Bolaning aqliy, jismoniy va estetik rivojlanishi pedagogik tashxislashning metodlarini amaliy o’rganish - Pedagogika - Slaydlar

Bolaning aqliy, jismoniy va estetik rivojlanishi pedagogik tashxislashning metodlarini amaliy o’rganish

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1501 KB

Ko'chirib olish

Bolaning aqliy, jismoniy va estetik rivojlanishi pedagogik tashxislashning metodlarini amaliy o’rganish • NUTQIY NUQSONI BO’LGAN BOLALARNI PSIXOLOGIK-IJTIMOIY KORREKSIYALASH METODLARI www.arxiv.uz

REJA: 1. Shaхsning rivоjlanishi, tarbiyasi va ijtimоiylashuvi 2. Shaxs rivojida faoliyatning o'rni 3. Bolaning yosh davrlari 4. Nutqida nuqsоn bo’lgan o’quvchilarni kоrrеksiоn o’qitish www.arxiv.uz

• Shaxs – ruhiy jihatdan sog'lom, o'z xususiyati va sifatlari (xulq-atvori) bilan boshqalardan farq qiladigan muayyan jamiyatning a'zosi bo'lib, ijtimoiy hayot mahsuli sifatida namoyon bo'luvchi hilqatdir. Inson shaxsining eng xarakterli tomonlaridan biri uning individualligidir. Individuallik deganda shaxs ruhiy xususiyatining qaytarilmaydigan birikmasi tushuniladi. Individuallik tarkibiga xarakter, temperament, ruhiy jarayonlarning o'tib borish xususiyatlari, hissiyotlar, faoliyat motivlari, tarkib topgan qobiliyatlar kiradi. Shaxsning rivojlanishi (shakllanishi) qiyin, murakkab jarayon bo'lib, u ko'plab ichki va tashqi ta'sirlar va omillar orqali ro'yobga chiqadi. Inson hayot ekan, butun umri davomida o'sib, rivojlanib, o'zgarib boradi. bolalik, o'smirlik va o'spirinlik yillarida shaxsning kamol topishi yaqqol ko'zga tashlanadi. www.arxiv.uz

Shaxs shakllanishi deganda biz shaxsning ham jismoniy ham aqliy va ma'naviy kamol topish jarayonini tushunamiz. Har bir jamiyatda shaxsning shakllanishi, kamol topishi muhim muammolardan hisoblanadi. Shu sababli shaxsning shakllanishi masalalariga to'g'ri yondashish uchun shaxsning tabiatini, tuzilishini, uning xulq-atvorini va unga ta'sir sabab va vositalarini bilish zarur. Shaxsning rivojlanishi va shaxs sifatida shakllanishiga bir qancha omillar ta'sir etadi. Bular irsiyat, ya'ni biologik omil hamda muhit, ta'lim va tarbiya, shaxs faoliyati (ijtimoiy omil) dir. www.arxiv.uz

• Ma'lumki, shaxs, inson tirik organizmdir, shu sababli uning hayoti biologiyaning umumiy qonunlariga, yoshlar anatomiyasi va fiziologiyasining maxsus qonunlariga bo'ysunadi. Biologiyaning asosiy tushunchasi bo'lgan irsiyat ya'ni nasl-nasabning ta'siriga alohida e'tibor qaratiladi. Chunki har bir bola ota-onasidan meros shaklida ba'zi biologik sifatlarga (tananing tuzilishi, sochning, ko'zning, terisining rangi, bo'yi-basti va boshqalarga) ega bo'lgan holda dunyoga keladi. Bularga jismoniy xususiyatlar ham deb ataladi. Bolaning fiziologik xususiyatlariga oliy nerv faoliyatining tug'ma o'tishiga aytiladi. Irsiylik – kishining o'ziga xosligini belgilab beradigan anatomik, fiziologik, psixologik, tashkiliy jihatlar, ota-ona tomonidan irsiy birliklar orqali o'tadigan xususiyatlar (belgilardir). www.arxiv.uz

• Biologik omilning inson shakllanishidagi o'rni muhim va o'ziga xos irsiyatning ahamiyatini inkor etib bo'lmaydi, insonga xos xususiyatlar – aqliy va jismoniy mehnat qobiliyati, tafakkur va nutq ham tug'ma o'tishi mumkin, lekin bu tug'ma imkoniyatlar rivojlanishi uchun inson bolasi insoniy muhit, odamlar orasida yashashi, odamlar bilan aloqa qilishi, ijtimoiy hayotda qatnashishi va ma'lum xulq-odob qoidalariga amal qilishi lozim. Chunki inson biologik mavjudot sifatida emas, balki ijtimoiy mavjudot sifatida rivojlanadi va kamolga yetadi. Bola nutqni egallashi uchun nutq sharoitida, mehnat qilish uchun mehnat sharoitida, aqliy taraqqiy etmog'i uchun aqliy faoliyat sharoitida yashamog'i kerak. www.arxiv.uz

