Farobiyning fozil odamlar shahri asarining ta'limiy axloqiy ahamiyati - Pedagogika - Slaydlar

Farobiyning fozil odamlar shahri asarining ta'limiy axloqiy ahamiyati

Yuklangan vaqt:

23.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2260.1689453125 KB

Ko'chirib olish

M A V Z U : F A R O B I Y N I N G F O Z I L O D A M L A R S H A H R I A S A R I N I N G T A ' L I M I Y A X L O Q I Y A H A M I Y A T I L A T I P O V A N A F O S A T

Farobiy (taxallusi; toʻliq nomi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzlugʻ Tarxon Forobiy) (873, Farob shahri — 950, Damashq) — Oʻrta Osiyoning mutafakkiri va qomusiy olimi. Yunon falsafasini chuqur bilgani, unga sharhlar bitganligi va jahonga targʻib qilgani hamda zamonasining ilmlarini puxta oʻzlashtirib, fanlar rivojiga ulkan hissa qoʻshgani uchun ‘al Muallim assoniy“ (‘Ikkinchi muallim“, Aristoteldan keyin), ‘Sharq Arastusi“ nomlariga sazovor boʻldi.

Farobiy Sirdaryo sohilidagi Farob (Oʻtror) degan joyda turkiy qabilaga mansub harbiy xizmatchi oilasida tavallud topadi. Oʻsha davrda Movarounnahrda somoniylar sulolasi hukmronlik qilayotgan edi. Boʻlajak faylasuf boshlangʻich bilimini Oʻtrorda olgandan soʻng, oʻqishini Toshkent, Samarqand va Buxoroda davom ettirdi. Farobiy ilmini yanada chuqurlashtirish maqsadida Bagʻdodga yoʻl oladi. Olim yoʻl-yoʻlakay Eronning yirik shaharlari Ray, Hamadon, Isfahon va boshqa joylarda boʻladi. Bagʻdodda Yaqin va Oʻrta Sharq mamlakatlaridan kelgan talaba va olimlar toʻplangan edi. Bu yerda koʻzga koʻringan olim-u fuzalolar bilan tanishdi, yunon falsafiy maktabi, turli fan sohalari namoyandalari bilan uchrashib, ulardan ilm sirlarini oʻrgandi.

Mutafakkir borliq muammosini vujudi vojib va vujudi ‘ “ ‘ mumkin ta limotidan kelib “ ʼ chiqqan holda tushuntiradi. Uningcha, vujudi vojib ‘ “ barcha mavjud yoki paydo bo lishi mumkin bo lgan narsa, ʻ ʻ jism va moddalarning birinchi sababchisidir. Farobiy Xudoga birinchi sabab, birinchi mohiyat, deb ta rif beradi. ʼ Xudo birinchi sabab sifatida boshqa sabab va turtkiga muhtoj emas. U yaratadi, lekin boshqa narsalar tomonidan yaratilmaydi. Allohning zotiga qarama-qarshilik, ziddiyat, turli nuqsonlar, beqarorlik va boshqa jarayonlar xos emas.

Biz yashayotgan zamin qadim-qadimdan madaniyat va ziyo maskani bo`lib, xalqimiz boy madaniy merosga, yuksak qadriyatlarga ega xalqdir. Buyuk bobomiz Amir Temur, jahonga mashhur mutafakkirlarimiz Muhammad Muso al- Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr Forobiy, Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al- Buxoriy, l-а Marg inoniy, Ahmad ‘ Yassaviy, Najmiddin Kubro, Abduxoliq G ijduvoniy, Bahovuddin ‘ Naqshband, Ahmad alFarg oniy, Muhammad ‘ Tarag ay Ulug bek, ‘ ‘ Zahiriddin Muhammad Bobur, Pahlavon Mahmud va yurtimizda yashab ijod etgan boshqa ko`plab siymolar jahon fani, madaniyati va sivilizatsiyasiga ulkan hissa qo`shganlar.

Shu sababli mamlakatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev o`z nutqlarida doimo xalqimiz boy madaniy merosini izchillik bilan o`rganishga, undan yoshlar ma naviyatini shakllantirish va ‘ rivojlantirishda foydalanishga da vat etib kelmoqdalar. ‘ Yoshlarimizning mustaqil ― fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma naviy salohiyatga ega bo`lib, ‘ dunyo miqyosida o`z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo`sh kelmaydigan insonlar bo`lib kamol topishi, baxtli bo`lishi uchun ajdodlarimizning madaniy-ma naviy ‘ boyligini chuqur va har tomonlama o`rganishimiz darkor[1].

