Qotishmalar - Kimyo - Slaydlar

Qotishmalar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1167 KB

Ko'chirib olish

 Mavzu: Q O T I S H M A L A R  Reja.  Kirish : kimyo fanining, metallar, va qotishmalarning paydo bo`lish tariga bir nazar.  Asosiy qism:  1. Qotishmalarning hosil bo`lishi xaqida.  2. Tayyo xoldagi qotishmalarning tarkibiy qismi.  3. Qotishmalar haqida amaliy misollar va olimlarning bu boradagi izlanishlari natijalari.  Xulosa.  _____________________________________ _______________

 Insonlar juda qadimdan qabd yog` va oqsilga boy Insonlar juda qadimdan qabd yog` va oqsilga boy o`simlik mahsulotlaridan istemol qilganlar. ular bundan o`simlik mahsulotlaridan istemol qilganlar. ular bundan 6 ming yil avval oltin va kumushdan zebu-ziynat 6 ming yil avval oltin va kumushdan zebu-ziynat buyumlarini tayyorlashni bilishgan. Eramizdan 2000 yil buyumlarini tayyorlashni bilishgan. Eramizdan 2000 yil avval Misrda o`simlik va xayvon organizmlaridan turli avval Misrda o`simlik va xayvon organizmlaridan turli bo`yoq moddalar, rux va oltingugurtdan dorivor bo`yoq moddalar, rux va oltingugurtdan dorivor moddalar tayyorlangan. Lekin o`sha davrda kimyo moddalar tayyorlangan. Lekin o`sha davrda kimyo bilan faqat maxsus kishilar gina shug`ullangan. bilan faqat maxsus kishilar gina shug`ullangan.  Kimyoning nazariy masalalari bilan Kimyoning nazariy masalalari bilan qadimgi grek olimlari eramizdan avvalgi V-VI asrda qadimgi grek olimlari eramizdan avvalgi V-VI asrda shug`ullangan. Ular butun borliqni asosini to`tta shug`ullangan. Ular butun borliqni asosini to`tta “element” - “element” - suv, havo tuproq va olovsuv, havo tuproq va olov tashkil qiladi deb tashkil qiladi deb tushuntirganlar. tushuntirganlar.  Kimyoning fan sifatida rivojlanishiga Kimyoning fan sifatida rivojlanishiga Irland olimi Robert Boyl (1627-1691) katta hissa Irland olimi Robert Boyl (1627-1691) katta hissa qo`shdi. Uning “Skeptik kimyogar” yoki aralash qo`shdi. Uning “Skeptik kimyogar” yoki aralash jismlardan to`rt element va uch kimyoviy negizning jismlardan to`rt element va uch kimyoviy negizning isboti sifatida qilinadigan tajribalar haqida mulohaza” isboti sifatida qilinadigan tajribalar haqida mulohaza” kitobida alkimyo nazariyasi haqid o`z muloxazalarini kitobida alkimyo nazariyasi haqid o`z muloxazalarini bildirgan. Aytish mumkinki, shu davrdan boshlab fan bildirgan. Aytish mumkinki, shu davrdan boshlab fan sifatida rivojlana boshladi. sifatida rivojlana boshladi.  Kimyo fani o`z navbatida bizning Kimyo fani o`z navbatida bizning yurtimizda ha chuqur o`rganilgan. misol tariqasida Abu yurtimizda ha chuqur o`rganilgan. misol tariqasida Abu Rayxon Beruniyni (973-1048) oladigan bo`lsak, u Rayxon Beruniyni (973-1048) oladigan bo`lsak, u o`zining “Mineralogiya” deb nomlangan mashxur o`zining “Mineralogiya” deb nomlangan mashxur asarida o`sha davrda ma’lum bol`gan metallar, ulardan asarida o`sha davrda ma’lum bol`gan metallar, ulardan tayyorlanadigan qotishmalar, metallarning rudalarini tayyorlanadigan qotishmalar, metallarning rudalarini qazib olish va ularga ishlov berish, rangli metallar va qazib olish va ularga ishlov berish, rangli metallar va qimmtbaxo toshlarning xossalarini o`rganish, ayniqsa qimmtbaxo toshlarning xossalarini o`rganish, ayniqsa minerallarning solishtirmaminerallarning solishtirma