O’qish Faoliyat turi Xarakter FAOLIYAT Maqsad qo’yish Xususiyat Bola rivojlanishiBilish O’yin Mehnat Qobiliyat Iste’dod Intilish O’quvchi Chaqaloq www.arxiv.uz

• O'quvchining aqliy harakatlari – shaxsning ongli tarzda, ichki psixologik mexanizmlar vositasida amalga oshiradigan turli- tuman harakatlardir. Eksperimental tarzda shu narsa isbot qilinganki, bunday harakatlar doimo motor harakatlarni ham o'z ichiga oladi. O'quvchi harakatlari quyidagi ko'rinishda bo'lishi kuzatiladi: perspektiv – bunda o'quvchi ongida fanlar va hodisalar to'g'risidagi yaxlit obraz shakllanadi; mnemik faoliyat – narsa va hodisalarning mohiyati va mazmuniga aloqador materialning eslab qolinishi, esga tushirilishi va bog'liq murakkab faoliyat turi; imajitiv faoliyat – (“Imaje” – “obraz”) – ijodiy jarayonlarda xayol va fantaziya vositasida ongda berilmagan narsalarning xususiyatlarini anglash va xayolda tiklashni taqozo etadi. www.arxiv.uz

• O'qitish jarayonida tashqi faoliyat asosida psixik jarayonlarga o'tish yuz bergan bo'lsa, bunday jarayon psixologiyada interiorizatsiya deb nomlanadi, aksincha, aqlda shakllangan g'oyalarni bevosita tashqi harakatlarda yoki tashqi faoliyatga ko'chirilishi ektseriorizatsiya deb yuritiladi. Faoliyat turlari ongning bevosita ishtiroki darajasiga ko'ra ham farqlanadi. Ayrim haraktalar boshida har bir eelementni jiddiy ravishda, alohida- alohida bajarilishni va bunga butun diqqat-e'tiborni ongning yo'nalishini talab etadi. Lekin vaqt o'tgach, ongning ishtiroki kamayib, ko'pgina qismlar avtomatlashib boradi. Ulug' olim mutafakkir Abu Nasr Farobiy shaxs kamolotida faoliyatning muhim o'rnini alohida qayd etib, uning turlarini bir necha bo'g'inlarga bo'ladi va amalga oshirish usullari, vaqt va fazoviy ta'rifi, fiziologik mexanizmlari to'g'risidagi g'oyani ilgari suradi. www.arxiv.uz

• Shaxsning shakllanishida unga berilayotgan ta'lim- tarbiyaning mazmuni, metodlari va vositalari bolaning yosh xususiyatlariga muvofq kelishi muhim sanaladi. O'qituvchi o'quvchilarning ruhiy xususiyatlarini bilishi, ma'lum yoshdagi o'quvchilarning diqqat, xotira, tafakkur layoqatlarini inobatga olishi asoisda faoliyat tashkil etishi lozim. Shaxsning aqliy va jismoniy kamolotida doimo ilgariga qarab rivojlanish ro'y beradi. Bolaning jismoniy va ruhiy kamoloti qaror topib borar ekan, bir qancha bosqichlarni bosib o'tadi. Tibbiyot, odam anatomiyasi, yosh fiziologiyasi va maktab gigienasi, psixologiya hamda pedagogika fanlari asoslariga ko'ra bolaning yosh davrlarini quyidagi guruhlarga bo'lish mumkin: (12 - shakl). www.arxiv.uz

YOSH DAVRLARI Go’daklik davri (tug’ilgan-dan bir yoshgacha bo’lgan davr) Yasli davri (1 yoshdan 3 yoshgacha) Maktabga-cha tarbiya yoshi (3 yoshdan 6-7 yoshgacha) Kichik maktab yoshi (6-7 yoshdan 11-12 yoshgacha) O’smirlik davri (12- 15- 16 yoshgacha ) O’spirinlik davri (15-16 yoshdan 18 yoshgacha ) www.arxiv.uz

• Yosh davrlari shartli ravishda guruhlanadi. Unda muayyan yosh davrining boshqasidan ajratadigan chegara yo'q. Yosh davrlarining guruhlanishi bolaning rivojlanish xususiyatlaridagi o'zgarishlarga qarab ajratiladi. Quyida yosh davrlariga qisqacha ta'rif berib o'tamiz. Go'daklik davri. Yangi tug'ilgan bolada barcha sezgi turlari mavjud bo'ladi. Ushbu sezgilar murakkab bo'lmay, oddiy holatdadir. www.arxiv.uz

