O‘lchash vositasi. O‘lchash vositalarinining tasnifi - Metrologiya - Slaydlar

O‘lchash vositasi. O‘lchash vositalarinining tasnifi

Yuklangan vaqt:

27.07.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

620.9697265625 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: O‘lchash vositasi. O‘lchash vositalarinining tasnifi Reja: 1. O‘lchash asboblarining aniqlik klasslari. 2. O‘lchash asboblarining asosiy metrologik tavsiflari. 2. O‘lchash asboblarining klassifikatsiyasi. 3. Analog o‘lchash asboblari, magnitoelektrik, elektromagnit, elektrodinamik o‘lchash asboblari, ularning shartli belgilari. 4. Raqamli o‘lchash asboblari, o‘lchash o‘zgartkichlari. Tayanch iboralar: o‘lchash asboblari, o‘lchash asbobining sezgirligi, sezgirlik ostonasi, asbob ko‘rsatishining variatsiyasi, asbobning o‘lchash xatoligi, asbobning o‘lchash diapazoni, xususiy energiya sarfi, ishonchliligi (chidamliligi)

Adabiyotlar: 1.To‘rayev M.U. Yo‘ldashev A.X. va boshqalar Standartlashtirish asoslari. T., «Barkamol fayz media», 2017. -312 b . 2.Nazarbayeva B.A. O‘lchash asboblarini konstruksiyalash (o‘.q) T., «Tafakkur avlodi», 2020. -392 b. 3.Mamajonov A.A., Sattorov M.O., Xakimov D.V. O‘lchash usullari va vositalari. T., «NIF MSH», 2020. -254 b. 4.Maxmonov U.A. Amirqulov U.O. Standartlashtirish, metrologiya va sifatni baholash. T., «Excellent Polygraphy», 2020.-293 b 5.Maxmonov U.A. Amirqulov U.O. Standartlashtirish, metrologiya va sifatni baholash. T., «VORIS-NASHRIYOT», 2019.-287 b. 6.Ismatullayev P.R., Qodirova SH.A., Metrolgiya asoslari, T., «Asian Book House», 2020.-290 b. 7.Maxmonov U.A., Azizov R.Q. Metrologiya va standartlashtirish. T., «Adabiyot uchqunlari», 2018.-234 b.

1. O‘lchash asboblarining aniqlik klasslari Odatda o‘lchash asbobi olinadigan natijaga kirituvchi xatoligini oldindan belgilash uchun xatolikning meyorlangan qiymatidan foydalaniladi. Xatolikning meyorlangan qiymati deganda berilgan o‘lchash vositasiga tegishli bo‘lgan xatolikni tushunamiz. Alohida olingan o‘lchash vositasining xatoligi har xil, muntazam va tasodifiy xatoliklarining ulushi esa turlicha bo‘lishi mumkin. Ammo, yaxlit olib qaralganda o‘lchash vositasining umumiy xatoligi meyorlangan qiymatdan ortib ketmasligi kerak. Har bir o‘lchash asbobining xatoliklarini chegarasi va ta’sir etuvchi koeffitsientlar haqidagi ma’lumotlar asbobning pasportida keltirilgan bo‘ladi.

O‘lchash asboblari ko‘pincha yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan xatoligi bo‘yicha klasslarga bo‘linadi. Masalan: elektromexanik turidagi ko‘rsatuvchi asboblarda standart bo‘yicha quyidagi aniqliklar ishlatiladi:  а.k  0,02; 0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1; 1,5; 2,5; 4  Odatda, asboblarning aniqlik klasslari asbobning shkalasida beriladi va ularning keltirilgan xatoligini bildirib, quyidagicha bog‘langan bo‘ladi:  а.k =  k mах  k ;  а.k  k mах  k q  /А х max