 massalarini aniqlash yuzasidan olib borgan massalarini aniqlash yuzasidan olib borgan ishlari kimyo fanini rivojlantirishga katta xissa ishlari kimyo fanini rivojlantirishga katta xissa qo`shdi. Olimning “Hindiston” asarida u “ qo`shdi. Olimning “Hindiston” asarida u “ rivojlantirish - bir narsani ikkiknchi boshqa bir rivojlantirish - bir narsani ikkiknchi boshqa bir narsaga aylantirishdir, butun borliq doimo narsaga aylantirishdir, butun borliq doimo o`zgarishda va rivolanishda - tabiatning kuchi aynan o`zgarishda va rivolanishda - tabiatning kuchi aynan shundadir ” degan muhim ilmiy xulosaga keladi. Abu shundadir ” degan muhim ilmiy xulosaga keladi. Abu Rayhon Beruniy o`zining shu asarida “Har bir narsani Rayhon Beruniy o`zining shu asarida “Har bir narsani o`rganish xuddi shu narsani tashkil qilgan tarkibiy o`rganish xuddi shu narsani tashkil qilgan tarkibiy qismlarni (elementlarni) o`rganishdan boshlanadi ” qismlarni (elementlarni) o`rganishdan boshlanadi ” deb yozgan edi. deb yozgan edi.  Aytilganlar shundan dalolat beadiki, o`rta Aytilganlar shundan dalolat beadiki, o`rta asrda Sharq mamlakatlarida, xususan O`zbekiston asrda Sharq mamlakatlarida, xususan O`zbekiston Respublikasi hududida kimyoviy fikr va ilmiy Respublikasi hududida kimyoviy fikr va ilmiy duyoqarash yuqori darajada bo`lgan. Buning isboti duyoqarash yuqori darajada bo`lgan. Buning isboti tariqasida IX - XII asrlarda O`rta Osiyo hududida tariqasida IX - XII asrlarda O`rta Osiyo hududida mismis (Zarafshon, Isfara tog`lari, Sox, Oloy, Namkent, (Zarafshon, Isfara tog`lari, Sox, Oloy, Namkent, Olmaliq, Oqtosh, Oqsuv atrofida), Olmaliq, Oqtosh, Oqsuv atrofida), qo`rg`oshinqo`rg`oshin vava kumushkumush ( Oltintopgan, Qo`rg`oshinkonda), oltin ( Oltintopgan, Qo`rg`oshinkonda), oltin (Oltinqozin, Obiraxmatda), qalay (Turkiston (Oltinqozin, Obiraxmatda), qalay (Turkiston tog`larida), temir (Chirchiq, Sayram va Shaxrisabzda) tog`larida), temir (Chirchiq, Sayram va Shaxrisabzda) ruda va qotishmalari topilib, ulardan metall olish ruda va qotishmalari topilib, ulardan metall olish yo`lga qo`yilganini aytib o`tish kifoyadir. yo`lga qo`yilganini aytib o`tish kifoyadir.  Metallar suvda, spirtda, efirda va boshqa Metallar suvda, spirtda, efirda va boshqa erituvchilarda erimaydi, ammo suyutslantirilgan erituvchilarda erimaydi, ammo suyutslantirilgan xolda bir-birida eriy oladi va sovutilganda xolda bir-birida eriy oladi va sovutilganda qotishmalar xosil qiladi. qotishmalar xosil qiladi. Suyuqlantirilgan baSuyuqlantirilgan ba ’’ zi zi metallar sovitilganda ular kristallarining mexanikaviy metallar sovitilganda ular kristallarining mexanikaviy aralashmasi xosil bo`ladiaralashmasi xosil bo`ladi . Suyuqlantirilgan . Suyuqlantirilgan metallarning ko`pi har qanday nisbatda bir-birida eriy metallarning ko`pi har qanday nisbatda bir-birida eriy oladi. Ammo ba’zi metallar bir-birida fakqat oladi. Ammo ba’zi metallar bir-birida fakqat

