Abu Rayxon Beruniyning ilmiy merosi va uning pedagogika fan taraqqiyotidagi o’rni - Pedagogika - Slaydlar

Abu Rayxon Beruniyning ilmiy merosi va uning pedagogika fan taraqqiyotidagi o’rni

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

681.7783203125 KB

Ko'chirib olish

Abu Rayxon Beruniyning ilmiy merosi va uning pedagogika fan taraqqiyotidagi o’rni

Reja: 1. Beruniy qoldirgan ilmiy merosi. 2. Beruniy asarlari. 3. Ta’lim-tarbiyaga oid fikrlari.

5 . Abu Rayxon Beruniyning ilmiy merosi va uning pedagogika fan taraqqiyotidagi o’rni. 995 yilgacha Beruniy astronomiya, geografiya, geodeziyaning amaliy masalalrini hal etish bilan birga, SHarqda birinchi bo’lib Yer va Osmon globusini yasadi va astronomiyaga oid bir necha kitob yozdi («Kartografiya», «Globus yasash kitobi», «Erdagi joylarning uzunlama va kenglamalarini aniqlash haqida maqola» va boshqalar). Beruniy hali juda yosh olim bo’lishiga qaramay, Kot shahrida 994-995 yillarda astronomik kuzatishlar o’tkazgan. Bu kuzatishlar uchun o’zi astronomik asboblar ixtiro etgan.

Sharqda birinchi bo ’ lib Yer va Osmon globusini yasadi va astronomiyaga oid bir necha kitob yozdi: « Kartografiya » « Globus yasash kitobi » « Erdagi joylarning uzunlama va kenglamalarini aniqlash haqida maqola »

994-995 yillarda Qoraxoniylar samoniylar davlatiga qarshi hujum qiladilar. Urganch amiri Ma’mun I tomonidan Beruniy ijod etayotgan Kot shahri zabt etilib (bu shahar Janubiy Xorzamning poytaxti bo’lgan), yagona Xorazm davlati tashkil topadi. Amir Abu Abdullo Muhammad xizmatida bo’lgan Beruniy ham boshqa olimlar kabi Kot-Qiyotni tark etib, Jurjon (Kaspiy dengizining janubi-sharqi)da, so’ng Rayda (Tehron yaqinida) yashaydi, Raydan yana Jurjonga qaytib, olim va kelajakdagi ustozi Abu Sahl Iso Masihiy bilan tanishadi va undan ta’lim oladi. O’sha davrda Xorazmda va Kaspiy oldi viloyatlarida Qobus ibn Vushmagir yosh olimga xayrixohlik ko’rsatadi. «SHams al-Maoliy» («Oliy martabalar quyoshi») laqabi bilan mashhur bo’lgan bu podshohga bag’ishlab Beruniy «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarini yozadi va unga taqdim etadi. Bu asar Beruniy nomini Yaqin va O’rta SHarqqa mashhur qildi.

Ma’mun davrida Urganchda «Ma’mun akademiyasi» nomli ilmiy markaz tashkil etiladi va u yerda musulmon Sharqining yirik olimlari faoliyat ko’rsatadi. Beruniy bir necha yil kamyob metallar va qimmatbaho toshlar ustida kuzatishlar va tajribalar olib boradi va keyinchalik ana shu tadqiqotlari asosida «Mineralogiya» asarini yaratadi. Ma’mun akademiyasidagi ko’plab olimlar qatori Beruniy ham G’aznaga olib ketiladi va u yerda ko’p qiyinchiliklar bilan o’z ijodini davom ettiradi. Beruniy bu yerda o’zining «Xorazmning mashhur kishilari», «Tahdid nihoyot al-amokin li tashih masofot al – masokin», («Turar joylar orasidagi masofani tekshirish uchun joylarning oxirgi chegaralarini aniqlash», ya’ni «Giodeziya») asarini yaratdi. Bu asarda geografiya va astronomiya fanlari bilan bir qatorda paleontologik kuzatishlar natijalari ham bayon qilingan.

Beruniy Xorazm tili bilan birga so’g’diy, forsiy, suryoniy, Yunon, qadimgi yahudiy tillarini, hatto qadimgi hind tili sanskritni ham o’gangan. U Yunon klassik ilmi, astranomiya, geografiya, botanika, matematika, geologiya, tarix, entografiya, falsafa va filologiya- dan ham chuqur bilim oladi. Beruniy astiranomiya, geografiya, geodoz- ning amaliy masala- larini hal etgan va Sharqda brinchi bo’lb Yer va Osmon globusini yasadi va astranomiyaga oid bir necha kitob yozdi.Abu Rayhon Beruniyning o’rgangan va qoldirgan meroslari.

Beruniyning yana bir muhim asari «Munajjimlik san’atidan boshlang’ich tushunchalar»dir. Bu asarda ham u bir qancha fanlar yuzasidan dastlabki tushunchalar, ma’lumotlar bergan. Ma’lumki, Mahmud G’aznaviy Hindistonga qarshi bosqinchilik urushlarini olib borgan. Mana shu yurishlarning birida Beruniy ham Mahmud G’aznaivyga hamroh bo’lib bordi. U sanskrit (eski hind tili)ni bilganligi uchun hind xalqi madaniyati, adabiyoti va san’ati bilan yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo’ldi va bu mehnatlari natijasida 1030 yilda o’zining SHarq va G’arbda keng e’tirof qilingan mashhur «Hindiston» asarini yaratadi. Kitobning to’liq nomi «Kitobu fi taxqiqi molil Hind min maqulatin fil aqli av marzulatin», ya’ni «Hindlarning aqlga sig’adigan va sig’maydigan ta’limotlarini aniqlash kitobi» bo’lib, aytishga qulay bo’lishligi uchun qisqacha «Tahqiqu mo - mil hind» - («Hindistonga oid tadqiqlar» yoki «Hindiston») deb yuritiladi.

