Daryolarning loyqa oqiziqlarini kuzatish va ularni o’lchashda qo’llaniladigan asboblar - Melioratsiya - Slaydlar

Daryolarning loyqa oqiziqlarini kuzatish va ularni o’lchashda qo’llaniladigan asboblar

Yuklangan vaqt:

07.06.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

627.6181640625 KB

Ko'chirib olish

Daryolarning loyqa oqiziqlarini kuzatish va ularni o’lchashda qo’llaniladigan asboblar Reja 1. Daryolarning loyqa oqiziqlarini kuzatish va ularni o’lchashda qo’llaniladigan asboblar. 2. Loyqa oqiziqlar oqimini hisoblash.

Asosiy adabiyotlar 1. Xamidov M. Botirov Sh.Ch. Suvanov B.U. Yulchiev D.G. Suv resurslarini o‘lchovi va vositalari. O’quv qo’llanma. T.: TIMI, 2018, 185 b. 2. Xamidov M.X., Begmatov I.A., Isaev S.X., Mamatov S.A. “Suv tejamkor sug’orish texnologiyalari” O’quv qo’llanma. T.: TIMI, 2015, 232 b. 3. Xamidov M.X., Shukurlaev X.I., Mamataliev A.V. “Qishloq xojaligi gidrotexnika meliorasiyasi”. Darslik. T. Sharq, 2009, 379 bet. 4. Шукурлаев Х.И, Бараев А.А., Маматалиев А.Б. «Сельскохозяйственные гидротехнические мелиорации». Учебное пособие. Т. 2007, 300 бет/ Qo’shimcha adabiyotlar 5. Mirziyoev Sh.M. Uzbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yunalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi. T., O’zbekiston, 2017. «Gazeta uz». 6. Norkulov U., Sheraliev X,. “Qishloq xo’jaligi melioratsiyasi”. Darslik. T. “O’zbekiston miiliy entsiklopediyasi”, 2003, 204 bet. 7. Raximbaev F.M. va boshqalar. “Qishloq xo’jaligida sug’orish melioratsiyasi”. Darslik. T. “Mehnat”, 1994, 327 bet. 8. Рахимбаев Ф.М. «Практикум по сельскохозяйственным гидротехническим мелиорациям». Т. «Мех.нат». 1991, 391 бет. Internet saytlari 9. WWW.Ziyo.net. 10. WWW.cawater-info.net.

1. Daryolarning loyqa oqiziqlarini kuzatish va ularni o’lchashda qo’llaniladigan asboblar. • Er sirtida harakatlanayotgan suv oqimi ma’lum ish bajarish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Shu tufayli daryo suvlarida doimo ma’lum miqdorda erigan moddalar va qattiq jinslar mavjud bo‘ladi. • Ma’lum vaqt davomida daryolar suvi bilan olib ketiladigan qattiq jinslar va erigan moddalar oqiziqlar oqimi deb ataladi. • Har bir daryo va boshqa suv ob’ektlaridan xalq xo‘jaligida samarali foydalanish uchun ularning faqatgina suv rejimini o‘rganib qolmay, balki oqiziqlar oqimini ham o‘rganish zarur. Oqiziqlarning daryolar suvida paydo bo‘lish jarayonini va ularning rejimini o‘rganish, miqdorini aniq hisobga olib borish har qanday gidrotexnik inshootni loyihalash, qurish va ulardan foydalanishda katta ahamiyatga ega.

• Daryo oqimi bajaradigan ishning o‘lchami oqayotgan suv hajmiga va daryo o‘zanining nishabligiga bog‘liq. • Daryodagi suv sarfi (Q , m 3 /s), daryo uchastkasining pasayish miqdori (H, m) va suvning hajm birligidagi og‘irligi γ (103 kg/m3) ma’lum bo‘lsa, daryo suvining energiyasini (E) quyidagi ifoda bilan hisoblash mumkin: • • Daryo energiyasini kilovattda ham ifodalash mumkin. Ma’lumki, 1 kvt=102 kg.m/s • Oqiziqlarning hosil bo‘lishiga ta’sir etadigan yana bir omil-atmosfera yog‘inlaridir.

