Sharq uyg’onish davri va ta’lim tarbiya masalalari. Jadidchilik harakatida ta’lim va tarbiya - Pedagogika - Slaydlar

Sharq uyg’onish davri va ta’lim tarbiya masalalari. Jadidchilik harakatida ta’lim va tarbiya

Yuklangan vaqt:

05.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64.197265625 KB

Ko'chirib olish

REJA: Uyg‘onish davri. 1.Abu Nasr Farobiyning ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari. 2.Abu Rayxon Beruniyning ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari. 3.Ibn Sinoning ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari. 4.Jadidlar xarakatida ta’lim va tarbiyaning rivojlantirilish 5.O‘zbekistonda jadidchilik xarakati asosida yangi usuldagi maktablarning ochilishi. 6.O‘zbekistondagi asosiy jadidchilik xarakati namoyondalarining pedagogik qarashlari. Sharq uyg’onish davri va ta’lim tarbiya masalalari. Jadidchilik harakatida ta’lim va tarbiya

 VII-XII asrlar davomida Markaziy Osiyoda madaniyat, ilm-fan beqiyos rivojlana bordi. Ayniqsa aniq fanlarga qiziqishlar keskin orta boshladi. O‘sha tarixiy davrda al-Xorazmiy, Farobiy, Farg‘oniy, Beruniy, Ibn Sino kabi olimlar dunyoga keldi. Ular ta’sirida dunyoviy ilmlar rivojlandi. O‘sha ulug‘ mutafakkirlar inson madaniy-ma’rifiy qarashlarini o‘stirishda o‘z davrida va keyinchalik ham asosiy rol o‘ynaydilar, inson kamolotiga doir beqiyos ta’limotni yaratadilar.  Bu davrda arab tili ilmiy va aloqa tili edi. X asr o‘rtalariga kelib, fors-tojik tilida ham ish yuritila boshlandi. Bu davrda Buxoroda kitob do‘konlarida bo‘lib, unda yirik olimlar va fozil kishilar uchrashib, ilm-fan to‘g‘risida turli xil baxslar yuritishar edi. Abu Ali Ibn Sino kitob do‘konlaridan birida Farobiyning Aristotel “Metafizika”siga yozgan sharhlarini sotib olganligi fikrimizning yorqin isbotidir.

Tarix zarvaraqlaridan ma’lumki, XI asrda Xorazmda ilm-fan ayniqsa rivojlandi. Xorazm shoxi Ma’mun o‘z saroyiga eng zabardast olimlarni taklif etadi. U tashkil etgan “Baytul xakim”, “Donishmandlar uyi” da qomusiy olimlar Beruniy, Ibn Sino, Abu Nasr ibn Iroq kabi olimlar ijod bilan shug‘ullandilar. Bu keyinchalik “Ma’mun” akademiyasi nomi bilan dunyoga mashhur bo‘lgan. Sharq “Uyg‘onish davri” da ilm-fan rivojlanishi uch yo‘nalishda bo‘ldi. Birinchi yo‘nalish matematika-tibbiyot yo‘nalishi bo‘lib , bularga matematika, astronomiya, kimyo, geografiya, mineralogiya, tibbiyot, dorishunoslik kabi fanlar kiritilib, al-Xorazmiy, Ahmad Farobiylar matematikaga oid, Zakariyo ar-Roziy, Kimyo va tibbiyotga oid ibn Sino tibbiyot va falsafa, Beruniy tibbiyotga oid, Jurjoniy tibbiyot va falsafaga oid yirik asarlar yaratdilar. Ikkinchi yo‘nalish ijtimoiy-falsafiy yo‘nalish bo‘lib, bunda falsafa, tarix, mantiq, ruhshunoslik, notiqlik va boshqa fanlar bo‘lib, bu sohada Farobiy, al- Kixdiy, Ibn Sino, Muhammad Narshahiy kabilar faoliyat ko‘rsatgan. YUqorida aytib o‘tilgan olimlar qomusiy olimlardir.