“ Saidona” asari Sharqdagi dorivor o’simliklar haqida. “ Xorazmning mashxur kishilari”.“ Munajjimlik san’atidan boshlang’ich tushunchalar” bir qancha fanlar yuzasidan boshlang’ch tushunchalar. “ Hindiston” Hind madaniyatiga oid asar.“ Al-qonun al-Masudiy” astranomiyaga oid (Masud qonuni). ” Mineralogiya” kamyob metallar va qimmatbaho toshlar haqidagi asar. A b u R a y h o n B e r u n iy n in g a sa r la r i.

Beruniy astronomiyaga oid «al – Qonun al-Mas’udiy» («Mas’ud qoununi») nomli yirik asarini shox Mas’udga bag’ishlaydi. Olimlar bu asarni matematika va astronomiyaga oid ungacha yozilgan barcha asarlardan yuqori qo’yadilar. O’sha asr olimlaridan biri Yoqutning yozishicha: «Mas’ud qonuni» kitobi matematika va astronomiya bo’yicha ungacha yozilgan hamma kitoblar izini o’chirib yuborgan deydi. Beruniy yana «qimmatbaho toshlarni bilib olish bo’yicha ma’lumotlar to’plami» («Mineralogiya»), «Dorivor o’simliklar haqida Kitob», «Kitob as Saydona fi – t-tibb» kabi asarlarni ham yozdi. «Mineralogiya» SHarqdagina emas, Yevropada ham qimmatbaho toshlarni izlash usullari va ular bilan savdo qilish, konlarni o’rganish, yer osti boyliklarini tekshirish haqida ma’lumot bersa, «Saidona» nomi bilan mashhur bo’lgan keyingi asarda SHarqdagi dorivor o’simliklarning tavsifi bayon qilingan. Beruniy «Saidona» kitobida o’zining 80 yoshdan oshganligini yozadi, shunga ko’ra uni 1050-1051 yillarda vafot etgan deb taxmin etish mumkin. Ba’zi manbaalarda esa, 1048 yil 13 dekabrda G’azna shahrida vafot etgan deb ko’rsatiladi.

Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo’llari, usullari haqidagi fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. O’quvchiga bilim berishda quyidagilarga e’tibor berish kerakligi o’qtiriladi:o’quvchini zeriktirmaslik bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o’rgatavermaslik uzviylik, izchillik tahlil qilish va taqqoslashma’lumdan noma’lumga, yaqindan uzoqqa, soddan qiyinga qarab borishtakrorlash yangi mavzularni qiziqarli, asosan, ko’rgazmali bayon etish

Beruniy fan sohasidagi yodgorliklarni, ilmiy bilimlarga oid qoldirilgan barcha boyliklarni qunt bilan o’rganishga da’vat etadi. Olim ilm toliblariga qalbni yomon illatlardan, inson o’zi sezishi mumkin bo’lmagan holatlardan, qotib qolgan urf- odatlardan, hirsdan, behuda raqobatdan, ochko’zlikdan, shon- shuhratdan saqlanishi zarurligini o’qtirgan. Beruniy til va adabiyot, tarix, geografiya, geodeziya, biologiya, mineralogiya fanlari, tibbiyot va dorishunoslik, fizika, falakiyot ilmiga oid tadqiqotlarini o’zi targ’ib etgan nazariya hamda kuzatishlar natijasida amaliyotda sinab ko’rib, fanda haqiqat ustivor turishini ta’kidladi. Beruniyning inson kamolotida axloqiy tarbiyaning muhim o’rnini ta’kidlashini uning yuqorida qayd etilgan «O’tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Mineralogiya», «Kitob as - Saidona», «al – Qonuni al - Mas’udiy», «Giodeziya» va boshqa asarlarida ko’ramiz.

Abu Rayhon Beruniy ezgu tilakka yetishga to’sqinlik qiluvchi ziqnalik, yolg’onchilik, munofiqlik, manmanlik, takkaburlik kabi nuqsonlarni qorlaydi, boylikka ruju quyish va ta’magirlik, g’azab va johillik inson uchun eng ashaddiy dushman deb qaraydi. Beruniy inson kamolotida uch narsa muhimligini ta’kidlaydi. Bu hozirgi davr pedagogikasi ham e’tirof qiluvchi irsiyat, muhit, tarbiyadir. Abu Rayhon Beruniy nazarida inson kamolga yetishining eng muhim omillari ilm-ma’rifatli bo’lish va yuksak axloqlilikdir. Beruniy ilmiy bilishga oid, ta’lim metodlari haqidagi qarashlari bilan ta’lim nazariyasida o’ziga xos maktab yaratdi. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, Beruniyning komil insonni shakllantirishga oid bu fikrlari faqat o’z zamonasi uchun emas, hozirgi davr ta’lim-tarbiya ishlarini takomillashtirishda ham katta ahamiyatga ega.

O'xshashlar

Al-Xorazmiyning ilmiy merosi va uning didaktik qarashlari

Pedagogika fan sifatida

Korreksion pedagogika-fan sifatida

Pedagogika shaxs tarbiyasi va rivojlanishi to’g’risidagi fan. Ilmiy–pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi va metodlari

Al-Xorazmiy ilmiy merosi va didaktik qarashlari