Qur’oni karim yaratilish tarixi - Manaviyat asoslari - Slaydlar

Qur’oni karim yaratilish tarixi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1196 KB

Ko'chirib olish

Qur’oni karim y a ratilish tarixi www.arxiv.uz

• Qur’oni Karim – Alloh tarafidan 23 yilga yaqin muddat mobaynida Pay g’ambarimiz Muhammad S.A.V.ga oyatma-oyat, sura-sura tarzida nozil qilingan ilohiy kitobdir. Bu kitob islom dinining muqaddas manbasi hisoblanadi. Islom ilohiyot maktablaridan biri ahl as-sunna va-l-jamoa ta’limotiga ko’ra, Qur’on Alloh taoloning so’zi va uning azaliy ilmidir. • Muqaddas Yozuv ko’p nomlaridan biri bo’lgan «Qur’on» so’zi – arabcha «qara’a» (o’qimoq) fe’lidan olingan. Boshqa fikrga binoan, u suryoniy tilidagi «kerain» – «muqaddas yozuv» ma’nosini bildiruvchi so’zdan olingan. Qur’on suralardan iborat. Sura Qur’ondan bir bo’lak bo’lib, eng kami uchta yoki undan ortiq oyatlarni o’z ichiga oladi. Qur’onda jami 114 ta sura mavjud. Oyatlar soni esa, Qur’on mantlarini taqsimlashning turli yo’llariga ko’ra, 6204 ta, 6232 ta, hatto 6666 tagacha belgilangan. Bu har xillik Qur’on nusxalarining bir-biridan farqli ekanligini emas, balki undagi oyatlarning turli qiro’at maktablarining (ularning soni 14 dan ortiq) an’analari bo’yicha turlicha taqsimlanganligini bildiradi. www.arxiv.uz

• Qur’ondagi suralar o’z mazmuniga yoki nozil bo’lgan vaqtiga, ya’ni xronologik tartibiga qarab emas, balki hajmiga ko’ra – avval katta, so’ng kichik suralar tartibida Pay g’ambarimiz Muhammad S.A.V. vafot lar idan ancha keyin yig’ilib, joylashtirilgan. Suralarning hajmi ham har xil: eng katta hajmli ikkinchi surada 286 oyat bor bo’lsa, eng kichik suralar faqat 3 oyatdangina iborat. • Islomshunoslik va qur’onshunoslik xulosalari asosida suralarning xronologik tartibini quyidagicha shaklda tasavvur qilish mumkin: • 1. Birinchi Makka davri (610-615 yillar). Bu davrda yuksak adabiy ijod namunalari bo’lgan saj’ janridagi suralar o’qilgan. Yevropa olimlari ularga «Nazmiy suralar» deb nom berganlar. • 2. Ikkinchi Makka davri (616-619 yillar). Bu suralar Pay g’ambarimiz Muhammad S.A.V. va ularning izdoshlari doimiy ta’qib ostida yashagan va ko’pchiligi Habashistonga ko’chib ketgan vaqtda o’qilgan. Bu suralarda Allohning «Rahmon» sifatida ko’p tilga olinganligi sababli Yevropa olimlari ularni «Rahmon suralari» deb ataganlar. www.arxiv.uz

• 3. Uchinchi Makka davri (619 yil boshlaridan – 622 yil sentyabrigacha). Bu davrda ham Payg’ambarimiz Muhammad S.A.V. va uning izdoshlari ta’qib ostida yashaganlar, maxfiy ravishda, ko’pincha shahardan tashqarida ibodatga to’planganlar. Bu davr suralarida payg’ambarlar haqidagi asotir-hikoyatlarga keng o’rin berilganligi sababli, yevropalik olimlar bularga «Payg’ambarlik suralari» deb nom berganlar. • 4. Tarixiy voqealarni aniqroq aks ettirishini e’tiborga olgan holda Madinada tushirilgan 24 ta suraning nozil bo’lish davrini quyidagi besh bosqichga ajratish mumkin: www.arxiv.uz

