Ahloqiy tarbiyada xalq maqollaridan foydalanish - Pedagogika - Slaydlar

Ahloqiy tarbiyada xalq maqollaridan foydalanish

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

180.833984375 KB

Ko'chirib olish

 Mavzu: Ahloqiy tarbiyada xalq maqollaridan foydalanish  Reja:  Axloqiy tarbiyada xalq maqollarining o’rni.  Axloqiy tarbiyada hadislarning xalq maqollari bilan uyg’unligi.  Axloqiy tarbiya pedagogik faoliyatning tarkibiy qismi.

 Katta yoshdagi odamlarni o`ziga yarashadigan xulqu odobga o`rgatadigan tanbehlar va nihoyat, tarbiya natijalarini aks ettiruvchi, ta`lim maslahatlaridan iborat o`ziga xos nasihatlar. Bu ayniqsa, ta`lim tajribasini umumlashtirishning o`ziga xos shakli sanaladi.  Maqollarda bolalarning tug`ilishiga, ularning xalq haetidagi o`rniga, tarbiya maqsadlari, vositalari va uslublariga, rag`batlantirish va jazolashga, o`qish mazmuniga, mehnat va ahloq tarbiyasiga, bolalarning ota-onalar fe`el atvoridagi fazilatlarni meros qilib olishiga, atrof muhit va jamoatchilik fikrlarining ta`siriga daxldor ta`lim g`oyalari  o`z aksini topgan va h.k.

 Xalq va avlodlarning ta`lim mubohasasida kattayu kichik barcha xalqlar beistisno ishtirok etadi. Bolaning budunyoga kelishi uchun bayram, farzandsiz ikki jonning yashashi dushvor.  O`zbek maqollarida bolalar haqidagi yaxshi gaplar ko`p takrorlanadi: «O`g`il bilan qiz - bir juft qizil gul», «O`g`il bilan qiz - uyning mehmoni», «O`g`il bilan qiz – tun bilan kun», «O`qil oftob, qiz mohtob», «Bolalar osmondagi yulduzlar, qorong`u tunni erug` kunduz qiladi», «O`g`li yo`qning o`rni yo`q, qizi yo`qning qadri yo`q».  Bolani har kim ham tug`adi, lekin tarbiya har kimning qo`lidan kelavermaydi.  «Tug`ishga tug`ib, tarbiya qilolmaydi» ham ota, ham onaga tegishli bunday tanbehlar har  bir xalqda uchraydi.

 Maqollarda tarbiyaning qulay va noqulay sharoitlari o`z aksini topgan.  Barcha xalqlarda yosh avlodga tarbiyachi (murabbiy)larni hurmat qilish zarurligi  uqtiriladi.  Ota-ona obro`siga, ayniqsa, katta e`tibor beriladi: «Ota puli bilan emas, ota aqli bilan yashash kerak», «Eskichada ham, yangichada ham ota o`g`ildan qutlug`», «Otalar so`zi aqlning ko`zi». Onani ham istehkom devoriga qiyos qilinadi.  Ota-onalariga qilgan muomalalariga qarab bolalar taqdiri bashorat qilinadi: «Otangni xor qilganding, senga ham o`g`lingdan shu qaytadi» (rus). Darvoqe, bu mavzuda bir ertak ham bor, unda eng yaxshi tarbiyachi keksalar ekani to’g`risida bir olam maqol aytilgan: «Qancha keksa bo`lsa, shuncha haq, qancha esh bo`lsa, shuncha qadrli», «Qari bilganni pari bilmaydi»,

 Xalq dunyoqarashini o`rganish uchun ta`lim o`gitlarining o`zi ayniqsa qimmatlidir.  Ular ta`lim ashyolari, bolalar va tarbiya haqidagi bilimlar bilan birgalikda xalq ta`limi tafakkurining negizini tashkil etadi. Bu xalqning o`ziga xos ahloqiy ma`rifiy qoidasi.  Bu qoida muhim jihatlarda xalqning o`zi tomonidan obdan o`ylab ko`rilgan: «Bolalarni kaltak bilan emas, yaxshi so`zlar bilan o`qitadi», «Kaltakdan badan qabaradi, haqoratdan yurak», «Bolalarni do`q va kaltak bilan emas, uyaltirish bilan jazolaydi»,  «O`zingnikini olganingda o`zgalarni ham unutma, o`zingniki istasang-istamasang do`st bo`lib qolaveradi», «esh aql bahorgi muz parchasi», «Yumshoq saqich muhrga, esh esa ilmga bilimning onasi», «Olim ko`rib turadi, avom izidan boradi»,