Agar o‘lchash asbobining shkalasidagi aniqlik klassi aylana bilan chegaralangan bo‘lsa, masalan 1,5, u holda bu asbobning xatoligi shkala oxirida 1,5 % ga tengligini bildiradi. Agar o‘lchash asbobining aniqlik klassi chiziqchasiz bo‘lsa, u holda aniqlik klassi raqami keltirilgan xatolikning qiymatini bildiradi. Lekin bir narsani unutmaslik lozim, agar asbob, masalan ampermetr keltirilgan xatolik bo‘yicha 0,5 klass aniqligiga ega bo‘lsa, uning barcha o‘lchash diapazoni oralig‘idagi xatoliklari ±0,5% dan ortmaydi deyishlik xato bo‘ladi. Chunki, bu turdagi asboblarda shkalaning boshlanishiga yaqinlashgan sari o‘lchash xatoligi ortib boraveradi. Shu sababdan bunday asboblarda shkalaning boshlang‘ich bo‘laklarida o‘lchash tavsiya etilmaydi.

2. O‘lchash asboblarining asosiy metrologik tavsiflari Har qanday o‘lchash asbobini tanlashda eng avvalo uning metrologik tavsiflariga e’tibor berishimiz lozim bo‘ladi. O‘zgartirish funksiyasi – buni analogli o‘lchash asboblarida shkala tenglamasidan ham bilishimiz mumkin. Tanlanayotgan asbobda o‘zgartirish funktsiyasi chiziqli bo‘lishi qaydnomalarni olishni osonlashtiradi, sub’ektiv xatoliklarni esa kamaytiradi.

Sezgirligi. Umuman sezgirlik – bu o‘lchash vositasining tashqi signalga nisbatan ta’sirchanligi, sezuvchanligidir. Umumiy holda sezgirlik o‘lchash vositasining chiqish signali orttirmasini, kirish signali orttirmasiga nisbatidan aniqlanadi: Bevosita ko‘rsatuvchi asboblar uchun sezgirlik asbob qo‘zg‘aluvchan qismining og‘ish burchagini o‘lchanadigan kattalik bo‘yicha birinchi hosilasi bo‘lib, quyidagicha ifodalanadi: S = d /dx, bu yerda d  – asbob qo‘zg‘aluvchan qismining og‘ish burchagi. ; X / Y X / Y Lim S 0 X        

Sezgirlik ostonasi – bu o‘lchanadigan kattalikning shunday eng kichik. (boshlang‘ich) qiymatiki, u o‘lchash asbobining chiqish signalini sezilarli o‘zgarishiga olib keladi. S = Х min /Х nоm *100 %, bu yerda, Х min – o‘lchanadigan kaggalikning eng kichik (boshlang‘ich) qiymatidir. Asbob ko‘rsatishining variatsiyasi – o‘lchanayotgan kattalikning biror qiymatini, o‘lchash sharoitini o‘zgartirmagan holda, takror o‘lchaganda hosil bo‘ladigan eng katta farqdir va u quyidagicha aniqlanadi (1 – rasm):

1–rasm. Asbob ko‘rsatishining variatsiyasi.

 = (А 0 ’ – А 0 ”)/А хmах *100 %, bu yerda, А O‘ , А 0  – o‘lchanayotgan kattalikning (namunaviy asbob yordamida) takror o‘lchashdagi qiymatlari. Variatsiya asosan qo‘zg‘aluvchan qismi tayanchga o‘rnatilgan asboblarda ishqalanish hisobiga kelib chiqadi. Asbobning o‘lchash xatoligi. Bu xatolik sifatida mutlaq xatolik, nisbiy xatolik yoki keltirilgan xatolik berilgan bo‘lishi mumkin. Bu xatoliklar xususida keyingi mavzularda yetarli ma’lumotlar berilgan. O‘lchash diapazoni. Bu asosan ko‘p diapazonli asboblarga tegishli. Aksariyat hollarda asbobning har bir o‘lchash diapazoniga taalluqli xatoliklari ham beriladi.