Батометр Руттнера предназначен для отбора водных проб с заданной глубины водоема. Используется в экологических, гидрологических, океанографических и других областях добычи и исследования. Выпускается в исполнениях на 0.5, 1, 2, 3, 4, 5, 7 и 10 литров. По заказу может быть оснащен термометром и посыльным грузом. Цилиндр батометра Руттнера изготавливается из металла или из органического стекла. Преимущества батометра Руттнера - Несложная и прочная конструкция. - Спусковой механизм с гибкой зарядной петлей обеспечивает надежное срабатывание даже в условиях спуска посыльного груза под углом, например, при наличии течения. - Все внутренние части батометра, соприкасающиеся с пробой, выполнены из инертных материалов. - Быстрая регулировка веса прибора. Параметры Значения Объем батометра 1-10 литров Диапазон измеряемых температур, o C 0...+50 Цена деления шкалы термометра*, o C 1 Масса, без навесных грузов, кг Не более 5

• Oqiziqlar daryo o‘zanida harakatlanishiga bog‘liq holda, ikki turga ajratiladi: • 1. Muallaq oqiziqlar, ular daryo o‘zanida muallaq holda harakatlanadi; • 2. O‘zan tubi oqiziqlari, ular o‘zan tubida harakatlanadi. • Oqiziqlarni shu belgilariga ko‘ra ikki turga ajratishda keskin chegara yo‘q. CHunki o‘zanda suvning oqish tezligiga bog‘liq holda muallaq oqiziqlar o‘zan tubi oqiziqlariga yoki, aksincha, o‘zan tubi oqiziqlari muallaq oqiziqlarga aylanib turishi mumkin. Bunday almashinishda oqiziqlarning gidravlik yirikligi ham muhim ahamiyatga ega. • Gidravlik yiriklik deb, turg‘un holatdagi suvda ma’lum diametrga ega bo‘lgan oqiziqlarning cho‘kish tezligiga aytiladi.

Maxsus gidrometrik ishlarni bajarish jarayonida quyidagilarni aniqlash mumkin: - muallaq oqiziqlar sarfini (R, kg/s); - o‘zan tubi oqiziqlari sarfini (G, kg/s); - daryo suvida erigan moddalar sarfini (S, kg/s). Muallaq o qiziqlar sarfini suvning loyqaligidan namuna olishga asoslanib aniqlash mumkin: Suvning loyqaligi p esa quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: bu erda: p n - namunadagi oqiziqlar og‘irligi, grammda; V - olingan namunaning hajmi, millilitrda.

O‘zan tubi oqiziqlari sarfini o‘lchash esa namlangan perimetrning har bir metr uzunligidan bir sekundda oqib o‘tayotgan oqiziqlar miqdorini ( ɡ) o‘lchashga asoslangan, ya’ni: bu erda: P д - namunadagi oqiziqlar og‘irligi, grammda; t-kuzatish davomiyligi, sekundda; l – asbobning oqiziqlarning qabul qilib olayotgan qismining kengligi, metrda. Erigan moddalar sarfini o‘lchash suvning minerallashuv darajasini ( α ) o‘lchashga asoslangan: b u erda: P c - quruq holatdagi erigan moddalar miqdori, grammda; V - olingan namunaning hajmi, millilitrda.

• Gidrometriyada yuqorida qayd etilgan uch xil ko‘rinishdagi oqiziqlarni o‘lchashda turli usullar va asboblardan foydalaniladi. • Muallaq oqiziqlarni o‘lchashda qo‘llaniladigan asboblar. • Suvning loyqaligidan namuna olishda qo‘llaniladigan asboblar batometrlar deb ataladi. Ular ishlash tamoyiliga qarab ikki turga ajratiladi: • 1. Suvdan bir onda namuna oluvchi batometrlar; • 2. Suvdan ma’lum vaqt davomida namuna oluvchi batometrlar. • Hozirgi vaqtda amalda ikkinchi guruhdagi batometrlar ishlatiladi. Ulardan eng ko‘p qo‘llaniladigani shisha - butilka hamda vakuumli batometrlardir. Tog‘ daryolarida metall batometri qo‘llaniladi. Unda butilka batometr metall korpus ichiga o‘rnatiladi.