• Uchinchi yo‘nalish ta’limiy-ahloqiy yo‘nalish bo‘lib, bu sohada qomusiy olimlar o‘z qarashlarini ijtimoiy-falsafiy va ilmiy asarlari tarkibida yoki ahloqiy asarlarida bayon etganlar. SHarq Uyg‘onish davrida inson muamosi ma’naviy sohasidagi asosiy masala bo‘lgan. SHuning uchun ham ta’lim-tarbiya masalasiga katta e’tibor berilgan, yaratilgan asarlarda sharqqa xos bo‘lgan insonning axloqiy-ruhiy kamolotini ulug‘lash etakchi o‘rin tutgan. Mazkur ta’limiy-axloqiy asarlarda insonning ma’naviy kamolga etishi yuksak xulq-odob, ilm-fanni egallashi asosidagina amalga oshishi mumkin degan g‘oya ilgari surildi. Ilmiy bilimga asoslanuvchi metod shakllandi, natijada aqliy tarbiya olimlar e’tiborida bo‘ldi: Xorazmiy, Farobiylar bu metodni asoslab berishgan buyuk mutaffakkirlar edi. Tabiat va unga bog‘liq ta’lim tarbiyani rivojlantirish bo‘yicha Farobiy, Beruniy, Ibn Sinolarning qarashlari alohida ahamiyatga ega. Bular haqida quyida qisqacha ma’lumot berilmoqda.

Abu Nasr Farobiy – o‘rta asr sharqining mashhur mutaffakiri, qadimgi Yunon falsafasining Sharqdagi eng yirik davomchisi va targ‘ibotchisidir. Farobiy qadimgi Yunon ilmining chuqur bilimdoni bo‘lgan, uning Sharqda tarqalishi va rivojiga katta xissa qo‘shgani tufayli uni – “Sharq Aristoteli” - “Muallimi Soniy” - “Ikkinchi muallim” (birinchi muallim Aristotel) deb ataydilar. Farobiy ta’lim – tarbiyaga bag‘ishlangan asarlarida ta’lim tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga e’tibor berish zuruligi, ta’lim-tarbiya usullari va uslubi haqida fikr yuritadi. “Fozil odamlar shahri”, “Baxt- soatdatga erishuv to‘g‘risida”, “Aql ma’nolari” kabi asarlarida ijtimoiy- tarbiyaviy qarashlari o‘z ifodasini topgan.

 Abu Rayhon Beruniy – jahon fanining taraqqiyotiga g‘oyat ulkan xissa qo‘shgan zo‘r iste’dod egasi va tadqiqotchi edi. Uning o‘lmas ilmiy asarlari jahon fani taraqqiyotida benihoya yuksak ahamiyatga molikdir. Beruniyning yirik asarlariga “Mineralogiya”, “Hindiston”, “Geodeziya”, “O‘tmish yodgorliklari”, “Saydana” kabilarni olish mumkin. Beruniy har bir yaratgan asarining kishi ruhiyatiga, qobiliyatiga mos, uni toliqtirmaydigan bo‘lishiga e’tibor beradi. Beruniy yozadi: “Bizning maqsadimiz o‘quvchini toliqtirib qo‘ymaslikdir. Hadeb bir narsani o‘qiy berish zerikarli bo‘ladi. Agar o‘quvchi bir masaladan boshqa bir masalaga o‘tib tursa, u xuddi turli- tuman bog‘-rog‘larda sayr qilgandek bo‘ladi, bir bog‘dan o‘tar- o‘tmas, boshqa bog‘ boshlanadi. Keyin uni hamma ko‘rigisi va tomosha qilgisi keladi”. Beruniyning ilmiy bilimlarini egallash yo‘llari haqidagi fikrlari hozirgi davrda ham dolzarbdir.

 Abu Ali Ibn Sino – Sharqning ulkan qomusiy ilm soxibi, jahon ilmi va madaniyatining eng mashhur namoyondalaridan biridir. Ibn Sino o‘rta asr fanining turli sohalari falsafa, tibbiyot tabiatshunoslik, badiiy adabiyot bo‘yicha yozgan asarlari bilan o‘chmas iz qoldirgan, u o‘z davrida “Olimlar raisi” unvoni bilan taqdirlandi. Uning yirik asarlariga quyidagilarni kiritish mumkin “Tib qonunlari”, “Ash-Shifo”, “Al-Qonun”, “Al-Najot”, “Donishnoma” va boshqalar.  Ibn Sino o‘zining ta’lim-tarbiyaga oid qarashlarini ijtimoiy-falsafiy qarashlari bilan bog‘liq holda ifodalagan va maxsus risolalarda talqin qilgan. SHuningdek fanlarni tasnif etadi. Bunda u birinchi o‘ringa tibbiyot fanlarini qo‘yadi.