Xususiy energiya sarfi. Bu tavsif ham muhim hisoblanib, asbobning o‘lchash zanjiriga ulanganidan so‘ng kiritishi mumkin bo‘lgan xatoliklarini baholashda ahamiyatli sanaladi. Ayniqsa, kam quvvatli zanjirlarda o‘lchashlarni bajarishda bu juda muhimdir. Xususiy energiya sarfi o‘lchash asbobining tizimiga va konstruktiv ishlanishiga bog‘liq bo‘lib, ayniqsa, kichik quvvatli zanjirlarda o‘lchashlarni bajarishda juda muhimdir. Ishonchliligi (chidamliligi) – o‘lchash vositasining ma’lum o‘lchash sharoitida, belgilangan vaqt mobaynida o‘z metrologik xususiyatlarini (ko‘rsatkichlarini) saqlashidir. Bu ko‘rsatkichlarni chegaradan chiqib ketishi asbobni layoqatligi pasayib ketganligidan dalolat beradi. O‘lchash asbobining ishonchliligi, odatda, buzilmasdan ishlash ehtimolligi bilan baholanadi va taxminan quyidagicha topiladi:  = n / n um , bu yerda: n – ishonchlilikka sinalgan asboblar soni; n um – umumiy (ko‘p seriyali) ishlab chiqarilgan asboblar soni.

3. O‘lchash asboblarining klassifikatsiyasi Quyidagi jadvalda hozirda ishlatilib kelinayotgan va chiqarilayotgan o‘lchash asboblarining guruhlari keltirilgan. Odatda, o‘lchash asboblarining nomida ushbu guruh va modifikatsiya tartib raqamlari berilgan bo‘ladi. Quyidagi sxemada o‘lchash asboblarining klassifikatsiyalanishi ko‘rsatilgan (2 – rasm).

2–rasm. O‘lchash asboblarining klassifikatsiyalanishi.

4. Analog o‘lchash asboblari, magnitoelektrik, elektromagnit, elektrodinamik o‘lchash asboblari, ularning shartli belgilari Elektromexanik turdagi analogli o‘lchash asboblari. Analogli o‘lchash asboblari yoki bevosita ko‘rsatuvchi asboblar elektr o‘lchashlar va umuman o‘lchash texnikasida keng o‘rin olgan asboblardan hisoblanadi. Bu turdagi asboblarda ko‘rsatuv qaydnomasi uzluksiz (funktsional) ravishda o‘lchanayotgan kattalik bilan bog‘liqlikda bo‘ladi. Bevosita ko‘rsatuvchi elektr o‘lchash asboblari, (xususan elektromexanik asboblari) ikki asosiy qismdan, ya’ni o‘lchash zanjiri va o‘lchash mexanizmidan iborat deb qarash mumkin (3 – rasm).

3–rasm. Anolog o‘lchash asboblarining strukturaviy sxemasi.

O‘lchash asboblari qaysi tizimga taalluqli mexanizmdan iborat bo‘lishidan qaty nazar, asbob qo‘zg‘aluvchan qismining harakatlanishi elektromagnit maydon energiyasining o‘zgarishiga bog‘liq. O‘lchanadigan kattalik ta’siri ostida hosil bo‘lib, asbob ko‘rsatkichini ko‘payish tomoniga og‘diruvchi moment aylantiruvchi moment deyilib, u umumiy holda quyidagicha ifodalanadi: M = dW е /d , bu yerda, W e – elektromagnit maydon energiyasi,  – asbob qo‘zg‘aluvchan qismining burilish burchagi.