• Maktabgacha tarbiya davri. Ushbu yoshdagi bolaning emotsionalligi (hissiy beriluvchanligi) uning faolligida, harakatchanligida ko'rinadi. Bu yosh davrida bolalar hayotida o'yin o'ziga xos o'rin tutadi, o'yinlar asosan katta yoshdagi kishilar yoki bolalarning harakatlariga nisbatan taqliddan iborat bo'ladi. Bola o'yinning mazmunidan ko'ra o'ynalayotgan buyumlar (o'yinchoq va qo'g'irchoqlar) hamda o'zining harakatlari ko'proq zavqlantiradi. Mazkur yosh davrida bola faoliyatida ixtiyorsiz faollik bilan bir qatorda ixtiyoriy diqqat ham o'sa boshlaydi. Bu davr bola «men» ligining vujudga kelishi bilan ham xarakterlidir. U tevarak atrofdagi bolalar bilan o'zini solishtiradi, o'zining ulardan ustun jihatlarini axtara boshlaydi. Bunday holatlar uning «mening o'zim» so'zini keng qo'llashda seziladi. Olti yoshga qadar bola dunyoni ijtimoiy borliqni to'laligicha idrok etadi. www.arxiv.uz

• Uning atrofdagilar bilan munosabati doirasi kengayib boradi. Bu esa uning nutqi va tafakkurini yanada o'stiradi. Munosabatlar doirasining kengayib borishi unga tarbiyaviy ta'sir ko'rsatish imkoniyatini oshiradi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning tafakkuri–aniq tafakkur bo'lib, u nimalarni idrok etsa yoki tasavvur qilsa, o'sha narsalar haqida fikr yuritadi. Shu bois bola uchun mavhum voqea-hodisalarga nisbatan qiyoslab tushuntirish maqsadga muvofiqdir. Atrofdagilar bilan muomalada bo'lish asosida bolada ma'naviy qarash shakllanadi: endilikda ular turli harakatlarni «yaxshi», «yomon» deya baholab boradilar. Bu davrda bola hayotida o'yin bilan birga faoliyatning boshqa turlari ham ahamiyatli bo'lib boradi, dastlabki mehnat ko'nikmalari hosil bo'ladi: rasm chizadi, loydan, qumdan shakllar yasaydi, karton va ayrim tabiiy materiallardan turli buyumlar yasaydi. Shuningdek, ular kattalar tomonidan berilgan oddiy topshiriqlarni bajarib boradilar. Ularni kuchlari yetadigan ishlarga jalb qilish yaxshi samara beradi. www.arxiv.uz

• Kichik maktab o'quvchilarining bosh miyasi tez o'sib borib, uning tuzilishida o'zgarishlar ro'y beradi. Ularda o'pka rivojlangan, lekin nafas yo'li hamda diafragma bo'sh rivojlangan bo'ladi, shu tufayli kichik yoshdagi o'quvchilar ko'p vaqt harakatsiz qolsalar, organizmning kislorod bilan ta'minlanishi yomonlashadi. Kichik yoshdagi o'quvchilarning yuragi, qon aylanish tizimi va nafas olish organlari o'sishda davom etadi. Ularning yuragi o'zidan kattalarnikiga nisbatan ikki marta ko'p qon ishlab chiqaradi. Shu bois ularning yurak urishi tez bo'lib, har daqiqada 90-92 martaga yetadi. Qonning tarkibida oq qon tanachalari ko'p bo'ladi. Jismoniy o'sishning bu kabi xususiyatlari kichik yoshdagi o'quvchilarga nisbatan o'qituvchilar tomonidan ehtiyotkorona yondoshuvni talab qiladi. Ularni asabiylashishdan saqlash lozim. Bu yoshdagi o'quvchilar ko'proq harakat qilishlari, ochiq havoda bo'lishlari, yetarli darajada dam olishlari, uxlashlari talab etiladi. Atrofdagilar buning uchun g'amxo'rlik qilishlari lozim. Ularning stol atrofida, partada to'g'ri o'tirishlariga, o'rinda tekis (o'rin yumshoq bo'lmagani ma'qul) yotishlariga, qomatini tik tutib yurishlariga e'tiborli bo'lishlari kerak. O'yin vaqtida qaltis harakat qilishdan ularni saqlash zarur. www.arxiv.uz