 ma’lum chegaragacha eriydi. Masalan, ma’lum chegaragacha eriydi. Masalan, suyuqlantirilgan rux bilan suyuqlantirilgan suyuqlantirilgan rux bilan suyuqlantirilgan qo`rg`oshin aralashtirilib, aralashma sovitilgandan qo`rg`oshin aralashtirilib, aralashma sovitilgandan keyin ikki qavat ruxni eritgan qo`rg`oshindan iborat keyin ikki qavat ruxni eritgan qo`rg`oshindan iborat pastki qavat va qo`rg`oshinni eritgan ruxdan iborat pastki qavat va qo`rg`oshinni eritgan ruxdan iborat ustki qavat hosil bo` ladi.ustki qavat hosil bo` ladi.  Suyuqlantirilib so`ngra sovitilganda ba’zi Suyuqlantirilib so`ngra sovitilganda ba’zi metallar bir-biri bilan reaktsiyaga kirishib, kimyoviy metallar bir-biri bilan reaktsiyaga kirishib, kimyoviy birikmalar hosil qilishi ham mumkin. Shu sababli, birikmalar hosil qilishi ham mumkin. Shu sababli, odatda qotishmalar erkin me tallar bilan shu odatda qotishmalar erkin me tallar bilan shu metallarning kimyoviy birikmalaridan iborat metallarning kimyoviy birikmalaridan iborat aralashmalardir. Kimyoviy birikmalar hosil aralashmalardir. Kimyoviy birikmalar hosil bo`lishida, ko`pincha issikushk ajralib chiqadi. bo`lishida, ko`pincha issikushk ajralib chiqadi. Masalan, suyuqlantirilgan misga alyuminiy Masalan, suyuqlantirilgan misga alyuminiy qo`shilganda ajralib chiqqan issikushk ta’sirida butun qo`shilganda ajralib chiqqan issikushk ta’sirida butun massa qizib, oppoq, chug` holiga keladi.massa qizib, oppoq, chug` holiga keladi.  Ko`p metallar bir-biri bilan birikib, bir necha xil Ko`p metallar bir-biri bilan birikib, bir necha xil birikma hosil qiladi.birikma hosil qiladi.  QQ attiq qotishmalar, ba’zan, muxlak O bir jinsli attiq qotishmalar, ba’zan, muxlak O bir jinsli bo`ladi; bunday holda ular yo ma’lum tarkibli bo`ladi; bunday holda ular yo ma’lum tarkibli kimyoviy birikmadan yoki ma’lum tar-kibli qattiq kimyoviy birikmadan yoki ma’lum tar-kibli qattiq eritmadan iborat bo`ladi. eritmadan iborat bo`ladi. Agar Agar qq otishmani hosil otishmani hosil qilgan metallardan birining kristall panjarasidan qilgan metallardan birining kristall panjarasidan ikkinchi metall atomlari joy olsa yoki o`rin almashsa, ikkinchi metall atomlari joy olsa yoki o`rin almashsa, qattiq eritma hosil bo`ladi. Bunda kristall qattiq eritma hosil bo`ladi. Bunda kristall panjarasining strukturasi saqlanib qolgan metall, panjarasining strukturasi saqlanib qolgan metall, erituvchi strukturasi saqlanib qolmagani eruvchi erituvchi strukturasi saqlanib qolmagani eruvchi bo`ladi. Bunday qattiq eritmada ikkala me tall bo`ladi. Bunday qattiq eritmada ikkala me tall atomlari ham bo`ladi. Qotishmaning bir jinsli atomlari ham bo`ladi. Qotishmaning bir jinsli bo`lishiga sabab ana shu. Ammo qotishmalarning bo`lishiga sabab ana shu. Ammo qotishmalarning ko`pi bir jinsli bo`lmay, ayrim metallarning kristallari ko`pi bir jinsli bo`lmay, ayrim metallarning kristallari bilan shu metallarning bilan shu metallarning

 kimyoviy birikmalari aralashmasidan iborat kimyoviy birikmalari aralashmasidan iborat bo`ladi. Metallar faqat bir- biri bilan emas, balki bo`ladi. Metallar faqat bir- biri bilan emas, balki ba’zi metalloidlar bilan ham qotishmalar hosil qiladi; ba’zi metalloidlar bilan ham qotishmalar hosil qiladi; masalan, cho`yan va po`lat temirning uglerod bilan masalan, cho`yan va po`lat temirning uglerod bilan hosil qilgan qotishmalaridir.hosil qilgan qotishmalaridir.  Agar qotishma tarkibidagi metallar Agar qotishma tarkibidagi metallar (komponyonxlar) kimyoviy birikma yoki qattiq (komponyonxlar) kimyoviy birikma yoki qattiq eritma hosil qilmasa, kotishma sovitilganda eritma hosil qilmasa, kotishma sovitilganda komponenxlardan biri qattiq holatda oldin ajralib komponenxlardan biri qattiq holatda oldin ajralib chiqa boshlaydi. Masalan, 10 og. qism qo`rg`oshin chiqa boshlaydi. Masalan, 10 og. qism qo`rg`oshin va 90 og. qism qalaydan iborat suyuq qotishma va 90 og. qism qalaydan iborat suyuq qotishma sovitilganda, qalay kristalla ri ajralib chiqadi.sovitilganda, qalay kristalla ri ajralib chiqadi.  Qotishmadan qalay ajralib chiqa Qotishmadan qalay ajralib chiqa boshlagandagi temperatu ra toza qalayning qotish boshlagandagi temperatu ra toza qalayning qotish temperaturasidan past bo`ladi. Ichida qo`rg`oshin temperaturasidan past bo`ladi. Ichida qo`rg`oshin erigan qalayning qotish temperaturasi pasayishini erigan qalayning qotish temperaturasi pasayishini bilib borib, qo`rg`oshinning molekulyar og`irligini bilib borib, qo`rg`oshinning molekulyar og`irligini hisoblab chiqarish mumkin; bunda ham suvdagi hisoblab chiqarish mumkin; bunda ham suvdagi eritmalarda erigan moddaning mole kulyar og`irligini eritmalarda erigan moddaning mole kulyar og`irligini aniqlash qoidalaridan foydalaniladi. Shu yo`l bilan aniqlash qoidalaridan foydalaniladi. Shu yo`l bilan ko`p metallarning molekulyar og`irliklari topilgan.ko`p metallarning molekulyar og`irliklari topilgan.  Bunday tekshirish natijasida metallar o`zining Bunday tekshirish natijasida metallar o`zining suyultirilgan eritmalarida, ko`pincha, ayrim atomlar suyultirilgan eritmalarida, ko`pincha, ayrim atomlar holida bo`lishi aniqlangan.holida bo`lishi aniqlangan.  Kotishmalarning tarkibini aniqlashda Kotishmalarning tarkibini aniqlashda kimyoviy analiz metodlari uncha qo`l kelmaydi, kimyoviy analiz metodlari uncha qo`l kelmaydi, chunki bunday hollarda ko`pincha, me tallarning chunki bunday hollarda ko`pincha, me tallarning hosil bo`lgan birikmalarini qotishmadan ajratib olish hosil bo`lgan birikmalarini qotishmadan ajratib olish mumkin bo`lmaydi. Shuning uchun qotishmalarni mumkin bo`lmaydi. Shuning uchun qotishmalarni o`rganishda, asosan, tekshirishning fizikaviy o`rganishda, asosan, tekshirishning fizikaviy metodlaridan foydalanila di. Bu metodlarni metodlaridan foydalanila di. Bu metodlarni