Ibn Sino bilim olishda bolalarni maktabda o‘qitish zarurligini qayd etar ekan, ta’limda quyidagi tomonlarga e’tibor qilish zarurligini ta’kidlaydi:  bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilib qo‘ymaslik;  ta’limda yengildan og‘irga borish orqali bilim berish:  o‘qitishda jamoa bo‘lib maktabda o‘qitishga e’tibor berish;  bilim berishda bolalarning qiziqishi va qobiliyatini hisobga olish;  o‘qitishni jismoniy mashqlar bilan qo‘shib olib borish;

Ibn Sino o‘qituvchining qanday bo‘lishi kerakligi to‘g‘risida qator fikrlarni bayon etadi. Ular quyidagilardir:  bolalar bilan muomulada bosiq, jiddiy bo‘lish;  berilayotgan bilimni talabalar qanday o‘zlashtirib olayotganiga e’tibor berish;  ta’limda turli metod va shakllardan foydalanish;  talabaning xotirasi, bilimlarini egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini bilishi;  fanga qiziqtira olish;  berilayotgan bilimlarni eng muhimlarini ajratib bera olish;  bilimlarni talablarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berish;  har bir so‘zning bolalar xissiyotini uyg‘otish darajasida bo‘lishiga erishish zarur, deydi olim.

 “ Jadid” so‘zi arabcha so‘z bo‘lib, “yangi”, “jadidchilik” esa yangilik tarafdorlari degan ma’noni bildiradi. XIX asr oxiri – XX asrning boshlarida Turkistonda chor mustamlakachiligining kuchayishi natijasida o‘lkada jadidchilik xarakatining vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Jadidlar Misr, Turkiya, Kavkaz, Turkiston va boshqa o‘lkalarda siyosiy oqim sifatida yuzaga keldi. Jadidlar o‘z davrining eng ilg‘or kishilaridir. Bu kishilar jamiyatning qaysi tabaqasiga mansubligidan qatiy nazar, yangilik, taraqqiyot, ma’rifat va madaniyat tarafdori bo‘lib chiqdilar.

Jadidlar 1906 yildayoq “Taraqqiyot” deb nomlangan gazeta nashr ettirib, o‘z g‘oyalarini tarqata boshladilar. Turkistonning turli shaharlarida jadid maktablari ochilib, ularda diniy ilmlar bilan birgalikda dunyoviy bilimlar jumladan tabiat haqidagi bilimlar ham targ‘ib qilina boshlandi. Jadidlar uchun ilm va ma’rifat yagona qurol bo‘lib, ular shu qurol yordamida o‘lkada ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy taraqqiyot uchun kurashmoqchi bo‘ldilar. Jadidlar o‘z ezgu orzularini, faqat maktab, ma’orif va ta’lim tarbiyani to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, uni rivojlantirish bilangina amalga oshirish mumkin, deb bildilar.

Jadidlar ma’rifati haqida gap ketganda dastlab Qirimlik Ismoil Gaspirinskiyni tilga olish kerak. U Rossiya musulmonlari orasida birinchi bo‘lib“ maktabi usuli jadida” yani “ yangi usul maktabi”ga asos soldi. Ismoil Gasprinskiy taklif etgan “ Usuli jadid” maktabining tuzilishi, darslarning tashkil qilinishi, o‘qitish metodikasi, nazorat turlari ko‘p jihatdan Evropa talim tizimiga yaqin bo‘lgan. U madrasalarni isloh qilish, dunyoviy fanlarni o‘qitish masalalarini ko‘tardi. Jumladan, diniy fanlar bilan birga tibbiyot, kimyo kabi fanlarni o‘rganish zarurligi haqida so‘z yuritadi. I.Gasprinskiy yangi usulni targ‘ib qilish, jadid maktablarini tashkil ettirish uchun turli joylarga safar qiladi. Turkistonda ham 2 marta bo‘lib, mahalliy halq yordamida, dastlabki yangi usul maktablari ochishga muvaffaq bo‘ldi.