• A. I davr (622 yil oktyabridan 624 yilgacha). Payg’ambarimiz Muhammad S.A.V. Madinaga ko’chib o’tganlaridan so’ng to makkaliklar bilan birinchi yirik to’qnashuv – Badr jangigacha o’qilgan 4 sura bu davrga kiradi. • B. II davr (624 yil martidan 625 yil martigacha). Bu davr Badr jangidan to Uhud jangigacha o’tgan bir yil mobaynida o’qilgan 3 surani o’z ichiga oladi. • V. III davr (625 yil martidan 627 yil martigacha). Uhuddagi mag’lubiyatdan to Xandaq jangigacha o’tgan ikki yil ichida beshta sura nozil bo’lgan. • G. IV davr (627 yil aprelidan 630 yil yanvarigacha). Bu davrga Xandaq jangidan to Makka fathigacha o’tgan salkam uch yil ichida o’qilgan 8 sura kiradi. • D. V davr (630 yil fevralidan 632 yil mayigacha). Makka fathidan Pay g’ambarimiz Muhammad S.A.V. ning vafot lar igacha o’tgan ikki yildan ortiqroq davr ichida yana to’rtta sura nozil bo’lgan. www.arxiv.uz

• Payg’ambarimiz Muhammad S.A.V. vafotidan keyin Qur’on kishilarning xotirasida va yozgan narsalarida saqlanib qoldi. Pay g’ambarimiz Muhammad S.A.V. dan so’ng musulmonlarga Abu Bakr boshliq etib saylandi. Uning xalifalik davrida (632-634) mo’minlar va murtaddlar ( dindan qaytgan ) o’rtasida shiddatli janglar (yuqorida eslatilgan Ridda voqealari) bo’lib o’tdi. Ushbu janglarda Qur’onni to’liq yod olgan muqri’lar (qorilar) ko’plab shahid bo’ldilar. SHunda bo’lajak xalifa Umar ibn al-Xattob (634-644) Abu Bakrga: «Barcha qorilar shu zaylda o’lib ketaversa, Qur’on nuqsonli bo’lib qolishi mumkin, shu sababli uni jamlab kitob holiga keltirish zarur», - degan maslahatini beradi. Avvaliga Abu Bakr ikkilanib turadi, chunki bu ish Pay g’ambarimiz Muhammad S.A.V. hayotlik paytlarida qilinmagan edi. Bu hol bid’at deb qabul qilinishi mumkin edi. Keyinroq Abu Bakr ham Qur’onni kitob shakliga keltirib qo’yish zarurligini anglab yetdi va Zayd ibn Sobit ismli sahobani chaqirib bu ishni unga topshiradi. SHunday qilib, Zayd va boshqa qorilar mashaqqatli urinishlardan keyin Qur’onni kiyik terisidan bo’lgan sahifalarga yozib chiqdilar va bog’lab Abu Bakrning uyida saqlab qo’ydilar. Bu jamlanma keyinchalik «as-Suhuf al-bakriya» – «Abu Bakr sahifalari» deb nomlandi. Abu Bakr olamdan o’tgandan keyin jamlanma Umar ibn al-Xattob uyiga, u olamdan o’tgandan so’ng, uning qizi – Payg’ambar ayoli Hafsada qoldi. www.arxiv.uz

• Vaqt o’tishi bilan islom davlatida turli siyosiy guruhlar paydo bo’ldi. Ular o’rtasidagi ziddiyatlar xalifa Usmon ibn Affon (644-656) davrida o’tkirlashdi. Har bir guruh o’z siyosiy iddi’olarini Qur’on orqali asoslashga urinar edilar. Qur’onni o’qishdagi turli ixtiloflar bunga asos yaratar edi. Bu ixtiloflarni bartaraf etishni istagan xalifa Qur’onning yangi tahririni ko’chirishga buyruq beradi. Xalifa Usmon ibn Affon topshirig’iga binoan Zayd ibn Sobit barcha Qur’on qismlarini yig’ib, taqqoslab chiqib, qaytadan Qur’on Karim matnini jamladi. Qur’onning birinchi rasmiy nusxasi 651 yilda xalifa Usmonga taqdim etildi. U asl nusxa hisoblanib undan yana uchta, ba’zi manbalarga ko’ra yettita nusxa ko’chirtirilib, arab askarlari turgan yirik shaharlardan – Basra, Damashq, Kufaga jo’natiladi. « Imon » deb nomlangan asl nusxa esa Madinada, xalifa Usmon huzurida qoldi. Ko’chirilgan nusxalar «Mushafi Usmon» deb ataldi. www.arxiv.uz