 Maqollarga qarab shaxsning ijobiy va salbiy hislatlari odamlar xulq-atvorini bir zaylda yaxshilashni ko`zda tutuvchi tarbiya maqsadi sifatida gavdalanadi.  Buning ajoyib tomoni shundaki, barcha xalqlar inson kamolotining cheksizligini tan oladilar  Kishi har qancha komil bo`lmasin, u kamolot sari yana bir qadam tashlaydi. Bu qadam nafaqat odamni, balki bashariyatni taraqqiet sari boshlaydi.  Sharhlovchilar oila va nasablarga quyidagicha mantiqiy baho beradilar: istiqbolsiz nasab, ertasi yo`q oila, shoxbutoqsiz daraxt; ildizsiz daraxt quriydi, elqiz butoq sinishi turgan gap, hassasiz cho`pon-shoxsiz daraxt va hoqazo.

Quyida o`qituvchi tarbiya jaraenida foydalanishi mumkin bo`lgan maqollarni keltiramiz. Vatan haqida  O`zbekiston - Vatanim manim.  yeridan ayrilgan etti yil yig`lar,  Yurtidan ayrilgan o`lguncha yig`lar.  Ona yurting - oltin beshining.  Har qancha ko`p bilsang ham  Xalq sendan ko`proq biladi  Yigitning burchi - Vatanni qo`riqlash.  O`z uying - o`lan to`shaging.

 Hadislar xalqni tarbiyalashga, ahloq-odobga, diniy e`tiqodga chaqirish bilan bir qatorda xalqning haetini, uning o`tmishdagi iqtisodiy, siesiy va madaniy turmush darajasini o`rganishda muhim manba hisoblanadi.  U xalqning ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarini, ijtimoiy- maishiy turmush tarzini, orzu va intilishlarini o`zida ifoda etadi. Hadislarda ifodalangan xulq-atvor normalari eki inkor etiladi, eki keskinma`qullanadi.  Shuning uchun u o`quvchiga g`oyaviy yo`nalish beradi, ideallarning rivojlanishiga ta`sir etadi, insonparvarlik, hadollik, yimon, e`tiqod, tinchlik, do`stlik, vatanparvarlik, mehnatsevarlik hissietining shakllanishiga olib keladi.

 Badiiy asar yaratilgan davr tuzumi manfaatlarini aks ettiradi, shu davr kishilarining talab va ehtiejlarini nazarda tutadi. Hadislar feodalizm davrida yaratilgan bo`lib, shu tuzum tartiblari, qonun-qoidalari, O`rta Osiyo va Eron xalqlarining boy milliy an`analarini, turmush tarzini ifodalagan.  Hadislarda xalq tajribasida sinalgan ezgu ideallar kuchaytiriladi, nasihat va talab shakladi xalqqa etkaziladi, xalq idealiga zid xislatlar esa salbiy jihatdan bo`rttiriladi,  emon oqibatlardan ogoh etadi. Bunday hollarda mubolag`a usuli orqali hadislarning tarbiyaviy ta`siri kuchaytiriladi.

 Hadislardagi badiiy ifoda hamda tasviriy vositalar rang- barang bo`lib, ular har bir hadisning asl mazmunini reallashtirishga imkon beradi. Shu sababli hadislar kishilarni  ezgulikka, olijanoblikka, mehr-oqibatli, iymonli, e`tiqodli bo`lishga undaydi.  hadislar zaminida kishilarning e`tiqodi va tasavvurlari, odamni bila borish va idrok etish darajasi etadi.  Hadislar mavzu jihatdan g`oyatda boy va rang-barangdir. Halqning ijtimoiymaishiy turmushi, jamiyatning tabiati, jug`rofiyasi, ekologiyasi, nabotot va insonning diniy, ma`naviy-ruxiy olami, faoliyati qamrab olingan.