Yuqoridagi ifodani (1) boshqacha ko‘rinishda yozish mumkin: M = F(X 1 ), ya’ni aylantiruvchi momentni o‘lchanadigan kattalik va asbob qo‘zg‘aluvchan qismining burilish burchagi funktsiyasi deb qarash mumkin. O‘lchash asbobining qo‘zg‘aluvchan qismiga aylantiruvchi momentdan tashqari aks (teskari) ta’sir etuvchi moment ham ta’sir etishi lozim. Aks ta’sir etuvchi moment bo‘lmaganda edi, asbobning strelkasi shkalasidan chetga chiqib ketgan bo‘lar edi. Aks ta’sir etuvchi moment aylantiruvchi momentga qarama – qarshi yo‘nalgan bo‘lib, qo‘zg‘aluvchan qisminiig burilish burchagi kattalashishi bilan ortishi lozim. Aks ta’sir etuvchi moment M  aylantiruvchi momentga tenglashguncha (M=M  ) qo‘zg‘aluvchan qism aylantiruvchi moment ta’siridan buriladi. Ko‘p elektr o‘lchash asboblarida aks ta’sir etuvchi moment tortqi, prujina va osmalarning buralishi bilan hosil qilinadi.

Bunday qurilmada aks ta‘sir etuvchi moment qo‘zg‘aluvchan qismning burilish burchagiga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi, ya’ni M = – W  ,; bu yerda W – tortqi yoki prujinaning materiali va uning o‘lchamlariga bog‘liq bo‘lgan o‘zgarmas kattalik, bu burchagining birligiga 1° yoki 1 radianga mos keluvchi moment bo‘lib, solishtirma aks ta’sir etuvchi moment deb ataladi. Asbob qo‘zg‘aluvchan qismining turg‘un burilish holati aylantiruvchi va aks ta’sir etuvchi momentlarning tengligidan topiladi М=М  va u umumiy holda quyidagicha ifodalanadi: bu holatni 4 – rasmda ko‘rsatilgan grafikdan ham kuzatish mumkin. ) , ( 1   X F W  

`   ``  M  M M и M и M 4–rasm. Asbob qo‘zg‘aluvchan qismining turg‘un burilish holatiga aylantiruvchi va aks ta’sir etuvchi momentlarning ta’siri.

Asbob dinamik rejimda ishlaganida, boshqacha aytganda asbob ko‘rsatkichi (surilishida) joyidan qo‘zg‘alayotganida, yuqorida aytilgan aylantiruvchi va aks ta’sir etuvchi momentlardan tashqari boshqa momentlar ham hosil bo‘ladi. Bu momentlar qo‘zg‘aluvchan qismning inertsiya momentidan, tashqi muhit qarshiligidan va metall elementlari bo‘lgan holda hosil bo‘ladigan uyurma tok va hokazolardan vujudga keladi. Asbob qo‘zg‘aluvchan qismining harakatlanganida vujudga keladigan va uning harakatini tinchlantirishga intiluvchi moment – tinchlantiruvchi moment deyiladi: M T = R(d /dt)

5–rasm. Magnitoelektrik o‘lchash asbobining tuzilish sxemasi va xossalari.

6–rasm. Elektromagnit o‘lchash asbobining tuzilish sxemasi va xossalari.

Elektrodinamik o’lchash asboblari Tuzilishi Elektrodinamik o’lchash mexa-nizmlari ampermetr va voltmetrlar sifatida kam ishlatiladi. Ular asosan quvvatni o’lchash uchun vattmetr sifatida va logometrik mexanizmi printsipida yasalganida esa fazometr va chastotomer sifatida ishlatiladi. AFZALLIKLARI – ham o’zgaruvchan, ham o’zgarmas tok zanjirlarida ishlatiladi; yuqori darajadagi aniqlikka ega; elektr quvvati sarfini hisoblashda qo’llanilishi mumkin; bir vaqtning o’zida ikkita kattalikni tekshirish mumkin. KAMCHILIKLARI – xususiy energiya sarfi katta; tashqi temperaturaga bog’liqligi kuchli; katta qiymatlarni bevosita o’lchay olmaydi. Elektrodinamik o’lchash asbobi 1, 1`- qo’zg’almas g’altaklar; 2- qo’zg’aluvchan g’altakdan iborat 7–rasm. Elektrodinamik o‘lchash asbobining tuzilshi va xossalari.