Forobiy asarlari Sharq va G arb ‘ olimlarini haligacha bilim doirasining kengligi bilan hayratga solib kelmoqda. U fanning turli sohalari bo`yicha 160 dan ortiq asar yozgan, lekin ko`plari bizgacha yetib kelmagan. Uning «Fozil odamlar shahri», «Baxt saodatga erishuv yo`llari haqida risola», «Davlat arbobining hikmatlari» kabi asarlarida O`rta Sharqda birinchi bo`lib, jamiyatning kelib chiqishi, maqsad va vazifalari haqida ta limot ‘ yaratgan. . Bu ta limotda ijtimoiy ‘ hayotning ko`p masalalari – davlatga birlashish xususiyatlari, davlatni boshqarish, davlatning vazifalari, insonning jamiyatdagi o`rni va burchi, umumiy baxt-saodatga erishish yo`llari, ta`limtarbiya, axloq, ma`rifat, diniy e`tiqod, urush va tinchlik, mehnat va boshqalar qamrab olingan.

Shuningdek, shaxsning rivojlanish muammolarini bayon qiladi. Forobiy asarlari orasida «Fozil odamlar shahri» asari alohida ahamiyatga ega. Unda jamiyatning (insonlar jamoasi) kelib chiqishi, adolatli jamiyatga erishish yo`llari, fozil shahar hokimi va aholisining fazilatlari, davlat hokimiyati va boshqaruvchi kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo`yish kabi masalalar bayon etilgan. Bundan ming yilcha muqaddam yaratilganiga qaramasdan, bugungi o`quvchi hozirgi hayotning ko`proq yomonlashadi va oxiri mayib- majruh bo`lib qoladi. Shu tufayli ular o`zlariga yoqadigan yomon ishlardan huzur-halovat oladilar», - deydi Forobiy[7]. Mutaffakkirning ta‘kidlashicha, johillar nodon, ilmsiz, ma‘naviyatsiz, ma'rifatsiz kimsalar, shuning uchun ular baxt-saodat, yuksak kamolot nimaligini tushunmaydi, ular haqida hech qanday tasavvurga ega emaslar, shu sababdan ular bunga intilmaydilar ham. «Ular, - deydi Forobiy, - baxtu-davlat bo`lib ko`rinadigan o`tkinchi, yuzaki narsalarni, mol-dunyoni, jismoniy lazzatni, hirsu-havasni, obro`, amal, shon- shuhratni haqiqiy baxt, farovonlik deb o`ylaydilar. Shu ne‘matlardan har biri jaholatdagi odamlar nazarida hayotdan maqsad, baxt-saodat bo`lib ko`rinadi».

Sharq mutafakkirlari butun hayotida davomida olib borgan ilmiy, ijodiy, amaliy faoliyati qaysi soha yoki y о‘ nalishda b о‘ lmasin, birlamchi maqsadi inson ruhiy- ma’naviy kamolotini yuksaltirish, shu orqali butun jamiyatni sog‘lomlashtirish, rivojlantirish, taraqqiyotning yangi-yangi ch о‘ qqilarini zabt etishdan iborat b о‘ lgan. Qomusiy ilm sohiblari bor iste’dod va imkoniyatlarini ushbu masadlarga erishish y о‘ lida sarflaganlar. Buni biz Ibn Sino, Beruniy, Xorazmiy, Forobiy, Rumiy, Rudakiy Farg‘oniy kabi ulug‘ allomalar foliyatida ham keng kuzatamiz. Binobarin, yosh avlodni tarbiyalash va о‘ qitish nazariyasi bilan amaliyotning qanday taraqqiy qilib kelganligini bilmay turib, yoshlarni har tomonlama komil inson etib tarbiyalash masalalarini ilmiy ravishda hal qilib b о‘ lmaydi .

Bu ajdodlarimiz tomonidan isbot qilingan ilmiy-nazariy, falsafiy-tarbiyaviy haqiqatdir. Axloqan pok va yetuk insonlarni tarbiyalash masalasini muvafaqiyatli hal etishda xalqimizning tarixiy an’analari, ma’naviy boyliklari, ajdodlarimizning bizga qoldirgan ilmiy me’roslari va tarixiy- tarbiyaviy tajribalarini о‘rganib chiqish, ularning yutuqlarini hayotga, ta’lim- tarbiya ishlariga tatbiq etishning ahamiyati kattadir. Barkamol avlod tarbiyasi ijtimoiy hodisa bо‘lib, shaxsning shakllanishini ta’minlaydigan eng qadimiy va abadiy qadriyat, inson va jamiyatning mavjudligini belgilovchi asosiy mezon sifatida avloddan-avlodga о‘tib boraveradi. Jumladan, butun jahonga Aristoteldan keyin “Ikkinchi muallim” nomi bilan shuhrat qozongan Abu Nasr Forobiyning boy ilmiy-falsafiy, ma’naviy-tarbiyaviy merosi bu borada alohida qimmatga ega. Allomaning ma naviy-axloqiy tarbiyaga oid ’ ta limotidan bugungi kunda umumiy rta va oliy ’ о‘ ta lim tizimidagi qitish jarayonlarida ’ о‘ foydalanish nihoyatda samarador ahamiyatga molik. Abu Nasr Forobiy izlanishlarining asosiy y nalishi insonning tuzilishini, о‘ ruhiyatini, moddiy va ma naviy olamini rganish ’ о‘ qamrab oladi.