• Ilk Qur’on nusxalaridagi arab yozuvi nomukammal bo’lib, ularni Qur’onni to’liq yod biluvchi usta qorilargina o’qiy olar edilar. Hammaga faqat Qur’onning shu nusxasidan ko’chirishga buyruq beradilar. Saqlangan ilk nusxalar hijoziy va kufiy xatlarida ko’chirilgan. Mutaxassislarining fikricha, Arab davlatining poytaxtini 749 yilda Suriyadan Iroqqa o’zgartirilishi hijoziy xatining yo’qolib ketishiga olib keldi. Qur’on yozuvining hozirgi ko’rinishi faqat X asr kelib to’liq shakllangan. Qur’onning shu kunimizgacha saqlanib qolgan nodir nusxalari arab yozuvi rivojining bebaho yodgorliklari hisoblanadi. • Arab tarixchilarining xabar berishlaricha, xalifa Usmon Qur’onni mutolaa qilib o’tirganida fitnachi musulmonlar tomonidan o’ldirilgan. U kishining qoni Qur’on sahifasiga to’kilgan, degan naql xalq orasida keng tarqalgan. Bundan Kufadagi kitob savdogarlari foydalanib, ko’p nusxada «qonli» Qur’on nusxalari tayyorlab sotganlar. Hozirgi paytda jahon muzey va kutubxonalarida bunday nusxalar saqlanadi. Ulardan biri Toshkent shahrida O’zbekiston musulmonlar idorasida saqlanadi. Unda ham qon izlari bo’lib, shu nusxa aynan xalifa Usmonga tegishli degan fikrlar mavjud. www.arxiv.uz

• Mazkur Qur’on 353 varaqdan iborat bo’lib, varaqlar o’lchami 68x53 sm., matn yozilgan qism hajmi 50x44 sm. Sahifalar kiyik terisidan ishlangan bo’lib, har biriga 12 qatordan chiroyli kufiy xatida yozuv bitilgan. Ko’p varaqlari yo’qolgan va keyinchalik qog’oz sahifalar bilan to’latilgan. • Tataristonlik mashhur olim SHihobuddin al- Marjoniyning (1818-1889) aytishicha, Qur’onni qayta tiklash Samarqandda joylashgan «Mug’ak masjidi» imomi Abdurrahim ibn Usmon al-O’tiz- Imoniy (vaf. 1838 y.) tarafidan bajarilgan. www.arxiv.uz