• O‘zan tubi oqiziqlarini o‘lchaydigan asboblar. • O‘zan tubi oqiziqlarini o‘lchashdagi xatoliklar muallaq oqiziqlarni o‘lchashda yo‘l qo‘yiladigan xatoliklarga nisbatan bir necha marta katta bo‘ladi. Ayrim hollarda xatolik 100 % va undan ham ortiq bo‘lishi mumkin. Bunga quyidagilar sabab bo‘ladi: • 1) o‘zan tubi oqiziqlarining bir xil tezlikda harakatlanmasligi; • 2) tekislik daryolarida batometrni vertikalda to‘g‘ri o‘rnata olmaslik; • 3) batometr suvga vertikal yo‘nalishda tushirilganda uning atrofida tabiiy holatning o‘zgarishi; • 4) batometrning qabul qilib oluvchi qismining o‘zan tubida tekis yotmasligi. • O‘zan tubi oqiziqlarini hisoblashda qo‘llaniladigan asboblarning turlari juda ko‘p. Ularga Glushkov, Goncharov, Apollov batometrlarini misol qilib keltirish mumkin. • Tog‘ daryolarida o‘zan tubi oqiziqlarini o‘rganishda Shamov batometri va setka batometr qo‘llaniladi.

• Loyqa oqiziqlar oqimini hisoblash. • Daryolarning loyqa oqiziqlari ikki turda bo‘ladi. SHunga bog‘liq holda ularni o‘lchash va hisoblash usullari ham turlichadir. • Daryolarning loyqa oqiziqlarini o‘lchash va hisoblashdan asosiy maqsad suv xo‘jaligi inshootlarini loyihalash, qurish va ularni ekspluatatsiya qilishda zarur bo‘lgan tegishli ma’lumotlar bilan ta’minlashdir. Shu maqsadni amalga oshirish uchun oqiziqlar oqimi hisoblanadi, ularning yil davomida va yillararo o‘zgarish qonuniyatlari o‘rganiladi. • Daryolar loyqa oqiziqlarining asosiy tashkil etuvchilaridan biri- muallaq oqiziqlar muntazam ravishda reja asosida o‘lchab boriladi. O‘lchashlar soni yil davomida tekislik daryolarida 20 dan kam, tog‘ daryolarida esa 30 dan kam bo‘lmasligi kerak. Daryolarda to‘linsuv va toshqin davrlarida o‘lchashlar soni kupaytiriladi. Kam suvli davrda esa har oyda kamida bir marta o‘lchanishi zarur.

• Daryolarda muallaq oqiziqlarni o‘lchash vaqtida albatta suv sarfi ham o‘lchanadi. Suv sarfini o‘lchash vaqtida qanday ishlar bajarilsa, muallaq oqiziqlarni o‘lchash vaqtida ham shu ishlarni bajarish zarur bo‘ladi. Bunda yuqoridagilarga qo‘shimcha suvning loyqaligidan namuna olinadi. Namuna olish vaqtida quyidagi usullar qo‘llanilishi mumkin: • 1. Nuqta usuli. • 2. Yig‘indi usul. • 3. Integratsion usul.

Yuqoridagi usullarni qo‘llash jarayonida daryo suvidan quyidagi tartibda 4 xil namuna olinadi: 1. Muallaq oqiziqlar sarfini hisoblash uchun olinadigan namuna; 2. Jonli kesmada belgilangan doimiy nuqtadan olinadigan namuna; 3. Oqiziqlarning yirikligini aniqlash maqsadida olinadigan namuna; 4. Suv o‘lchash postida olinadigan namuna.

M uallaq oqiziqlarni hisoblashda asosan ikkita usul qo‘llaniladi: 1) analitik usul; 2) grafik usul. Bu usullarning har birini qo‘llashdan oldin birinchi navbatda oldingi mavzularda keltirilgan quyidagi ifoda yordamida daryo suvining loyqaligi (r) hisoblanadi:

Analitik usul bilan muallaq oqiziqlarni hisoblashda quyidagi ifodadan foydalaniladi: bu erda: K -qirg‘oq oldida tezlikning kamayishini hisobga oluvchi koeffitsient; α -birlik kenglikka mos keladigan qisman muallaq oqiziqlar sarfi, quyi dagi ifoda bilan aniqlanadi: bu erda: p -vertikaldagi o‘rtacha loyqalik bo‘lib, maxsus ifodalar yordamida hisoblanadi. Bu ifodalar vertikaldagi o‘rtacha tezlikni hisoblashda qo‘llaniladigan ifodalarga o‘xshashdir.