Forobiy yetuk faylasuf sifatida ruhiy jarayonlarni insonning aqliy, axloqiy, ma’naviy rivojiga bog‘liq xolda о‘ rganishga va talqin etishga harakat qiladi. Shuning uchun ham u о‘ z asarlarida sezgilar va aqliy bilish fikrlash kabi jarayonlarga juda katta e’tibor beradi va ular haqida boshqa ruhiy jarayonlar, masalan, xotira, tasavvur, diqqat, his-tuyg‘u, iroda, qobiliyat, malaka kabi shaxsiy xislatlarni bilish jarayoni bilan bog‘liq holda s о‘ z yuritadi.

Forobiy Qadimgi Yunoniston faylasuf olimlarining merosini о‘ rganar ekan Aristotel, Platon, Suqrot, Pifagor kabi mutafakkirlar asarlari bilan yaqindan tanishib, ularga sharhlar yozadi. О‘ zlashtirgan bilimlariga tayangan holda ta’lim-tarbiya jarayonlarida insonning ma’naviy yuksalishi eng asosiy va birlamchi maqsad b о‘ lishi kerak, degan g‘oyani ilgari suradi. Forobiy talqinicha, inson dunyo taraqiyotining eng mukammal va yetuk yakuni. Shu sabab u о‘ z ilmiy-amaliy faoliyati davomida yaratgan asarlarida insonga tarbiya va ta’lim berish zaruriyati va buning uchun nimaga asoslanish lozimligi, ta’lim- tarbiya usullari, undan qutilgan maqsad masalalariga yechim k о‘ rsatishga asosiy e’tibor qaratadi. Xususan, uning “Fozil odamlar shahri”, “Baxt saodatga erishuv haqida”, “Ixso al ulum”, “Aql ma’nolari xaqida” nomli, shuningdek, yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlar keng tadqiqu-targ‘ib etilgan asarlarida bu kabi muammolar atroflicha tahlil qilinadi, muhim tavsiyalar ilgari suriladi

U inson aqlli mavjudot deyilganda, uning “ ” aqlli b lishiga layoqatliligi, lekin yomon о‘ xatti-harakatlarga ham qobilligi tushunilishini ham uqtirib tadi. Alloma о‘ ta limotiga k ra, ta lim-tarbiya jarayonida ’ о‘ ’ nazariy bilim bilan amaliy harakat va odat- malaka, faoliyat birlashib boradi, yetuklik shu birlashuvning darajasiga qarab yuzaga keladi. Forobiy ta lim-tarbiya jarayonida ’ tarbiyalanuvchi yoki ta lim oluvchi shaxsga ’ yakka xolda yondashuvni, uning tabiiy, ruhiy va jismoniy xislatlarini nazarga olish zarurligini ta kidlab shunday deydi: Bu barcha ’ “ tabiiy xislatlarni oliy kamolot sari yoki kamolotga yaqin b lgan darajaga k tarishga о‘ о‘ xizmat qiluvchi vosita yordamida tarbiyalashga muhtojdir.

Insonlar turli ilm, hunar faoliyatga moyilligi va qobiliyatliligi bilan tabiatan farqlanadilar. Teng tabiiy xislatlarga ega b о‘ lgan odamlar esa, о‘ z tarbiyasi ( malakalari) bilan tafovut qiladi. Tarbiyasi jihatidan teng b о‘ lganlar esa, bu tarbiya natijalarining turlichaligi bilan bir-biri bilan farq qiladilar”. Tarbiya jarayoni, Forobiyning fikricha, tajribali pedagog о‘ qituvchi tomonidan tashkil etilishi, boshqarilib turilishi va ma’lum maqsadlarga y о‘ naltirishi lozim, chunki “har bir odam ham baxtni va narsa hodisalarni о‘ zicha bila olmaydi. Unga buning uchun о‘ qituvchi lozim”. Forobiy insonga xos b о‘ lgan va uning ma’naviy yuksalishida muhim ahamiyat kasb etuvchi, tafakkur va nutqning rivojlanishini ta’lim-tarbiyaning asosini tashkil etuvchi muhim jarayon hisoblaydi. Olim bolalarning fe’l-atvoriga karab tarbiya jarayonida “qattiq” yoki “yumshoq” usullardan foydalanish kerak, deb hisoblaydi: “tarbiyalanuvchilar о‘ qish va о‘ rganishga moyil b о‘ lsa, ta’lim-tarbiya jarayonida yumshoq usul q о‘ llaniladi; tarbiyalanuvchilar о‘ zboshimcha, itoatsiz b о‘ lishsa, qattiq usul q о‘ llanishi lozim”.

E TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT!’

O'xshashlar

Abdurahmon Jomiyning ta'limiy axloqiy qarashalari. Alisher Navoiyning pedagogik qarashalari

Sharq uyg’onish davri va ta’lim tarbiya masalalari. Jadidchilik harakatida ta’lim va tarbiya

Pedagogika fan sifatida

Abu Nasr Farobiyning ta’lim-tarbiyaga oid qarashlari

Abu Nasr Forobiy ta’lim-tarbiya to’g’risida