• Usmon Qur’oni ruslar O’rta Osiyoni bosib olguncha Samarqandda, Xo’ja Axror madrasasida saqlanar edi. Qur’onning Samarqandga keltirilishi haqida ham mutaxassislar orasida har xil taxminlar mavjud. Ulardan birida muqaddas kitobni Abu Bakr al-Qaffol ash- SHoshiy (976 yili vafot etgan, Toshkentda dafn qilingan) Bag’doddan olib kelgan, deb hikoya qilinadi. Avlodlar osha Abu Bakr Qaffol SHoshiy merosxo’rlaridan Xo’ja Ahror qo’liga o’tgan bo’lishi mumkin. Xo’ja Ahror va uning avlodlari bu nusxadan zamonalarining boshqa sufiy tariqatlari shayxlari bilan bo’lgan raqobat kurashida unumli foydalanganlar. Bu nusxa vositasida ular o’zlarining islom sarchashmalariga yaqinroq ekanliklarini isbotlamoqchi bo’lganlar. CHunonchi, Ishqiya tariqati shayxlari ahroriy naqshbandiylarga qarshi Qur’onning o’z qadimiy nusxalariga – Katta Langar Qur’oniga ega bo’lganlar. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Ikkinchi bir rivoyatda esa, Xo’ja Ahror muridlaridan biri Makkadan haj qilib qaytayotganida Istambulga kiradi va sultonni og’ir hastalikdan davolaydi. Sulton minnatdorchilik bildirib, unga Qur’onni hadya qiladi. • Ko’pchilik arabshunos olimlarning fikricha, bu Qur’on Amir Temur (1370-1405) tomonidan Basradan ko’plab qo’lyozma kitoblar va boshqa o’ljalar bilan birga Samarqandga keltirilgan va Temurning mashhur kutubxonasiga qo’ydirilgan. Temuriylar davridagi (1405- 1506) o’zaro kelishmovchiliklarda Temur kutubxonasi yondirilib yuborilgan. Tasodifan shu nusxa omon qolgan. Bu fikr haqiqatdan uzoqroq. CHunki Amir Temurning kutubxonasi haqidagi farazlar hali isbotlangani yo’q. Ikkinchi tarafdan, Amir Temur zamonida boshqa bir Qur’on nusxasi hukmdorlar diqqat-e’tibori markazida edi. Bu Samarqand jome-masjidi (keyinchalik bu masjid Bibi-xonim masjidi nomini olgan) sahniga qo’yilgan Boysung’ur Qur’onidir. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Toshkent Qur’onini ilmiy jihatdan chuqur o’rgangan sankt- peterburglik sharqshunos olim A.F. SHebunin fikricha, Qur’on Basradan Amir Temur tomonidan Samarqandga keltirilgan. CHunki, A.F. SHebunin Parij, Berlin va Makkadagi boshqa nusxalariga solishtirib, bizdagi Qur’onning Basra nusxasi ekanligini isbotlashga harakat qildi. Darhaqiqat, bu muqaddas kitob eski nusxalardan hisoblanib, u VIII asr oxiri-IX asr boshlarida yaratilgan. • 1868 yilda rus askarlarining Samarqandga kirishi bilan Usmon Mushafiga e’tibor kuchaydi. Musulmonlar Qur’onni yashirincha Buxoroga jo’natmoqchi bo’ladilar. Biroq bu xabar Zarafshon o’lkasining boshlig’i general Abramov qulog’iga yetib, «fan uchun bunday nodir, bebaho, qadimiy yodgorlikni qo’ldan chiqarmaslikning hamma chorasi ko’rilsin», deb polkovnik Serovga buyruq beradi. Serov Qur’onni general Abramovga keltiradi. Abramov esa uni zudlik bilan Turkiston general-gubernatori fon Kaufmanga yetkazadi. U, o’z navbatida, 1869 yil 24 oktyabrda Usmon Qur’onini Sankt- Peterburgga – Imperator kutubxonasiga alohida kuzatuvchilar nazoratida jo’natdi. www.arxiv.uz

• Bu Qur’on nusxasi ustida tadqiqotlar boshlandi. Masalan, 1895 yili mazkur Qur’onning bir varag’i 2 ming nusxada chop etildi. 1905 yili esa Ilyos ibn Ahmad-shoh «Yosin» surasining fotonusxasini chiqardi. SHu yili S.I. Pisarev va F.I. Uspenskiy Qur’onni faksimile uslubida 50 nusxa chop etib, 25 nusxasini sotuvga chiqardi. Har bir nusxasiga 500 so’m baho qo’yildi. Ular faksimileni asl nusxasiga o’xshatish uchun hajmini ham o’shandayligicha qoldirdilar. Hozir bu faksimile nusxadan jumhuriyatda bir nechta bo’lib, biri O’zbekiston musulmonlarining diniy idorasi kutubxonasida, ikkinchisi – O’zbekiston tarixi muzeyida saqlanadi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Oktyabr to’ntarishidan so’ng Butunrossiya musulmonlar jamiyati nomidan Usmon To’qumboev RSFSR Xalq Komissarlari Sovetiga murojaat qilib, muqaddas Usmon Qur’onini o’z egalariga, ya’ni musulmonlarning o’lka s’ezdiga topshirilishini talab qiladi. RSFSR XKS tomonidan musulmonlarning talabi qondirilib, Qur’on musulmonlar ixtiyoriga beriladi. 1917 yil 29 dekabr kuni Peterburgdagi podshoh kutubxonasining «Nodir qo’lyozmalar» bo’limidan olinib, Butunrossiya musulmonlar jamiyati raisi U. To’qumboev javobgarligi ostida Ufa shahriga jo’natiladi. Qur’on 1923 yilgacha Ufada saqlanadi. • 1923 yil 23 iyulda Butunittifoq Markaziy Ijroqo’mi Usmon Qur’onini Turkistonga qaytarishga qaror qiladi. Muqaddas yodgorlikni Ufadan Toshkentga maxsus komissiya kuzatuvida olib kelinadi. Komissiya tarkibida sharqshunos olim Sultonxo’ja Qosimxo’jaev, professor A.E. SHmidt va din peshvolaridan 3 vakil bor edi. Komissiya maxsus vagonda, qurolli kuchlar kuzatuvida Qur’onni Toshkentga keltirdilar. SHundan keyin Qur’on 1923 yil 18 avgustda Sirdaryo diniy idorasiga qarashli Xo’ja Ahror jome’ masjidiga topshiriladi. Lekin ko’p o’tmay Qur’onni Toshkent eski shahar muzeyiga keltiradilar va u maxsus po’lat sandiqda saqlana boshlanadi. Eski shahar muzeyi birinchi o’zbek muzeyiga aylantirildi. Muzey 1926 yilning 1 yanvarida ochildi. 1926 yilning faqat bir oyi ichida muzeyni 4000 kishi kelib ko’rdi. www.arxiv.uz