 topishda sovet olimi N. S. Kurnakovning ro `li topishda sovet olimi N. S. Kurnakovning ro `li katta. N. S. Kurnakov yangi ilmiy metod — fizika-katta. N. S. Kurnakov yangi ilmiy metod — fizika- kimyoviy analiz metodini yaratdi.kimyoviy analiz metodini yaratdi.  Fizik - kimyoviy analiz, odatda, ikki moddadan Fizik - kimyoviy analiz, odatda, ikki moddadan xosil bo`lgan sxemaning tarkibini to`xtovsiz xosil bo`lgan sxemaning tarkibini to`xtovsiz suratda o`zgartirib turib, uning biror fizikaviy suratda o`zgartirib turib, uning biror fizikaviy xossasi (bug`ining bosimi, suyuqlanish xossasi (bug`ining bosimi, suyuqlanish temperaturasi, zichligi, qovutemperaturasi, zichligi, qovu -- shoqligi, elektr o`tkazuvchan-shoqligi, elektr o`tkazuvchan- ligi va boshqalar) o`zgarishiniligi va boshqalar) o`zgarishini miqdoriy jixatdan tekshirishga miqdoriy jixatdan tekshirishga imkon beradi. Tek shirish nati-imkon beradi. Tek shirish nati- jalari tarkib - xossa 36- rasmjalari tarkib - xossa 36- rasm  diagrammasiga qo`yib chiqiladi; bunday diagrammasiga qo`yib chiqiladi; bunday diagramma tuzishda hamma vaqt abstsissalar diagramma tuzishda hamma vaqt abstsissalar o`qiga sisxemaning mitsdoriy tarkibi o`qiga sisxemaning mitsdoriy tarkibi (kontsentratsiya), ordinatalar o`qiga (kontsentratsiya), ordinatalar o`qiga tekshirilgan fizikaviy xossaning son qiymati tekshirilgan fizikaviy xossaning son qiymati qo`yiladi. Bunday diagrammasi xosil qilingan qo`yiladi. Bunday diagrammasi xosil qilingan egri chiziklarning shakliga qarab, sistemada egri chiziklarning shakliga qarab, sistemada o`zgarishlar bor-yo`qligini bilishgagina emas, o`zgarishlar bor-yo`qligini bilishgagina emas, balki o`zgarishlarning xarakteri, xosil bo`ladigan balki o`zgarishlarning xarakteri, xosil bo`ladigan maxsulotlarning tarkibi, qattiq eritmalarning xosil maxsulotlarning tarkibi, qattiq eritmalarning xosil bo`lishi va boshqalar to`g`risida muayyan bo`lishi va boshqalar to`g`risida muayyan ko`rsatmalar olishga ham imkon beradi. Hozirgi ko`rsatmalar olishga ham imkon beradi. Hozirgi vaqtda metallurgiya, silikat, kimyo va boshqa vaqtda metallurgiya, silikat, kimyo va boshqa sanoat tarmoqlarida bir qator muammolarni xal sanoat tarmoqlarida bir qator muammolarni xal qilishda fizika - kimyoviy analiz metodlaridan qilishda fizika - kimyoviy analiz metodlaridan keng foydalanilmoqdakeng foydalanilmoqda