• O'spirinlarga axloqiy-huquqiy me'yorlar mohiyatini to'g'ri anglatish, ularni shaxs erki va huquqlarining kafolatli ekanligiga ishonch hosil qilishlarini ta'minlash, fuqarolik erkinliklari o'spirin uchun ijtimoiy hayotda o'z o'rnini topa olish garovi ekanligiga ishonch hosil qilishlarini ta'minlash, axloqiy me'yorlar mohiyatini to'g'ri talqin etishlariga erishish mazkur yosh vakillari hayotining ayanchli, fojiaviy yakun topmasligiga olib keladi. O'spirin shaxsining rivojlanishida jamoa muhim o'rin tutadi. Jamoa o'spirinni o'ziga jalb etar ekan, uning fikri, o'spiringa nisbatan ko'rsatilayotgan munosabati katta ahamiyatga ega. www.arxiv.uz

• Shu sababli sinfdan tashqari sharoitda tashkil etilayotgan ijtimoiy mazmundagi tarbiyaviy tadbirlarni jamoa ishtirokida tashkil etish, o'quvchilarning birgalikdagi harakatlari kuchiga tayanib, o'spiringa ta'sir ko'rsatish yaxshi natijalar beradi. Shuningdek, o'spirin shaxsida katta yoshdagi, tajribali hamda bilimdon kishilar muloqatiga intilishi kabi xususiyatni inobatga olib ana shunday kishilar bilan uchrashuvlar, suhbatlar tashkil etish lozim. Xuquqiy tadbirlarni uyushtirishda jamoaning bu boradagi imkoniyatini hisobga olish ko'p foyda keltiradi. • O'spirin o'quvchilar o'rtasida ijtimoiy bilimlarni targ'ib etishda erkin muloqot, bahs tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Chunki ular o'z fikrlarini ilgari surish, uni himoya qilish layoqatlarini namoyon etishga intiladilar. Ular ham o'smirlar kabi gohida fikrlari to'g'ri, asosli bo'lmasada, unda qat'iy turib olishga urinadilar. Ushbu kamchilikka barham berish maqsadida sinf rahbari, o'qituvchilari tomonidan o'spirin fikri, uning pozitsiyasini diqqat bilan kuzatish, tahlil qilish hamda o'spiringa o'z vaqtida yordam berishga urinish eng maqbul pedagogik chora hisoblanadi. www.arxiv.uz

Nutq haqida tushuncha • Nutq nuqsoni logopediya fanida muayyan tilning me’yorlaridan chetga chiqish deb ta’riflanadi. O.V.Pravdina o’zining «Logopediya» kitobida logopedik nutq nuqsonlarini quyidagicha xarakterlagan: www.arxiv.uz

Nutq nuqsoni gapiruvchining yoshiga mos kelmaydi Nutq nuqsoni o’z-o’zidan barham topmaydi, balki vaqt o’tgan sari yanada mustahkamlanib, zo’rayib boradi. Nutqiy nuqsonlari bo’lgan kishilar logopedik yordamga muhtoj bo’ladi Og’ir nutq nuqsoni kishining nafaqat nutqiga, balki umumiy rivojlanishiga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. www.arxiv.uz

• Yuqoridagi ko’rsatilgan nutq nuqsonlari o’z xususiyatlari jihatidan bolalarda va katta yoshdagi kishilarda ba’zan vaqtincha uchrab turadigan nutqiy kamchiliklardan farq qiladi. Yosh bolalarda, keyinchalik o’zidan-o’zi to’g’rilanib, barham topib ketadi. Kattalarda esa bunday hodisalar asosan charchash, hayajonlanish, asabiylashish natijasida uchrab turadi. Ular ko’pincha o’z xatolarini sezib, bularni tuzatishga harakat qiladilar. Goho esa sezmasliklari ham mumkin. Lekin vaqti bilan bunday xatolar ham o’z-o’zidan to’g’rilanib ketadi. Nutqiy nuqsonlar ajnabiylarda, boshqa millatli kishilarda ham kuzatilishi mumkin. Ular tilni o’rganib borganlari sari, nutqdagi kamchiliklar barham topib boraveradi. www.arxiv.uz

• Nutq kamchiliklari kelib chiqish sabablariga ko’ra logopediya fanida organik va funktsional xillarga bo’linadi. Organik nutq nuqsonlari nutqiy analizatorning tuzilishidagi kamchiliklarga aloqador bo’lib, bu analizatorning qaysi bo’limida shikastlanganiga qarab markaziy yoki periferik turlarga bo’linadi. Funktsional nutq nuqsonlarida analizator tuzilishida o’zgarishlar kuzatilmaydi. www.arxiv.uz

• Noto’g’ri tarbiya ota-ona, tarbiyachi yoki o’qituvchi nutqidagi kamchiliklarga taqlid etish natijasida yoki noo’rin reflekslarning mustahkamlanib qolishi funktsional nutq nuqsonlariga sabab bo’lishi mumkin. Funktsional nuqsonlar nerv jarayonlari o’rtasidagi muvozanatning buzilishi, analizator faoliyatidagi boshqa kamchiliklardan kelib chiqishi ham mumkin www.arxiv.uz