8–rasm. О ‘ lchash vositalarining umumiy shartli belgilari

5. Raqamli o‘lchash asboblari, o‘lchash o‘zgartkichlari Raqamli o‘lchash asboblari . Raqamli o‘lchash asbobi deb, o‘lchash borasida uzluksiz o‘lchanayotgan kattalikni natijasi raqamli qayd etish qurilmasida yoki raqamlarni yozib boruvchi qurilmada diskret tarzda o‘zgartirilib, indikatsiyalanadigan asboblarga aytiladi. Raqamli o‘lchash asboblari hozirgi kunda juda keng tarqalgan. Raqamli o‘lchash asbobining funksional chizmasi 9 – rasmda keltirilgan: KAO‘ – analog o‘zgartkich; ARO‘ – analog – raqamli o‘zgartkich; RQQ – raqamli qayd etish qurilmasi.

9–rasm. Raqamli o‘lchash asbobining funksional chizmasi. “ Х” analog signali kirishdagi analog o‘zgartkich KAO‘ da keyingi o‘zgartirish uchun qulay formaga o‘zgartiriladi, so‘ngra analog – raqamli o‘zgartkich (ARO‘) yordamida diskretlashtiriladi va kodlanadi. Va nihoyat, raqamli qayd etish qurilmasi RQQ o‘lchanayotgan kattalik bo‘yicha kodlangan ma’umotni raqamli qaydnoma tarzida, operatorga qulay formada ko‘rsatadi. Tavsiya etiladigan ma’lumotni qulayligi va aniqligi sababli raqamli o‘lchash asboblari ilmiy – tekshirish laboratoriyalaridan keng o‘rin olgan.

Raqamli o‘lchash asboblari analog o‘lchash asboblariga nisbatan quyidagi afzalliklarga egadir: yuqori aniqlik, keng ish diapazoni, tezkorlik, o‘lchash natijalarini qulay tarzda tavsiya etilishi, avtomatlashtirilgan tarmoqlarga ulash mumkinligi, o‘lchash jarayonini avtomatlashtirish imkoniyati mavjudligi va hokazolar. Lekin raqamli o‘lchash asboblarining ham muayyan kamchiliklari mavjud: murakkabligi, tannarxining balandligi, nisbatan ishonchliligi pastroq. Raqamli o‘lchash asbobining asosi bo‘lib ARO‘ hisoblanadi. Unda ma’lumot diskretlashtiriladi, so‘ngra kvantlanib kodlanadi. Diskretlashtirish – bu muayyan (juda qisqa) diskret vaqt oralig‘ida qaydnomalarni olishdir.

a) b) c) 10–rasm. Raqamli o‘lchash asboblari: a) infraqizil nurli termometr; b) quvvat o'lchagichi OLP-15A; c) raqamli multimetr 971 А .

Takrorlash uchun savollar: 1. O‘lchash asboblari nimaga asosan va qanday klasslarga bo‘linadi? 2. O‘lchash asboblarining metrologik tavsiflariga nimalar kiradi? 3. Asbob ko‘rsatishining variatsiyasi nima? 4. Anolog o‘lchash asboblariga kanday asboblar kiradi? 5. Elektromagnit va elektrodinamik o‘lchash asboblarinin afzalliklari va kamchiliklarini aytib bering. 6. Magnitoelektrik va elektromagnit o‘lchash asboblarining farqini ayting. 7. O‘lchash mexanizmi nima? 8. Raqamli o‘lchash asboblarining afzalliklari va kamchiliklari nimalardan iborat? 9. O‘lchash o‘zgartkichlari deb nimaga aytiladi? 10. Raqamli o‘lchash asboblari qanday afzallik va kamchiliklarga ega?

O'xshashlar

O‘lchash usullari va vositalari

Standartlashtirish va о‘zaro almashuvchanlik fan to’g’risida umumiy ma’lumotlar

О‘lchash usullari va о‘lchash turlari. О‘lchash xatoligi

Ishlab chiqarish va uning metrologik xizmat hamda ta'limoti

Metrologiya va standartlashtirish fanining rivojlanishi