 Hadislar (600000 hadis aytilgan) insonning o`limidan keyingi haeti, yaqin va olis kelajak haqidagi bashoratlar, ma`naviy-ahloqiy fazilatlar, tabobat va gigiena to’g`risidagi bilimlar mujassam etilgan.  Hadislar tuzilishi jihatdan nasriy shaklda bo`lib, kishi xotirasida uzoq saqlanishini ta`minlaydi.  Muhammad alayhissalom hadislarida musulmon halqlarining eng muhim milliy qadriyatlari hisoblangan iymonli bo`lishga da`vat asosiy o`rinda turadi.  Islom dini hukmronlik qilib kelgan davrlarda barcha eshdagi kishilarni tarbiyalash quroli bo`lib kelgan hadislarning paydo bo`lishi va uni ma`naviyat xazinasiga aylanib qolishiga kimlar mas`ul bo`lganlar.

 1. Tangri tomonidan ham boylik, ham ilm ato etilgan bo`lib, bulardan faqat o`zi  bahramand bo`lmasdan, balki qarindosh-urug`lar, do`stlar, qo`shnilar va boshqalarni ham  bahramand etadilar. Bu toifadagi odamlar har tomonlama ulug` kishilardir.  2. Ikkinchi toifadagi odamlar borki, ilmli, aql-zakovat egalari, lekin boylik ato  etilmagan. Bu toifadagilar boy kishilarga g`araz nazari bilan qaramaydilar, o`zlarida ham  shunday boylik bo`lsa, ezgu natijalarga sarflashni orzu qiladilar.

 3. Uchinchi toifadagi kishilar esa mol-dune ega bo`lib, ilmsizdir. Hech kimga  muruvvat qilmaydi. Bu toifadagi kishilar eng emon kishilar hisoblanadilar.  4. To`rtinchi toifadagi kishilarda na mol- dune, na ilm bor. Ular ilmli, mol duneli  bo`lish, ularni ezgu ishlarga sarflash orzusi bilan yashaydilar (247 hadis).  Jamiyatning taraqqieti birinchi va ikkinchi toifadagi kishilarga ko`p jihatdan bog`liqdir.

 Hadislar orqali ijtimoiy masalalar ham o`z ifodasini topadi. Quldorlik, feodalizm jamiyatida qullarning, g`ulomlarning haq-huquqlari nihoyatda chegaralangan bo`lib,  ularning moddiy va maishiy ahvollari hech qanday qonun va qoidalar bilan himoya etilmagan. Ularni inson sifatida hurmat qilish, jabr-zulm ko`rsatmaslik, moddiy va  maishiy turmush darajasini yaxshilashga e`tibor diniy va badiiy manbalar orqaligina quldorlarga, feodallarga yetkazilgan  . Ijtimoiy turmush tartib qoidalarga rioya qilmaslik,  jamiyatning ba`zi bir a`zolari tomonidan bunday qonun qoidalarni o`zgartirishga urinish yamon natijaga olib kelishi tabiiy.

 qismi inson ahloqiy haetiga aloqador.  Insonning haetdagi o`rni uning jamiyat taraqqietiga ko`shgan hissasi hamda kelajak avlodga qoldirgan moddiy va ma`naviy merosi bilan belgilanadi. Islom dini manbalarida oxirat yaqinlashib, qiemat bo`lishi ma`lum bo`lgan taqdirda ham oliji boricha bo`lajaq jamiyatning taqdiri, turmush tarzini o`ylash, qo`ldan keladigan ishni bajarib qolish targ`ib etiladi.  «Birortangiz ekish uchun qo`lingizda bir ko`chatni ushlab turgan vaqtingizda qiemat qoyim bo`lib qolsa-yu, qoyim bo`lishidan ilgariroq uni ekib olishga ko`zingizetsa, albatta ekib quying» (479-hadis), «Sen bir ko`chatni ekaetganingda dajjol chiqib qolibdi, deb eshitsang ham, uni tazatib ekishga harakat qil, chunki undan keyin ham odamlar yashaydi».( 480 hadis)

 Bu hadislarning mazmunidan shunday xulosa kelib chiqadi: «Hayotda qonli urushlar bo`lib o`taveradi, tarix ham soyqalaveradi, odamlar ham aynaydi, bo`ziladi va oqibatda kishi o`z qo`shnisini, aka ukasini, opa singilisini o`g`il otasini, hatto farzandini ham qatl etadi, ammo toki dunyoda e`tiqodlar, insoflilar, olijanoblar, vijdonlilar, andishalilar bor ekan, hayot barqarordir, shuning uchun ham sen umidsizlikka tushma, agar imon va e`tiqodning salomat bo`lsa, albatta, yaxshilik va ezgulik otiga xizmat qilaver».