• Agar muallaq oqiziqlarni o‘lchash vaqtida nuqta usulidan foydalanilib, namuna 5 ta nuqtada olingan bo‘lsa, hisoblashlarda grafik usulni qo‘llash mumkin. Grafik usulda muallaq oqiziqlar sarfini hisoblashda bajariladigan ishlar quyidagi tartibda amalga oshiriladi: • 1) suv sarfi Q ni grafik usulda hisoblab, shu grafikning o‘zidan muallaq oqiziqlar sarfi R ni aniqlaymiz; • 2) daryo suvi loyqaligi r ning chuqurlik bo‘yicha taqsimlanish epyurasi chiziladi; • 3) muallaq oqiziqlarning birlik sarfi a aniqlanadi; • 4) a ning chuqurlik bo‘yicha taqsimlanish epyurasi chiziladi; • 5) elementar oqiziqlar sarfini (r, g/m.sek) hisoblaymiz, ya’ni a epyurasining maydoni r ni beradi;

• 6) elementar oqiziqlar sarfi r ning vertikal balandligiga bo‘lgan nisbati vertikal bo‘yicha oqiziqlarning o‘rtacha birlik sarfini ifodalaydi; • 7) oqiziqlarning o‘rtacha birlik sarfining daryo kengligi bo‘yicha taqsimlanish epyurasi chiziladi; • 8) shu epyuradan chuqurlik o‘lchangan vertikallar uchun a aniqlanadi; • 9) har bir chuqurlik vertikali uchun elementar oqiziqlar sarfi aniqlanadi: r= α ; ℎ ∙ • 10) elementar oqiziqlar sarfi r ni daryo kengligi bo‘yicha taqsimlanish epyurasi chiziladi; • 11) shu epyuraning maydoni oqiziqlar sarfi R/Q ni beradi; • 12) Oqiziqlar sarfining suv sarfiga nisbati, ya’ni jonli kesmadagi o‘rtacha loyqalik po‘r ni ifodalaydi.

• Muallaq oqiziqlar oqimini hisoblash. • Suv sarfini hisoblash vaqtida suv sathi va suv sarfi orasidagi bog‘lanish grafigidan foydalanar edik. Muallaq oqiziqlar oqimini hisoblash suv sarfiga nisbatan murakkabroq, chunki bunda oqiziqlar sarfi R ga ta’sir etadigan barcha omillarni hisobga olish qiyinroq. • Muallaq oqiziqlar oqimini hisoblashda ikkita usul qo‘llaniladi: • 1) muallaq oqiziqlar sarfi R bilan suv sarfi Q orasidagi bog‘lanishni, ya’ni R = f(Q) grafikni chizish; • 2) jonli kesmadagi o‘rtacha loyqalikni p o‘r =f(p birl ) bog‘lanish asosida hisoblash. • Birinchi usul suv rejimining yil davomidagi o‘zgarishi deyarli bir xil bo‘lgan katta yoki o‘rtacha daryolarda qo‘llaniladi. Shu bilan birga bu usulni qo‘llash uchun suv sarfi R yil davomida etarli darajada ko‘p o‘lchangan bo‘lishi kerak. Bu o‘lchashlarda suv rejimining hamma fazalari e’tiborga olingan bo‘lishi lozim.

Ikkinchi usul asosiy hisoblanib, bu usulni qo‘llaganda ishlar quyidagi tartibda bajariladi: 1) suv sarfi va bi rlik loyqalikning xronologik grafigi chiziladi; 2) o‘rta loyqalik p o‘r bilan namuna loyqalik p kont orasidagi bog‘lanish o‘rganiladi; 3) birlik loyqalik P bri bilan o‘rtacha loyqalik P o‘r orasidagi bog‘lanish chiziladi; 4) muallaq oqiziqlar sarfi R = P o‘r .Q ifoda yordamida hisoblanadi; 5) bu erda o‘rtacha loyqalik P o‘r = K rbr ifoda bilan hisoblanadi.