• Nutq analizatori qaysi bo’limining o’zgarib qolganiga qarab funktsional nutq nuqsonlari ham markaziy yoki periferik xarakterda bo’ladi. • Logopediya fani surdopedagogika va tiflopedagogikalar ichidan ajralib, XIX asrning ikkinchi yarmida tibbiy fanlarning alohida bir oqimi bo’lib vujudga keldi. Nutq nuqsonlarini asosan shifokorlar tuzatishar edi, biroq «davolash» ishlari yaxshi natija bermas edi. www.arxiv.uz

• Nutqiy kamchiliklarning ayrim belgilari nuqson sifatida o’rganilar edi. Nutq komponentlari, nutqning sistemali tuzilishi haqidagi ma’lumotlar o’sha davrlarda hali bo’lmaganligi tufayli, nutq kamchiliklarini o’rganish, aniqlash, bartaraf etish usullari ham noto’g’ri belgilangan.Asosan mexanik mashqlardan foydalanilar edi. • Hozirgi kunda logopediya fani pedagogik va psixologik, tibbiy, lingvistik fanlar asosida, shularga tayangan holda rivojlanib bormoqda. Bir qator tibbiy fanlarni chuqur o’rgangan maxsus mutaxassis pedagog (logoped) to’g’ri nutqni tarbiyalaydi. www.arxiv.uz

• SHifokor esa logoped bolaga anamnez tuzadi, uning diagnozini aniqlaydi, kerak bo’lsa dorilar bilan davolashni tavsiya etadi. • Logopedik amaliyotda… eshitish organlaridagi kamchiliklar psixikasiga ta’sir etgan bolalar ko’p uchrab turadi. Bunday bolalarni eng avvalo otoloringolog tekshirib, ularga tibbiy xulosa chiqarmog’i lozim. SHundagina logoped bunday logopadlar bilan ishni to’g’ri olib borishi mumkin. www.arxiv.uz

Nutqida nuqsоn bo’lgan o’quvchilarni kоrrеksiоn o’qitish • Nutqiy buzilishlar sabablari va ularning turlari. Nutq – faqatgina ins о nga хо s bo’lgan muhim psi х ik funksiyadir. Nutqiy mun о sabatlar yordamida, sha х s о ngida b о rliqni aks ettiruvchi bilimlar d о imiy ravishda to’ldirilib va b о yitib b о riladi. Nutqiy nuqs о nlarni o’rganish, о ldini о lish va k о rr е ksiya bilan k о rr е ksi о n p е dag о gika (d е f е kt о l о giya)ning muhim s о hasi - l о g о p е diya (yun о ncha logos – so’z va paideia - tarbiyalash) shug’ullanadi. Pat о g е n о mil ta’sirida yuzaga k е lgan nutqiy buzilishlar o’z-o’zilan yo’q о lmaydi va u ma х sus tashkil etilgan k о rr е ksi о n- l о g о p е dik ch о ralarsiz b о laning k е yingi riv о jiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. www.arxiv.uz

• Nutqiy buzilishini k е ltirib chiqaruvchi sabablar о rasida ekz о g е n (tashqi) va end о g е n (ichki) о millar as о siy r о l o’ynaydi. Bundan tashqari (anat о mik-fizi о l о gik, m о rf о l о gik), funksi о nal (psi хо g е n), ijtim о iy-psi хо l о gik (atr о f-muhitning salbiy ta’siri), psi хо n е vr о l о gik (psi х ik funksiyalarining buzilishi (aqli zaiflik, хо tira yoki diqqatning buzilishi va b о shqalar) sabablarning ham ta’siri s е zilarli bo’ladi. An о mal b о lalar о rasida eshitish q о biliyati turli darajada nuqs о nli bo’lgan b о lalar ko’pchilikni tashkil etadilar. Eshitish – b о rliqni t о vushli h о disalar shaklida aks ettirilishi, ins о n (tirik j о nz о d)ning t о vushlarni anglash va farqlash q о biliyati. Eshitish eshitish о rgani yoki t о vush analizat о ri (t о vush ta’sirini qabul qiluvchi va ajratuvchi murakkab n е rv tizimi) yordamida amalga о shiriladi. www.arxiv.uz

Nutqiy buzilishini k е ltirib chiqaruvchi asosiy sabablar anat о mik-fizi о l о gik, m о rf о l о gik funksi о nal (psi хо g е n) ijtim о iy-psi хо l о gik (atr о f-muhitning salbiy ta’siri) psi хо n е vr о l о gik (psi х ik funksiyalarining buzilishi (aqli zaiflik, хо tira yoki diqqatning buzilishi va b о shqalar) www.arxiv.uz