Jadidlar, eng avvalo, o‘qitishning eski usullari o‘rniga yoshlarga zamonaviy ilmlarni o‘rgatish zarurligini tushunishlari bilan birga, ta’lim tizimida ona tilini chuqurroq o‘rgatish, ona tilidagi darslarni ko‘paytirish, boshqacha qilib aytganda, o‘quv dasturida ona tilidagi darslarni oshirish orqali yoshlarda vatanparvarlik, millatparvarlik tuyg‘usini shakllantirish mumkin degan hulosaga kelish va bu yo‘ldagi dadil harakat jadidlarning ma’rifat sohasidagi yangicha qarashlari, aniqrog‘i Konsepsiyasi edi. Ana shu harakat zamirida jadidlarning pedagogik qarashlari ham shakllanib bordi. Jadidlar “Taraqqiyot” gazetasida maktab dasturiga alohida e’tibor berdi. Ularning ayrim dasturlariga ko‘ra, boshlang‘ich maktab 4-sinfdan tashkil topishi kerak. Unga 7-yoshdan kichik bolalar qabul qilinmaydi. Dasturda qanday fanlar o‘qitilishi bilan birga maktabning tashkiliy tomonlari haqida ham aniq ko‘rsatmalar bor edi. Jumladan, yilda to‘qqiz oy taxsil, uch oy ta’til bo‘lishi haqida, o‘quvchilarni maktabga avgustning 15- sanasidan 1sentyabrgacha qabul qilish, 15 mayda imtixon bo‘lishi haqida qaror keltirilgan. Dasturda bayramlarda bir kun dam olish bo‘lishi, maktabda darslar ketayotganda maktabga qabul qilish to‘xtatilishi to‘g‘risida qaror ham mavjud bo‘lgan.

Mahmudxo‘ja Behbudiy Turkistonda jadidlar xarakati asoschilaridan biri, jahonga mashxur bo‘lgan geografiyashunos, atoqli jamoat arbobi, buyuk islomshunos, pedagog olimdir.  Behbudiyning nomi Turkiston maktab maorifida keng o‘rin egallaydi. U birinchi bo‘lib o‘lkada yangicha usuldagi maktablarning tashkil etilishni targ‘ibotchilaridan va amaliyotchilaridan biridir. Bexbudiy “usuli jadid” maktabining qonun qoidalarini I.Gasprinskiy va uning maqolalaridan o‘rganadi. U “usuli jadid” maktablari uchun bir qancha darsliklar yozdi. “Qisqacha umumiy jo‘g‘rofiya”, “Bolalar maktubi”, “Aholi jo‘g‘rofiyasiga kirish”, “Rossiyaning qisqacha jo‘g‘rofiyasi”, “Amaliyot islomi”, “Islomning qisqacha tarixi” va boshqalar.

 Abdulla Avloniy 1907 yilda Toshkentning Mirobod mahallasida, keyinchalik Degrez mahallasida yangi usuldagi maktablar ochdi. Xadrada “Maktab kutubxonasi” nomli kitob do‘koni ochdi. Avloniyning maktabi o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalariga mashg‘ulotlarni sinf – dars tizimi asosida o‘z ona tilida olib borilishi bilan eski usul maktablaridan farq qilar edi. U o‘z maktabida bolalarga tabiat, geografiya, tarix, adabiyot, til, hisob kabi fanlardan ma’lumotlar berar edi. Ayniqsa o‘quvchilarni tabiat fanlari o‘simliklar, hayvonlarning hilma – hilligi ularni parvarish qilish usullari haqida ma’lumotlar berilishi juda qiziqtirgan. A.Avloniy maktablarda tabiiy fanlar ham o‘z rivojini topgan.

A.Avloniy birinchi marta pedagogikaga ta’rif berib “Pedagogika bola tarbiyasining fani demakdir” deydi. Avloniy bola tarbiyasining nisbiy ravishda quyidagi to‘rt bo‘limga ajratadi.  Tarbiyaning zamoni  Badan tarbiyasi.  Fikr tarbiyasi.  Ahloq tarbiyasi.

E’tiboringiz uchun raxmat.E’tiboringiz uchun raxmat.0203 0C0D0E0C0901

O'xshashlar

Sharq uyg’onish davri (IX-X-XI) asrlarda ta’lim tarbiya va pedagogik fikrlar rivoji

Inklyuziv ta’lim va tarbiya

Eng qadimgi ma’rifiy yodgorliklarda ta’lim-tarbiya masalalari

Ta’lim tarbiya ishlari gigienasi

Temuriylar davrida ta’lim-tarbiya