 Kurnakovning metall qotishmalari tabiatini Kurnakovning metall qotishmalari tabiatini aniqlash yuzasidan olib borgan ko`p ishlari aniqlash yuzasidan olib borgan ko`p ishlari qotishmalar qotayotgan vaqtda sodir bo`ladigan qotishmalar qotayotgan vaqtda sodir bo`ladigan protsesslarni tushunish ishiga katta aniqlik kiritdi. protsesslarni tushunish ishiga katta aniqlik kiritdi. Masalan, Kurnakov qotishmalarni o`rganishda tarkibi Masalan, Kurnakov qotishmalarni o`rganishda tarkibi birmuncha o`zgara oladigan kimyoviy birikmalarni birmuncha o`zgara oladigan kimyoviy birikmalarni kashf etdi. Kurnakov o`zgaruvchan tarkibli bunday kashf etdi. Kurnakov o`zgaruvchan tarkibli bunday birikmalarni frantsuz olimi Bertole (1748—1822) birikmalarni frantsuz olimi Bertole (1748—1822) sharafiga bertollidlar deb, o`zgarmas tarkibli odatdagi sharafiga bertollidlar deb, o`zgarmas tarkibli odatdagi birikmalarni esa daltonoidlar deb atadi.birikmalarni esa daltonoidlar deb atadi.  Qotishmalarni o`rganishda fizika - kimyoviy Qotishmalarni o`rganishda fizika - kimyoviy analiz usullaridan eng ko`p qo`llaniladigani termik analiz usullaridan eng ko`p qo`llaniladigani termik analiz bo`lib, bu analizning asosini o`tgan asrning analiz bo`lib, bu analizning asosini o`tgan asrning oltmishinchi yillarida rus me tallurgi D. Q CHernov oltmishinchi yillarida rus me tallurgi D. Q CHernov yaratgan edi.yaratgan edi.  Termik analiz qotishmalarning holat Termik analiz qotishmalarning holat diagrammalarini tuzish va bu diagrammalarni diagrammalarini tuzish va bu diagrammalarni o`rganishdan iborat, bu diagrammalar o`rganishdan iborat, bu diagrammalar qotishmalarning suyuqlanish temperaturalari ularning qotishmalarning suyuqlanish temperaturalari ularning protsent kontsenxratsiyasiga (tarkibiy qismlarining . protsent kontsenxratsiyasiga (tarkibiy qismlarining . protsent hisobida ifodalangan miqdoriga) qanday protsent hisobida ifodalangan miqdoriga) qanday bog`liq ekanligini ko`rsatadi.bog`liq ekanligini ko`rsatadi.  • • Termik analiz to`g`risida tushuncha hosil Termik analiz to`g`risida tushuncha hosil qilish uchun bir necha misol ko`rib o`tamiz. 36- qilish uchun bir necha misol ko`rib o`tamiz. 36- rasmda vismut-kadmiy sistemasining xolat rasmda vismut-kadmiy sistemasining xolat diagrammasi kursatilgan. Bu diagrammada diagrammasi kursatilgan. Bu diagrammada abstsisalar o`qiga qotish-maning kontsentratsiyasi, abstsisalar o`qiga qotish-maning kontsentratsiyasi, ordinatalar o`qiga esa temperatura qo`yilgan. LVS ordinatalar o`qiga esa temperatura qo`yilgan. LVS CHIZIQNING A nuqtasi toza vismutning CHIZIQNING A nuqtasi toza vismutning suyutslanish tempe-raturasi (271°S) ni ko`rsatadi. suyutslanish tempe-raturasi (271°S) ni ko`rsatadi. Vismutga kadmiy qo`shib borilgan sari kotishmaning Vismutga kadmiy qo`shib borilgan sari kotishmaning suyuqlanish temperaturasi C suyuqlanish temperaturasi C

 nuqtagacha pasayadi, kadmiyning miqdori nuqtagacha pasayadi, kadmiyning miqdori yanada ortib borishi bilan qotishmaning suyuqlanish yanada ortib borishi bilan qotishmaning suyuqlanish temperaturasi SV egri chiziri bo`ylab ko`tariladi va temperaturasi SV egri chiziri bo`ylab ko`tariladi va V nuqtagacha yetadi. V nukta toza kadmiyning V nuqtagacha yetadi. V nukta toza kadmiyning suyuqlanish temperatu rasi (321 °S) ni kursatadi. suyuqlanish temperatu rasi (321 °S) ni kursatadi. Agar kadmiyning miqdorini o`zgartirmasdan unga Agar kadmiyning miqdorini o`zgartirmasdan unga sekinasta vismut qo`shib borilsa, suyuqlanish tempe sekinasta vismut qo`shib borilsa, suyuqlanish tempe raturasi avval S nuqtagacha pasayib, shundan keyin raturasi avval S nuqtagacha pasayib, shundan keyin A nuktagacha ko`tariladi.A nuktagacha ko`tariladi.  Tarkibida, masalan, 20% kadmiy va 80% Tarkibida, masalan, 20% kadmiy va 80% vismut bo`lgan suyuq qotishma sovitilganda bu vismut bo`lgan suyuq qotishma sovitilganda bu qotishmadan K nuqdaga to`g`ri keladigan qotishmadan K nuqdaga to`g`ri keladigan temperaturada toza vismut kristallana boshlaydi va temperaturada toza vismut kristallana boshlaydi va qolgan suyuq kotishmada vismutning miqdori qolgan suyuq kotishmada vismutning miqdori kamayib boradi. Vis mut kristallari ajralib chiqishi kamayib boradi. Vis mut kristallari ajralib chiqishi bilan temperatura pasayadi, temperatura S nuqdaga bilan temperatura pasayadi, temperatura S nuqdaga (140°S ga) yetganda suyuq qotishmaning qolgan (140°S ga) yetganda suyuq qotishmaning qolgan hammasi o`zgarmas temperaturada kristallana hammasi o`zgarmas temperaturada kristallana boshlaydi. Tarkibida 60% kadmiy va 40% vismut boshlaydi. Tarkibida 60% kadmiy va 40% vismut bo`lgan suyuq qotishma so vitilganda unda ham bo`lgan suyuq qotishma so vitilganda unda ham xuddi yuqoridagidek hodisa sodir bo`ladi, ammo xuddi yuqoridagidek hodisa sodir bo`ladi, ammo bunda dastavval qadmiy kristallana boshlaydi.bunda dastavval qadmiy kristallana boshlaydi.  Vismut bilan kadmiy qotishmalari suyuqlanish Vismut bilan kadmiy qotishmalari suyuqlanish temperaturasining eng past nuqtasi bo`lgan temperaturasining eng past nuqtasi bo`lgan temperatura 140° C — evtektikaviy temperatura temperatura 140° C — evtektikaviy temperatura deb, tarkibi jihatidan shu temperaturaga muvofiq deb, tarkibi jihatidan shu temperaturaga muvofiq keladigan qotishma esa evtektikaviy qotishma yoki, keladigan qotishma esa evtektikaviy qotishma yoki, tug`ridan - tug`ri evtektika deb ataladi. Yuqorida tug`ridan - tug`ri evtektika deb ataladi. Yuqorida ko`rib o`tilgan misolda evtektika trakibida 40% ko`rib o`tilgan misolda evtektika trakibida 40% kadmiy va 60% vismut bor.kadmiy va 60% vismut bor.