Nutqiy buzilishini k е ltirib chiqaruvchi asosiy sabablar anat о mik-fizi о l о gik, m о rf о l о gik funksi о nal (psi хо g е n) ijtim о iy-psi хо l о gik (atr о f-muhitning salbiy ta’siri) psi хо n е vr о l о gik (psi х ik funksiyalarining buzilishi (aqli zaiflik, хо tira yoki diqqatning buzilishi va b о shqalar) www.arxiv.uz

• Defektologiya fani rivojlanib borib, ayrim sohalari mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi. SHu fanlar jumlasiga logopediya ham kiradi. Logopediya (logos – so’z, padeo – tarbiyalash, o’rgatish degan ma’noni anglatadi) – pedagogik fanlardan biri bo’lib, nutq kamchiliklari va ularning sabablarini o’rganish, shuningdek, bularning oldini olish, borlarini bartaraf etish uchun maxsus ta’lim- tarbiya vositalari va metodlarini ishlab chiqish, amaliyotga tadbiq etish masalalari bilan shug’ullanadi. www.arxiv.uz

• Logopediya fani mavzu bahsi, nutq kamchiligi bor kishilar bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiya jarayoni. Nutq kamchiligi bor kishi esa logopediya fanining o’rganish mavzusi hisoblanadi. • Hozirgi zamon logopediyasiga maktabgacha yoshdagi bolalar logopediyasi, o’smirlar hamda kattalar logopediyasi, maktab yoshdagi bolalar logopediyasi kiradi. www.arxiv.uz

Logopediya fanining vazifalari Turli hil nutq kamchiliklari bor kishilarning nutq faoliyati ontogenezini o’rganish. Nutq kamchiliklarining sabablari va simptomatikasi, ularning turlari, kelib chiqish mexanizmlarini o’rganish, darajasini aniqlash. Nutq kamchiliklarini kishi faoliyati, shaxsiyati, hulq-atvori, ruhiy rivojlanishiga ta’sirini o’rganish. Eshitish, ko’rish, intellektual va boshqa kamchiliklarga ega bo’lgan anomal bolalar nutqiy faoliyatining ahvoli, yetishmovchiliklarni o’rganish, aniqlash. Nutq kamchiliklarini aniqlash yo’llari, usullarini ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish. Nutq kamchiliklarini sistemaga solish, tasniflash…tizimga keltirish. Nutq kamchiliklarining oldini olish, bartaraf etish printsiplari va usullarini, tashkiliy shakllarini belgilash, ishlab chiqish, takomillashtirish. Logopedik ishni tashkil etish masalalarini ishlab chiqish. www.arxiv.uz

• Logopediya fani anatomiya, fiziologiya, neyrofiziologiya, otoloringologiya, nevropatologiya, psixopatologiya, pediatriya, lingvistik fanlar, psixolingvistika, psixologiya va pedagogika fanlar bilan bog’liq, shular asosida rivojlanadi. • Logopediya defektologiya fani kabi, nerv sistemasining tuzilishi, rivojlanishi faoliyati haqidagi nazariyaga asoslangan. Tabiiy fanlarni bilmay turib, nutq kamchiliklarini kelib chiqish sabablari, mexanizmi, bola psixikasiga ta’sirni aniqlab bo’lmaydi. Logoped nutq kamchiliklarining nevrologik asoslarini yaxshi bilishi kerak. Bu bilimlar nutq kamchiliklarini bartaraf etish, ularni oldini olish, bolani to’g’ri tarbiyalash, unga bilim berish yo’llari va usullarini to’g’ri tanlashda logopedga yordam beradi. Tibbiy fanlar haqidagi bilimlar to’g’ri logopedik xulosa chiqarish, nutq kamchiliklarini ularga o’xshash boshqa anomaliyalardan ajratish, anomal bolalarni tegishli muassasalarga to’g’ri saralash imkonini beradi. www.arxiv.uz