 Musulmon olamida iymon va e`tiqod musulmonning haqiqiy musulmonligini bildiruvchi yuksak ruhiy holatdir. Murod-iymon demakdir. Iymon so`zda ham, ishda ham bir hilda bo`lishi talab etiladi. Diniy nuqtai nazardan «iymonning ham o`z farz ham amallari, muayyan chegaralari, bajarilishi lozim bo`lgan sunnatlari mavjud bo`lib», ularga qat`iy rioya etgan insonning iymoni but, rioya qilmaganlarning esa iymoni yo`q hisoblanadi.  Islom dinida ruhiy poklik bilan bir qatorda jisomniy poklik ham targ`ib qilinadi.  Jismoniy poklikka erishishi besh vaqt namoz o`qishdan oldin tahorat qilish orqali amalga oshiriladi. Uning o`ziga xos qonun- qoidalariga rioya etish islom ta`limoti orqali targ`ib etiladi.  Tahorat-islomga e`tiqodning natijasi, uning oqibati esa jismoniy sog`limlik, ruhiy tetiklik, hayotga, yashashga mehr muhabbat, quvonch va sog`lom turmush tarzidir.

 Tozalik, ozodalik tibbiy nuqtai nazardan ham, diniy nuqtai nazardan ham shaxsning yaxlit shakllanishini ta`minlovchi xususiyat hisoblanadi. Namoz o`qish oldidan tahorat olish, ko`chaga chiqish, mehmonga borish, uxlash oldidan, ertalab uyqudan turgach yuvinish Sharq xalqlarinineg qadimiy qadriyatlaridan hisoblanadi.  Bunday qadriyatlar asrlar davomida ahloq-odob qoidalari doirasida jamiyat a`zolarining hulq-atvoriga singdirib kelinadi. Tana a`zolarini pokiza saqlash, mash tortish, g`usl qilish, erkaklar uchun, ayollar uchun lozim bo`lgan pokizalik xususiyatlari odob, milliy ma`naviy xususiyatlar doirasida beriladi.

 Hadislardagi gigienik qoidalar Muhammad alayhissalomning «Subhonolloh,  Mo’min kishi hech vaqt nopok bo`lmag`aydir» degan g`oyasiga asoslangan holda talqin etiladi.  Ma`naviy madaniyatlilikning oliy mezoni shaxsning ilmli, dunyoqarashin shakllangan, fikr doirasi keng, ob`ektiv borliq, uning taraqqiyot qonunlari haqida chuqur bilimga ega bo`lishidan iboratdir.  Hadislar jamiyatning har bir a`zosini bilimli bo`lishga chaqiradi. Ilmsiz jamiyatda nodonlik, jaholat, razolat hukmron bo`ladi.

 Axloqiy ma‘rifat pedagogik faoliyatning tarkibiy qismi bo’lib, uning maqsadi umuminsoniy va milliy axloqning mohiyatini, qonuniyatlarini, uning tamoyillari, talablari, qoidalariga doir bilimlarni, axloqning odamlar hayotidagi o’rni va rolini muallimning o’zi anglab olishi va tarbiyalanuvchilarga, o’quvchilarga singdirishidir. Pedagogik xodimlarning hammasi, barcha fan o’qituvchilarining faoliyati shu maqsadga qaratilishi zarur. O’zbekiston maktablarida “Odobnoma” o’quv predmeti sifatida o’qitilayotgani ham o’quvchilarni axloqiy-ma‘rifatli qilishdek muhim vazifani tuzukroq bajarishga, o’quvchilarning axloqiy tarbiyasini yaxshilashga da‘vat etilgan.

 O’quvchilarni axloqiy-ma‘rifatli qilish bu, ularning axloqqa doir muammolar, axloqiy baho mezonlari bilan tanishtirish; kishi biror ishni qilayotganda fikri, so’zi, xulqi, xatti- harakatlarida mas‘uliyatini va erkinlik darajasini bilishi, har bir harakatining xulq- atvorining oqibatini ko’z oldiga keltirish lozimligini yoshlarga anglatishdan iborat. Shu tariqa o’quvchilar hayotining ma‘nosi, yashashdan maqsad baxt nima ekanligini anglab olishlari lozim.

