logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Pedagogika
  4. Alifbo

Alifbo

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

569 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz Nutq tovushlari nutqning eng kichik, bo‘linmas qismidir. Nutq tovushlarining yozuvdagi shakli harf deb ataladi. Nutq tovushlarini talaffuz qilamiz va eshitamiz. Harflarni esa ko‘ramiz, yozamiz va o‘qiymiz. Ma’lum tartibda joylashgan harflar qatori alifbo (yoki alfavit) deyiladi. Lug‘atlarda, turli ro‘yxatlarda so‘zlar alifbo tartibida joylashtiriladi. Masalan, barcha lug‘atlardagi so‘zlar, saylovchilar ro‘yxati, kutubxona kartotekasidagi mualliflarning familiyalari, kitoblarning nomlari alifbo tartibida joylashtirilgan bo‘ladi. Shu sababli alifboni yoddan bilishimiz zarur. www.arxiv.uz Inson nutqi ikki xil ko‘rinishga ega bo‘ladi: og‘zaki va yozma. Yozma nutq og‘zaki nutqni maxsus belgilar sistemasi yordamida ifodalash demakdir. Og‘zaki nutqda biz tovushlardan, yozma nutqda esa harflardan foydalanamiz. Yozma nutq yozuvning kelib chiqishi va uning tarixi bilan chambarchas bog‘liqdir. Dastlab nutq faqat og‘zaki shaklda bo‘lgan. Kishilik jamiyati taraqqiyotining ma’lum davrida hayotiy zaruriyat natijasida asta-sekin yozuv yaratilgan. Boshqa xalqlar qatori o‘zbek xalqi ham kechmishda bir qancha yozuv turlaridan foydalangan. Avesto, o‘rxun-enasoy, so‘g’d, xorazm, uyg‘ur yozuvlari shular jumlasidandir. www.arxiv.uz Tarixchilarning aniqlashicha, yozuv dastlab Mesopotomiya degan joyda paydo bo‘lgan va bu yozuv tarixga mixxat nomi bilan kirgan. Er. avv. V-IV asrlarda O‘rta Osiyoning Eronga yaqin hududlarida rasmiy yozuv sifatida mixxat ishlatilar edi. Hozirgi eramizdan boshlab taxminan VI asrgacha so‘g’d yozuvi ishlatilgan. V-VIII asrlar davomida turkiy xalqlar O‘rxun-Enasoy yozuvidan foydalanishgan. Qadimgi turkiy yozuv yodgorliklari dastlab Janubiy Sibirning Enasoy daryosi havzalarida va Mo‘g’ulistonning O‘rxun vodiysida topilgan. Shunga nisbatan qadimgi turkiy yozuv O‘rxun-Enasoy obidalarining yozuvi deb ham yuritiladi. 1893-yili daniyalik olim N.Tomsen va rus olimi V.V.Radlov qadimgi turkiy yozuvni o‘qishga muvaffaq bo`ldilar. O‘rxun-enasoy yozuvlari Rim yozuvlariga o‘xshab ketganligi uchun run (runik) yozuvlari yoki dulbarchin deb ham yuritiladi. www.arxiv.uz O‘rta Osiyoning bizga ma’lum bo‘lgan eng qadimgi mahalliy xalqi sak va massaget urug‘lari bo‘lib, ularning ham o‘z yozuvlari mavjud edi. Ana shu yozuvdan qadimiy xorazmiy va so‘g’d yozuvlari yaratilgan. 1970-yillargacha turkiy yozuv eramizning VI-VII asrlarida shakllangan degan fikr yetakchi edi. Keyingi topilmalar turkiy yozuvning ildizlarini ikki yarim ming yillik o‘tmishdan izlamoq kerak, degan xulosani chiqarishga asos bo‘ldi. 1988-yilda Andijon viloyatining Marhamat tumanidagi Lo‘mbitepa yodgorligidan ko‘za topildi. Uning bandi sirtiga qadimiy turkiy bitik o‘yib tushirilgan edi. Bu bitik VII-VIII asrlarga oid turkiy obidalardan yosh jihatidan qariyb I-II asrcha qadimiyroqdir. www.arxiv.uz VI-VII asrlardan to XV asrlargacha turkiylar va mo‘g’ullar uyg‘ur yozuvidan foydalanishgan. Bu yozuvda bitilgan yodgorliklarning eng qadimgisi Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asarining Vena kutubxonasidagi nusxasidir. Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” (“Haqiqatlar armug‘oni”), Xorazmiyning “Muhabbatnoma”, Lutfiy va boshqa shoirlarning ayrim she’rlari uyg‘ur yozuvida yozilgan. Uyg‘ur yozuvi X-XV asrlarda mavjud bo‘lib, arab yozuvi bilan ma’lum davrgacha baravar ishlatilgan. www.arxiv.uz 720-yildan arab yozuvi tarqala boshlagan. Arab yozuvida bitilgan eng qadimgi turkiy yodgorliklar XI asrga taalluqlidir. Bular Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asarining Namangan va Qohira nusxalaridir. Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit-turk” asari ham arab yozuvida yozilgan. Xalqlarimiz taxminan 1200 yildan ko‘proq vaqt davomida arab alifbosidan foydalanganlar. www.arxiv.uz 1929-yildan lotin alifbosi asosidagi yangi yozuvga o‘tilgan edi. 1940- yildan boshlab esa rus (kirill) grafikasi asosidagi yangi o‘zbek alifbosiga o‘tildi. Bizning davrimizda jahondagi xalqlar 220 xil yozuvdan foydalanadilar. Shu yozuvlardan keng tarqalgani lotin yozuvi bo‘lib, jahon xalqlarining 30 foizdan ziyodi shu yozuvni qo‘llaydilar. O`zbekiston respublikasi Oliy Kengashining XIII sessiyasi (1993-yil 2-3-sentabr)da bo‘lib o‘tgan yig‘ilishida o‘zbek yozuvini lotin alifbosiga o‘tkazish to‘g’risida Qonun qabul qilindi. 1995-yil 6-mayda Oliy Majlis sessiyasida bu alifboga ayrim o‘zgarishlar kiritildi va bu yozuvga to‘liq o‘tish muddati 2005-yil sentabr oyi deb belgilandi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 24- avgustdagi qarori bilan “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari” tasdiqlandi. 2004-yilda chiqarilgan qonunga ko‘ra esa lotin yozuviga to‘liq o‘tish muddati 2010-yil sentabriga qadar cho‘zildi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Муайян тартибда жойлаштирилган ҳарфлар йиғиндисига алфавит дейилади. Кирилл ёзувига асосланган алфавитда 35 та шакл мавжуд бўлиб, бу шакллардан 33 таси ҳарф, 2 таси шартли (ъ,ь) белгидир. Ҳар бир ҳарфнинг бош (катта) ва кичик (Аа), босма ва ёзма шакллари мавжуд. Алфавитдаги ҳар бир ҳарф ўз номига эга. Кирилл алифбосига асосланган ҳарф ва шартли белгиларнинг жойлаштирилиш тартиби ва уларнинг номи қуйидагича: www.arxiv.uz Аа(а), Бб(бе), Вв(ве), Гг(ге), Дд(де), Ее(е), Ёё(ё), Жж(же), Зз(зе), Ии(и), Йй(йи), Кк(ка), Лл(эл), Мм(эм), Нн(эн), Оо(о), Пп(пе), Рр(эр), Сс(эс), Тт(те), Уу(у), Фф(эф), Хх(ха), Цц(це), Шш(ше), Ъъ, Ьь, Ээ(э), Юю(ю), Яя(я), Ўў(ў), ққ(қе), /ғ(ғе), Ҳҳ(ҳе). www.arxiv.uz Алфавитдаги ў,қ,ғ,ҳ ҳарфлари ўзбек тилининг ўзига хос специфик товушларини ифодалайди. Ъ ва ь белгилари товуш ифода этмайди, баъзи унлиларнинг чўзиқ айтилиши (маъно, эълон каби), бўғинларни ажратиб айтиш (суръат, анъана каби), русча-интернационал сўзларда унлиларнинг юмшоқ айтилиши (альбом, сентябрь каби) учун хизмат қилади. www.arxiv.uz Ёзувда ҳарфлар билан бир қаторда тиниш белгилари ҳам қўлланилади. Тиниш белгилари ҳарф сингари графиканинг таркибий қисми саналади; Ҳозирги ўзбек тили графикасида қуйидаги белгилари мавжуд: нуқта (.), сўроқ белгиси (?), ундов белгиси (!), вергул (,), икки нуқта (  , тире (-), қавс (), қўштирноқ («»), нуқта вергул(;), кўп нуқта (…), урғу белгиси (’), ўз бўғинидан бирининг бошқасига нисбатан кучлироқ талаффуз қилишини кўрсатиш учун унли товуш устига қўйилади. Ёзувда фикрни ифодалаш учун нафақат ҳарфларнинг, балки тиниш белгиларининг ҳам роли катта. Тиниш белгилари ёрдамида фикр ёзувда аниқ, равон ва тушунарли қилиб берилади. Нутқда фикрни тўлиқ ифодалаш учун оҳанг ва паузалар керак бўлади. Ёзувда эса шу вазифаларни тиниш белгилари бажаради. www.arxiv.uz Графика ҳарф билан товуш ўртасидаги муносабатни ҳам ўрганувчи бўлим. Кирилл графикасига асосланган ўзбек алифбосида 33 та ҳарф мавжуд бўлиб, бу ҳарфлар ёзувда 31 та товушни ифодалайди. Шундан 10 та унли ҳарф 6 та ундош товушни ёзувда ифодалаш учун хизмат қилади. www.arxiv.uz Ҳар бир ҳарф бир товушни ифода этади. Лекин қуйидаги ўринларда ҳарф билан товушнинг муносабати ўзаро мос келмайди: а) е, ё, ю, я ҳарфлари баъзи сўзларда бир товушни ифода этади: б е да (э), м е н (э), с е нтябрь (э), сал ю т (у), режисс ё р (о) каби. Лекин, асосан, бу ҳарфлар ёзувда икки товушнинг бирикмасини ифодалайди: е лкан (йэ), ё стиқ (йо), ю лдуз (йу), я проқ (йа) каби; б) алфавитдаги н ва г ҳарфлари алоҳида н ва г товушларини ёзувда ифодалаш билан бир қаторда ўзбек тилининг саёз тил орқа нг товушини ифода этиш учун хизмат қилади: кў нг ил, си н гил, о нг , за нг , то нг ги (шабада) каби; в) алфавитдаги ж ҳарфи икки товушни сирғалувчи ж товушини (журнал, гижда, аждар каби) ва қоришиқ портловчи ж товушини (жўхори, мажлис каби) ифодалайди. www.arxiv.uz www.arxiv.uz

O'xshashlar

Savod o‘rgatish jarayoni bosqichlari. Savod o‘rgatishda tayyorlov davri
Boshlang`ich sinflarda badiiy asar bilan ishlash va tahlil qilish
Savod o’rgatish davrida boshlang’ich yozuvga o’rgatish
Savod o'rgatishdan yaratilgan metodik qo'llanmalarning qiyosiy-tanqidiy tahlili
Lug’at ustida ishlash metodikasi