• Qur’oni Karimga ko’plab olimlar tomonidan turli tafsir lar yozilgan. Qur’on XII asrdan boshlab Yevropa xalqlari tillariga, jumladan, lotin tiliga tarjima qilina boshlagan. XVIII asr boshlarida Yevropa xalqlari tillaridan, XIX asr o’rtalarida arabcha asl nusxasidan rus tiliga tarjima qilingan. G.S. Sablukovning arabchadan dastlabki tarjimasi Qozonda uch marta (1878, 1894, 1907 yillarda) nashr qilingan. Akademik I.Yu. Krachkovskiy tomonidan amalga oshirilgan Qur’onning ilmiy izohlari bilan rus tiliga tarjimasi hanuzgacha mashhur. Bu tarjima uning vafotidan (1951 y.) keyin, 1963 va 1986 yillarda to’liq nashr etilgan. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Mamlakatimiz mustaqil bo’lganidan so’ng Qur’oni Karimni o’zbek tiliga tarjima qilishga kirishildi. Movarounnahr Diniy boshqarmasi vakillari Qur’onning o’zbek tilidagi tarjimasini nashr etishda bir qancha tarjimalar bilan tanishib chiqib, Alouddin Mansur tarjimasini muvofiq topdilar. 1992 yilda Qur’on o’zbek tiliga tarjima qilindi va «CHo’lpon» nashriyotida ko’p nusxada chop etildi. SHuningdek, «Zvezda Vostoka» jurnali Qur’on matnlarini akademik I.Yu. Krachkovskiy tarjimasida falsafa fanlari doktori, professor, islomshunos olim M.A. Usmonovning tuzatishi va qisqa sharhi bilan «Qadimiy adabiyot yangiliklari» – «Drevniy pamyatnik literatur ы » turkumi ostida 1990 yildan boshlab berib bordi. • Qur’onga o’zbek tilida tafsir yozish ishlari shu bilan to’xtab qolmadi. 2001 yilda taniqli olim Abdulaziz Mansur tomonidan Qur’oni Karim ma’nolarining izohli tarjimasi nashr etildi. Islomning ilk davridan to shu kunga qadar Qur’oni Karimga turli tillarda, har xil yo’nalishlarda minglab tafsirlar bitilgan. Ularda Qur’oni Karimni turli davrlar va muhitlarda tushunish o’z aksini topgan. Binobarin, vaqt o’tishi bilan Qur’onning yangidan-yangi ma’nolari kashf etila boradi. SHuning barobarida yangi tafsirlar ham maydonga kelaveradi. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Qur'oni Karim haqida ma’lumot

Din va ma’naviyat 2

Jahon dinlari. Islom

Axloqning kеlib chiqishi, unda ixtiyor erkinligining ahamiyati va axloq tuzilmasi

Ma’naviyat va madaniyat, ularning о‘zaro munosabati