 Axloqiy ma‘rifat shaxsni axloqiy tarbiyalashning birinchi bosqichi bo’lib yoshlarni axloq to’g’risida falsafiy ta‘limotlarning mazmuni va mohiyati, progressiv axloqiy g’oyalar, tamoyillar, qoidalar bilan tanishtiradi. Kishi xulqiga bilimdan ko’ra ham e‘tiqod ko’proq to’rtki bo’ladi. Axloqiy bilimlar hali e‘tiqod degani emas. Ayrim o’qituvchilar buning farqini ajrata olmay, axloqiy bilim berishni-axloqiy tarbiya berish deb tushunadilar. Shuning uchun ham ular ko’pincha bolaga nasihat qilish, axloqqa doir mavzularda suhbatlar o’tkazish bilan cheklanib, bolalarga yaxshi ishlarni amalga oshirishga, axloqiy ko’nikma va malakalar hosil qilishga kamroq e‘tibor beradilar.

 Muallim biror axloqiy qusurni o’quvchilar bilan tahlil etayotganida, iloji boricha, sinfda turgan o’quvchini misolga keltirmasligi yoki “o’quvchilardan qaysi biri bunga o’xshaydi” deb, darsni bo’shroq o’zlashtiradigan yoki sho’xroq bolaga ishora qilmasligi lozim. Bunday “axloqiy ma‘rifat” bolani haqoratlashga aylanishi, yomon oqibatlarga olib kelishi ham mumkin. Muallimning axloqiy-ma‘rifiy faoliyati samarali bo’lishi uchun u o’quvchi yoki talabaning axloqqa doir bilim darajasidan xabardor bo’lishi kerak. Bolalar bilan yakkama-yakka suhbatlar o’tkazish, savol-javob kechalarini tashkil etish, mashg’ulotlar jarayonida axloqqa doir savollar berish kabilar bunda qo’l keladi.

 . O’qituvchi bolalarni axloqiy ma‘rifatli qilish jarayonida shuni esda tutishi lozimki, “Hayotning ma‘nosi nimadan iborat”, “Kimni baxtli deyish mumkin?” “Baxtlilikni ulchaydigan toshu tarozi, mezonlar bormi?” kabi axloqiy masalalarga yoshlar hamma vaqt qiziqqanlar va qiziqadilar. Shuningdek, oilaviy hayot jinsiy odob muammolarining ahloqiy jihatlari ham sinfdagi biror bolaning salbiy xatti – harakati haqida gap ochilgan bulsa, juda ehtiyot bo’lish, bolaning shaxsiga tegmaslik, aksincha mualim bola shaxsiga va uning qadr –qimmatiga inson sifatida qarashi, hurmat bilan yondoshshishi zarur.

 Muallim o’quvchilarni axloqiy ma‘rifatli qilishda “Otalar so’zi -aqlning ko’zi”,  “ Ma‘rifatnoma” kabi teleko’rsatuv materiallarini ham foydalanishi muhimdir. O’quvchilarga axloqiy saboq berishda kino – film va telefilmlardan qo’l keladigan tanlay bilish lozim. Shu bilan birga teleekran, kinoekranlarda namoyish etilayotgan ayrim chet el filmlari xalqimizning tarixan qaror topgan milliy qadriyatlari, urf –odatlari, axloqiga to’g’ri kelmasligi ham o’quvchilarga tushuntirish lozim.

 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR  Karimov I.A. Barkamol avlod o`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T. 1997  Karimov I.A. O`zbekiston buyuk kelajak sari. T. 1998.  O`zbekiston Respublikasining Ta`lim to’g`risidagi qonuni. T. 1997  Mirzayev Z.F. O`zbek xalq pedagogikasi. T. 1973  O`zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. T. 1997  Munavvarov A. oila pedagogikasi. T. 1995  Xoshimov K. Ochilov S. O`zbek pedagogikasi antologiyasi. T. 1995.  Karimov I. A. Istiqlol va ma‘naviyat. T.: «O’zbekiston», 1994.  Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.: «O’zbekiston», 1994 .  WWW.ZIYONET.UZ  WWW.GOOGLE.UZ

O'xshashlar

Boshlangich sinf o’quvchilari ma’naviyatini shakllantirishda xalq og’zaki ijodidan foydalanish

O’quvchilarda milliy g’ururni tarbiyalashda o’zbek xalq hofizlari ijodidan foydalanish

Maxmud Qoshg’ariyning ta’limiy-ahloqiy qarashlari

Fuqorolik tarbiyasi. O’quvchilarning yuksak ma’naviy-ahloqiy tarbiyasi

Xalq ta’limini rivojlantirish jamg’armasi