 Tarkibida 40% dan kam kadmiy bo`lgan suyuq Tarkibida 40% dan kam kadmiy bo`lgan suyuq qotishma sovi tilganda undan vismut kristallana qotishma sovi tilganda undan vismut kristallana boshlaydi, bunda vismut erituvchi, kadmiy eruvchi boshlaydi, bunda vismut erituvchi, kadmiy eruvchi bo`ladi. Diagrammaning S nuktasida vismut bilan bo`ladi. Diagrammaning S nuktasida vismut bilan kadmiyning vazifasi almashinadi. Tarkibida 40% dan kadmiyning vazifasi almashinadi. Tarkibida 40% dan ko`proq kadmiy bo`lgan qotishmalardan dastavval ko`proq kadmiy bo`lgan qotishmalardan dastavval kadmiy kristallana boshlaydi, bunda kadmiy erituvchi, kadmiy kristallana boshlaydi, bunda kadmiy erituvchi, vismut esa eruv chi bo`ladi.vismut esa eruv chi bo`ladi.  Evtektika metallografik mikroskopda ko`rilsa, u Evtektika metallografik mikroskopda ko`rilsa, u vismut bi lan kadmiydan iborat juda mayda vismut bi lan kadmiydan iborat juda mayda kristallarning mexanikaviy aralashmasi ekanligi kristallarning mexanikaviy aralashmasi ekanligi ma’lum bo`ladi. Vismut bilan kadmiy-ma’lum bo`ladi. Vismut bilan kadmiy- ning evtektik tarkibdan boshqachaning evtektik tarkibdan boshqacha tarkibli qotishmalari bu metallar-tarkibli qotishmalari bu metallar- dan birining yirik kristallari bilandan birining yirik kristallari bilan evtektikadan iborat bo`ladi.evtektikadan iborat bo`ladi.  Yuqorida bayon etilganlarga muvofiq, diagramma Yuqorida bayon etilganlarga muvofiq, diagramma (36-rasmga qaralsin) beshta sohaga bo`linadi: (36-rasmga qaralsin) beshta sohaga bo`linadi: I I - - kadmiy bilan vismutdan iborat suyuq qotishma, II — kadmiy bilan vismutdan iborat suyuq qotishma, II — suyuq qotishma bilan vismut kristal lari aralashmasi, suyuq qotishma bilan vismut kristal lari aralashmasi, IIIIII — suyuq krtishma bilan kadmiy kristallari aralashmasi, — suyuq krtishma bilan kadmiy kristallari aralashmasi, IVIV — evtektika bilan vismut kristallari aralashmasi— evtektika bilan vismut kristallari aralashmasi  37- rasm. Sovish egri chiziqlari.37- rasm. Sovish egri chiziqlari.  va, nixoyat, va, nixoyat, V V — evtektika bi lan kadmiy kristallari — evtektika bi lan kadmiy kristallari aralashmasi.aralashmasi.  Holat diagrammalari, odat-da qotishmalarning sovish Holat diagrammalari, odat-da qotishmalarning sovish eg ri chiziqlari asosida tuziladi. Bunday chiziqlar hosil eg ri chiziqlari asosida tuziladi. Bunday chiziqlar hosil qilish uchun ikkita toza me tall olib, ulardan har xil : qilish uchun ikkita toza me tall olib, ulardan har xil : tarkibli bir nechta aralashma tayyorlanadi va bu tarkibli bir nechta aralashma tayyorlanadi va bu aralashmalarning har biri suyuqlantirilib, so`ngraaralashmalarning har biri suyuqlantirilib, so`ngra