• Logoped o’z oldiga qo’ygan maqsad – vazifani hal etishda tilshunoslik, lingvistik fanlarga, psixologiya va pedagogikaga suyanib ish ko’radi. • Tilshunoslik fani kishilarning eng muhim aloqa quroli bo’lgan nutqni ijtimoiy hodisa deb biladi. Nutqning asosiy tarkibiy qismlari: tovush, so’z, so’z birikmasi va gap bir butun tizimni tashkil etib, fikrni og’zaki yoki yozma ravishda ifodalash uchun hizmat qiladi. O’ar bir logoped tilshunoslikning ilmiy-nazariy asoslarini, fonetika va grammatikani, lug’at va stilistikani, orfografiya va punktuatsiyani mukammal bilish bilan birga, ifodali o’qiy olish va to’g’ri so’zlay olish qobiliyatiga ham ega bo’lishi kerak. Tabiiyki, logopedning o’zi imloni yaxshi bilmay turib, o’quvchilarga hech qachon savod malakasini singdira olmaydi, logoped uchun og’zaki va yozma nutq qobiliyati amaliy jihatdan juda muhimdir: logoped so’z vositasida fan xulosalarini izohlabgina qolmasdan, ayni vaqtda nutqida kamchiligi bo’lgan bolani tarbiyalaydi, tarbiyalanuvchilar yo’lini yoritadi ham. www.arxiv.uz

• Logopediya maxsus pedagogika – defektologiya fanining bir sohasidir. Logoped ham boshqa fan o’qituvchilari kabi, ta’lim va tarbiya shakllarining mohiyatini, maqsad va mazmunini, usul hamda vositalarini, printsiplarini yaxshi egallab, ularni amalda qo’llay olishi kerak. • Logoped bolalarning psixologik qobiliyatlarini hisobga olishi kerak. Bolalarni o’z kuchiga ishontirishi, mashg’ulotlarga havasini uyg’ota bilishi, material bayoni vaqtida ularning dikqatini to’la jalb qila olish, materialni esda saqlab qolish yo’llarini (mashq, ko’rgazmali qurollardan foydalanish, mustaqil ish, suhbat, grammatik o’yin kabi vositalarni) qo’llanishi o’qitish samaradorligini yanada oshiradi. Inson idrokining mazmuni, fikri, nutqi orqali shakllanadi. Bolalar logoped tushuntirgan materiallarni eshitib, yozganlarini ko’rib, kuzatib, mushohada yo’li bilan o’zlari fikr yuritadilar va berilayotgan bilim-malakalarni mustahkamlab o’zlashtirib boradilar. www.arxiv.uz

• Moddiy dunyodagi narsa va hodisalar ongimizda aks etib, bularning in’ikosi so’z shaklida ifodalanadi, til hodisalari vositasida namoyon bo’ladi. Inson o’zi ko’rgan va ta’sirlangan buyum yoki voqealarni so’z yordamida nomlab, ularning mazmuni haqidagi taassurotlarni obrazlar, fikrlar, tushunchalar, tasavvurlar ko’rinishida anglash, ifodalash imkoniyatiga ega bo’ladi. O’ar qanday hodisaning miyada aks etishi va ongda mustahkam o’rnashib qolishida nutq yetakchi vosita hisoblaadi. Modomiki shunday ekan, nutq aloqa bog’lash jarayonida tafakkur kuragi bo’lib xizmat qiladi.SHu bilan birga aloqa jarayonida nutq – ifodalash, biror narsani bildirish,anglatish va ta’sir ko’rsatish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Fikrlash qobiliyati nutq negizida paydo bo’ladi. Nutq kishi tafakkurining rivojlanish darajasini ham belgilab beradi. Nutqdagi kamchilik bolaning tafakkuri, xotirasi, diqqati va boshqa ruhiy jarayonlarning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. www.arxiv.uz

Og’ir nutqiy kamchiligi bo’lgan bolalarda intellektual kamchiliklar bo’lishi,yuzaga kelishi mumkin va aksincha, masalan, oligofren bolalar nutqida bir qator nutqiy kamchiliklar kuzatiladi. Logopedik amaliyotda nuqsonlarning birlamchi va ikkilamchi ekanligini aniqlash nihoyatda muhim. Logoped har bir bolaning ruhiy rivojlanishini chuqur o’rganib nutq kamchiligi tufayli ruhiyatida paydo bo’lgan ikkilamchi asoratlarni ajrata bilishi kerak. Agar aql idrok rivoji nutqiy kamchilik tufayli orqada qolgan bo’lsa, bunday bola nutqida kamchiligi bo’lgan bolalar uchun maxsus tashkil etilgan maktabgacha yoshdagi bolalar bog’chasiga yuborilishi kerak. Bilish faoliyatining turg’un buzulishi natijasida bola nutqi rivojlanmagan bo’lsa, bu bolani oligofren bolalar uchun tashkil etilgan maktabgacha yoshdagi maxsus bolalar bog’chasiga yuborish talab etiladi www.arxiv.uz