O‘zan tubi oqiziqlarini o‘lchash va hisoblash usullari. O‘zan tubi oqiziqlari sarfini o‘lchash vaqtida suv sarfi Q va muallaq oqiziqlar sarfi R ni o‘lchash birgalikda olib boriladi. Shuning uchun bajarilayotgan ishlarning tartibi, hajmi suv sarfi Q va muallaq oqiziqlar sarfi R ni o‘lchash vaqtidagiga o‘xshash bo‘ladi. Har bir vertikaldagi o‘zan tubi oqiziqlari G ni o‘lchash vaqtida o‘lchash aniqligig a katta e’tibor berish kerak. Bunda o‘zan tubi oqiziqlarining harakatlanuvchi qismini e’tiborga olish lozim. O‘zan tubi oqiziqlarini yil davomida kamida 10 -15 marta o‘lchash lozim. O‘lchashlarda dastlab o‘zan tubi oqiziqlarining elementar sarfi ɡ aniqlana di: bu erda: R a-namunadagi o‘zan tubi oqiziqlarining og‘irligi, grammda; t-kuzatish davomiyligi, sekundda; i-asbobning oqiziqlarning qabul qilib olayotgan qismining kengligi, metrda.

O‘zan tubi oqiziqlarining elementar sarfi har bir vertikalda aniqlanadi. Keyin analitik yoki grafik usul yordamida G hisoblanadi. Ko‘p hollarda quyidagi ifodaga asoslangan analitik usuldan foydalaniladi: bu erda: v 1, v 2,...,v n-1-tezlik vertikallari orasidagi masofalar, ya’ni kenglik; v 0-birinchi tezli k vertikali bilan qirg‘oq orasidagi masofa; v n-oxirgi tezlik vertikali bilan qirg‘oq orasidagi masofa. "O‘zan tubi oqiziqlarining sarfi G ni qisoblashda ikki usuldan foydalanish mumkin: 1) o‘zan tubi oqiziqlari sarfi G bilan suv sarfi orasidagi bog‘lan ishni ifodalaydigan G = f(Q) egri chizig‘iga asoslangan usul; 2) interpolyasiya usuli. Suv o‘lchash amaliyotida ko‘proq birinchi usuldan foydalaniladi.

Sinov savollari 1. Suv eroziyasi tasniflari qanday belgilar bo`yicha amalga oshiriladi? 2. Suv eroziyasi kuzatilish o`rniga bog`liq holda qanday guruhlarga ajratiladi? 3. Suv eroziyasini jadalligi bo`yicha tasniflashda qanday mezon e’tiborga olinadi? 4. Tabiiy yoki geologik eroziya deganda nimani tushunasiz? 5. Jadallashgan yoki antropogen eroziyani keltirib chiqaruvchi omillarni sanab bering. 6. Daryoning energiyasi qanday aniqlanadi? 7. Daryoning quvvati qanday o`lcham birligida ifodalanadi? 8. Daryoning solishtirma quvvati qanday aniqlanadi? 9. Daryoning to`la quvvati qanday hisoblanadi? 10. Tabiiy sharoitda daryo suvida mavjud bo`lgan energiya nimalarga sarflanadi? 11. Daryolarning loyqa oqiziqlari nima maqsadda o`rganiladi? 12. Daryolarning loyqa oqiziqlari qanday omillar ta’sirida hosil bo`ladi? 13. Oqiziqlar oqimi moduli yoki yuvilish moduli nima? 14. Muallaq va o`zan tubi oqiziqlarining farqini ayting. 15. Daryo havzasida kechadigan suv eroziyasi jadalligi qanday baholanadi?

O'xshashlar

Injenerlik konstruksiyalari va ularni barpo etishda qo’llaniladigan asosiy materiallar

Gidrotexnika inshootlari va ularning zaminlari holatini tabiiy sharoitda kuzatish

Kanaldagi inshootlar bo‘g‘ini ishlar xajmi va narxini aniqlash. Texnik holatini kuzatish

Gidromeliorativ inshootlar qurilishidagi yig’ish ishlarida qo’llaniladigan uskunalar va jihozlarni tanlash xususiyatlari

Suv tashlovchi inshootlar turlari va ularni qo’llanish shartlari