 asta-sekin sovitiladi, hamda qotayotgan asta-sekin sovitiladi, hamda qotayotgan qotishmaning temperaturasi ma’lum vakt oraliqlarida qotishmaning temperaturasi ma’lum vakt oraliqlarida o`lchab boriladi. Kuzatish natijasida olingan o`lchab boriladi. Kuzatish natijasida olingan ma’lumotlar asosida sovish egri chiziqlari tuziladi; ma’lumotlar asosida sovish egri chiziqlari tuziladi; buning uchun abstsissalar o`qiga vaqt, ordinatalar buning uchun abstsissalar o`qiga vaqt, ordinatalar o`qiga esa tem peratura quyiladi. 37- rasmda chap o`qiga esa tem peratura quyiladi. 37- rasmda chap tomondagi egri chiziq toza metallning sovish egri tomondagi egri chiziq toza metallning sovish egri chizig`i, o`ng tomondagisi qotishmaning sovish egri chizig`i, o`ng tomondagisi qotishmaning sovish egri chizig`idir.chizig`idir.  Temperatura dastavval ak egri chiziq bo`ylab bir Temperatura dastavval ak egri chiziq bo`ylab bir tekisda pasayadi (37-rasm, chap tomondagi egri tekisda pasayadi (37-rasm, chap tomondagi egri chiziq); k nuqtaga kelib, egri chiziq sinadi, bunda chiziq); k nuqtaga kelib, egri chiziq sinadi, bunda qattiq faza hosil bo`la boshlaydi, bu protsess issiqlik qattiq faza hosil bo`la boshlaydi, bu protsess issiqlik ajralib chiqishi bilan boradi va shuning uchun ajralib chiqishi bilan boradi va shuning uchun temperatura ma’lum vaqtgacha o`zgarmay turadi temperatura ma’lum vaqtgacha o`zgarmay turadi (sovish chizig`i abstsissalar utsiga parallel bo`ladi). (sovish chizig`i abstsissalar utsiga parallel bo`ladi). Suyuqlantirilgan metall ning hamma massasi Suyuqlantirilgan metall ning hamma massasi kristallanib bo`lgandan keyin, temperatu ra egri kristallanib bo`lgandan keyin, temperatu ra egri chiziq bo`ylab yana bir tekis pasaya boshlaydi.chiziq bo`ylab yana bir tekis pasaya boshlaydi.  Ba’zan, batamom kristallanib bo`lgan Ba’zan, batamom kristallanib bo`lgan metallning sovish egri chizig`ida ham temperatura metallning sovish egri chizig`ida ham temperatura pasayayotganda abstsissalar o`kiga pa rallel chiziq pasayayotganda abstsissalar o`kiga pa rallel chiziq hosil bulishi kuzatiladi. Bu hodisa kristallanib hosil bulishi kuzatiladi. Bu hodisa kristallanib bo`lgan metallda ham issiqlik ajralib chiqishi bilan bo`lgan metallda ham issiqlik ajralib chiqishi bilan sodir bo`ladigan biror protsess (ekzotermik protsess) sodir bo`ladigan biror protsess (ekzotermik protsess) borishini ko`rsa tadi. Metallning bir allotropik borishini ko`rsa tadi. Metallning bir allotropik shakldan boshqa bir allotropik shaklga o`tish shakldan boshqa bir allotropik shaklga o`tish protsessi ana shunday protsesslardandir.protsessi ana shunday protsesslardandir.  Ikki metalldan iborat qotishmaning sovish egri Ikki metalldan iborat qotishmaning sovish egri chiziri bosh-qacharoq bo`ladi (37-rasm, ungdagi egri chiziri bosh-qacharoq bo`ladi (37-rasm, ungdagi egri chiziq). Bu egri chiziqda chiziq). Bu egri chiziqda