Ma’lumki, nutq murakkab funktsional sistemani o’z ichiga oluvchi jarayondir. Bu sistemaning har bir tarkibiy qismi boshqa qismlari bilan mahkam bog’langan. R.E.Levina va shogirdlari L.S.Vigotskiyning nutq va tafakkur haqidagi ma’lumotiga asoslanib turib, nutqni uch tarkibiy qismga bo’lib: fonetiko-fonematik, leksik va grammatik nutqqa ajratib o’rganishni tavsiya etadi. Ana shu uchchala qism kishining yaxlit nutq sistemasini tashkil. Nutqida kamchiligi bo’lmagan va kamchiligi bo’lgan bolalarda nutq sistemasi har xil darajada rivojlanadi. Nutq sistemasining fonetiko-fonematik qismi tovushlar talaffuzi, ovoz, nutq ma’romi, sur’ati, rovonligidan, shuningdek idrok qobiliyatidan tashkil topadi. Leksik va grammatik qismlari tilning lug’at boyligi va grammatik qurilishini o’z ichiga oladi. Nutq sistemasida leksik qism yetakchi o’rinni egallaydi. Bola nutqida so’zlar soni kam, ya’ni nutqning leksik qismi rivojlanmagan bo’lsa, fonetiko-fonematik, grammatik qismlarida ham, ma’lum kamchiliklar yuzaga keladi, butun nutq sistemasida yetishmovchiliklar kuzatiladi. Fonetiko-fonematik qismdagi kamchiliklar, masalan tovushlarni noto’g’ri talaffuz etish tufayli so’zlar leksikaning o’zgarishi, nutqning grammatik tuzumiga ta’sir etadi. Sistemalilik printsipi nutq kamchiliklarini aniqlash, bartaraf etish, oldini olish yo’llari, usullarni to’g’ri belgilashga yordam beradi. www.arxiv.uz

• Logopediya fani barcha ishlarni kompleks yondoshish asosida tashkil etishni tavsiya qiladi. Kompleks yondoshish - bolaga har tomonlama ta’sir ko’rsatishini ko’zlab ta’lim-tarbiya jarayonida ham pedagogik, ham psixologik, ham meditsina metodlarini ishlatishdir. • Rivojlanish printsipi nutq kamchiligining kelib chiqish yo’lini, uning rivojlanishini tahlil qilishni ko’zda tutadi. Bunda kamchilikning kelib chiqish sababalarini rivojlanish jarayonida qanday o’zgarishlar natijasi ekanligini ko’rsatish – asosiy vazifadir. www.arxiv.uz

• Nutq kamchiliklari ko’p hollarda biologik va ijtimoiy omillarning birgalashib ta’sir o’tkazishi natijasida paydo bo’ladi. Logopedik ishning samarodorligi nutq kamchiliklari kelib chiqish sabablari, mexanizmlari, turlarini to’g’ri aniqlashga bog’liqdir. Bu o’rinda ontogenetik, etiopatogenetik printsiplarni ahamiyati katta. • Nutq kamchiliklarini o’rganish, aniqlash, ularni bartaraf etishda logoped barcha didaktik printsiplarga tayangan holda ish tutadi. Logopedik ishni tashkil etishda, har qaysi bolaga xos xususiyatlarni hisobga olish, bilim, ko’nikma va malakalarni puxta o’zlashtirish, ta’limning o’quvchilarga xos bo’lishi, ta’lim va tarbiyaning birligi printsipiga amal qilish, onglilik, aktivlik va mustaqillik kabi printsiplarning ahamiyati ayniqsa katta. www.arxiv.uz

• Nutqdagi asosiy funktsiyalarning buzilishi kishi faoliyatiga albatta salbiy ta’sir ko’rsatadi, uning faolligini pasaytiradi, og’ir ruhiy kechinmalar kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Masalan, ayrim so’zlarning noto’g’ri talaffuz etilishi kishini noqulay vaziyatga solib qo’yishi bilan birga, uni atrofdagilar bilan muomala qilishida qiynab qo’yadi, u gapirganda o’z fikrini to’la anglata olmaydi. Nutq kamchiliklarining og’ir turlari (alaliya, rinolaliya, tutilib gapirsh va boshqalar) maktab dasturini o’zlashtirishga, keyinchalik, kasb tanlashga, ba’zan, umuman o’qishga to’sqinlik qiladi, bilish faoliyati rivojlanishini susaytiradi, ba’zilarida intellektual yetishmovchiliklar yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. SHu nuqtai nazarda, nutqdagi kamchiliklarni boshqa ruhiy jarayonlar bilan bog’langan holda o’rganish printsipiga amal qilish nihoyatda zarur. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi

Jismoniy tarbiya darsida pedagogik tahlil

Bolalarni nutqini o‘stirish fanining maqsad va vazifalari

Pedagogik texnologiyalar haqida umumiy tushuncha

Konstantin Dmitrievich Ushinskiyning pedagogik nazariyasi va didaktik ta’limoti