 ham k nuqta qotishmaning qota ham k nuqta qotishmaning qota boshlashiga, ya’ni qotishma tarkibidagi boshlashiga, ya’ni qotishma tarkibidagi metallardan birining kristallana metallardan birining kristallana boshlashiga muvo fiq keladi. Bunda boshlashiga muvo fiq keladi. Bunda suyuqligicha qoladigan qotishmaning suyuqligicha qoladigan qotishmaning tarkibi o`zgaradi va uning qotish tarkibi o`zgaradi va uning qotish temperaturasi kristallanish vaqtida tuxtovsiz pasayib temperaturasi kristallanish vaqtida tuxtovsiz pasayib boradi. Ammo kristallanish vaqtida ajra lib boradi. Ammo kristallanish vaqtida ajra lib chiqadigan issiqlik sovishni sekinlashtiradi, buning chiqadigan issiqlik sovishni sekinlashtiradi, buning nati jasida k nuqtada egri chiziq bir oz sinadi. nati jasida k nuqtada egri chiziq bir oz sinadi. Qotishma evtektik tarkibga erishguncha ortiqcha Qotishma evtektik tarkibga erishguncha ortiqcha komponentning kristallanishi va temperaturaning bir komponentning kristallanishi va temperaturaning bir tekisda pasayishi davom etadi. Qotishma evtektik tekisda pasayishi davom etadi. Qotishma evtektik tarkibga erishganda, ya’ni ortiqcha komponent tarkibga erishganda, ya’ni ortiqcha komponent batamom kristallanib bulgandan keyin, temperatura batamom kristallanib bulgandan keyin, temperatura pasayishdan tuxtaydi.pasayishdan tuxtaydi.  Qotishmalarning sovish egri chizQotishmalarning sovish egri chiz iqiq lari asositsa holat lari asositsa holat diagrammasining tuzilishio`zgaradi, chunki evtetik diagrammasining tuzilishio`zgaradi, chunki evtetik qotishma o`zgarmas temperaturada kristallanadi. qotishma o`zgarmas temperaturada kristallanadi. Evtektik qotishma kristallanib bo`lgandan keyin, Evtektik qotishma kristallanib bo`lgandan keyin, temperatura se chiziq bo`ylab yana bir tekisda temperatura se chiziq bo`ylab yana bir tekisda pasaya boshlaydi.pasaya boshlaydi.  Ikki metalldan iborat har xil tarkibli Ikki metalldan iborat har xil tarkibli qotishmalarning yuqorida bayon etilgan yo`l bilan qotishmalarning yuqorida bayon etilgan yo`l bilan hosil qilingan bir nechta sovish egri. chizig`i asosida hosil qilingan bir nechta sovish egri. chizig`i asosida shu sistemaning holat diagrammasi tuziladi.shu sistemaning holat diagrammasi tuziladi.

 Qotishmalarning xossalari ular Qotishmalarning xossalari ular komponentlarining xossalaridan ko`p jihatdan komponentlarining xossalaridan ko`p jihatdan farq qiladi va odatda ayni komponentlar farq qiladi va odatda ayni komponentlar xossalarining o`rtacha arifmetik qiymati bo'la xossalarining o`rtacha arifmetik qiymati bo'la olmaydi, chunki bu komponentlar qo`shib olmaydi, chunki bu komponentlar qo`shib suyuqlantirilganda turli limyoviy birikmalar suyuqlantirilganda turli limyoviy birikmalar yoki qattiq eritmalar hosil bo`ladi.yoki qattiq eritmalar hosil bo`ladi.  Qotishmalarning suyuqlanish Qotishmalarning suyuqlanish temperaturasi, ko`pincha, shu qotishma temperaturasi, ko`pincha, shu qotishma tarkibidagi eng oson suyuqlanadigan tarkibidagi eng oson suyuqlanadigan metallning suyuqlanish temperaturasidan past metallning suyuqlanish temperaturasidan past bo`ladi. 4 og. qism qo`rg`oshin, 2 og. qism bo`ladi. 4 og. qism qo`rg`oshin, 2 og. qism qalay, 6 og qism vismut va 1 og qism qalay, 6 og qism vismut va 1 og qism kadmiydan iborat qotishma suyuqlanish kadmiydan iborat qotishma suyuqlanish temperaturasi eng past qotishmaga misol temperaturasi eng past qotishmaga misol bo`la oladi. Bu qotishma 75° S ga yaqin bo`la oladi. Bu qotishma 75° S ga yaqin temperaturada suyuqlanadi, holbuki, yuqorida temperaturada suyuqlanadi, holbuki, yuqorida bayon etilgan to`rt xil metallning eng oson bayon etilgan to`rt xil metallning eng oson suyuqlanadigani qalay bo`lib, uning suyuqlanadigani qalay bo`lib, uning suyuqlanish temperaturasi 231,9° S ga teng.suyuqlanish temperaturasi 231,9° S ga teng.  Aksincha, qotishmalar, odatda, shu Aksincha, qotishmalar, odatda, shu qotishmani tashkil etgan metallarning har qotishmani tashkil etgan metallarning har biridan qattiq bo`ladi. Tarkibida qattiq biridan qattiq bo`ladi. Tarkibida qattiq eritmalar bor qotishmalar juda qattiq va puxta eritmalar bor qotishmalar juda qattiq va puxta bo`ladi. Metallar ko`shib suyuqlantirilganda bo`ladi. Metallar ko`shib suyuqlantirilganda ayni metallarning kimyoviy birikmalari hosil ayni metallarning kimyoviy birikmalari hosil bo`lsa, qotishma yanada qattiq va mo`rt bo`lsa, qotishma yanada qattiq va mo`rt bo`ladi.bo`ladi.

 Foydalanilgan adabiyotlar :Foydalanilgan adabiyotlar :   S. Tshaboev, M.Nishonovlarning S. Tshaboev, M.Nishonovlarning Anorganik Kimyo, Anorganik Kimyo, ______________________________________________________ ______________________________________________________ __ __ ______________________________________________________ ______

O'xshashlar

Metall va metall qotishmalar xossalari

Nikel va Kobalt xossalari va uning birikmalari

Rux, kadmiy, simob elementlarining olinishi, xossalari va birikmalari

Metallar korroziyasi

Kadmiy elementi