Qiziqarli kimyo va olimpiada masalalarini yechish fanining maqsadi va vazifalari - Kimyo - Slaydlar

Qiziqarli kimyo va olimpiada masalalarini yechish fanining maqsadi va vazifalari

Yuklangan vaqt:

13.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1182.09375 KB

Ko'chirib olish

Qiziqarli kimyo va olimpiada masalalarini yechish fanining maqsadi va vazifalari QIZIQARLI KIMYO VA OLIMPIADA MASALALARINI YECHISH

Qiziqarli kimyo va olimpiada masalalarini yechish fanining maqsadi va vazifalari • Bo`lajak kimyo fani o`qituvchilarining kimyodan qiziqarli ma’lumotlarni to’plash, viktorinalar, o’yin mashqlaridan foydalanish, hayotiy jarayonda amalga oshirish mumkin bo’lgan tajribalarni bajarish hamda olimpiada masalalarini yechishdagi bilimlarini chuqurlashtirish, shu bilimlardan boshqa kimyo fanlaridagi masalalarni oydinlashtirishda foydalana olish ko`nikmasini shakllantirish, turmushda qo‘llaniladigan kimyoviy jarayonlarni ilmiy jixatdan yoritib bera olish, kimyo faniga oid murakkab masalalar va ularning yechimlari to`g`risidagi ma`lumotlarni berishdan iborat. 2

Kimyo so’zining manosi qanday? • 1. Misrliklar o‘z davrida kimyoni rivojlanishiga kattagina hissa qo‘shishgan. Olimlarning fikriga ko’ra kimyo so’zi Misrda paydo bo‘lgan. Qadimgi grek faylasufi Plutarxning yozishicha, Misr aholisi «xemi» ( chemi ) «qora yerliklar» taxallusini olishgan. • 2. Boshqa tadqiqotchilar «Kimyo» grekcha “ xima ” so‘zidan kelib chiqqan deb hisoblashadi. Grekcha bu so‘zning ma’nosi metallarni suyultirish, quyish demakdir. • 3. Yana bir nazariyaga ko’ra kimyo -“Khemeia” so’zidan yani qadimgi Misrning Kham so’zidan kelib chiqqan deyishadi. U Misr san’atini (metallurgiya san’atini) bildiradi. 3

Kimyo tarixchilari orasidan German Kopp kimyo tarixini quyidagi 5 ta etapini ajratdi: • 1.Antik davrdan eramizning IV asr boshlarigacha • 2. Alximiyaning yuksalish davri (IV asrdan XVI asr boshlarigacha). • 3. Yatrokimyoning rivojlanishi (XVI asrning 2 yarmidan XVII asrgacha). • 4. Flogiston nazariyasining hukmronligi (XVII asr o`rtalaridan XVIII asr 3 yarmi). • 5. Kimyoda miqdoriy va tadqiqot usullarining rivojlanishi (XVIII asr 4 chorak). 4

Hozirgi vaqtda kimyo tarixi quyidagi davrlarga mos ravishda o`rganiladi: • 1.Alkimyodan avvalgi davr-alkimyogacha bo`lgan davr; bu davr sivilizasiya (madaniyat, ongli xayot boshlanishi) boshlanganidan toki eramizning IV- asrigacha davom etgan va hunar kimyosi davri deyilishi mumkin. . • 2. Alkimyo davri eramizning IV va XVI asrlari ko`rinib turibdiki, bu davr 1200 yilni o`z ichiga oladi. Alkimyogarlar o`z oldiga kimyoning qudratli "mo`'jizakor" ligidan foydalanib 3 ta vazifani: • a) Hamma narsani o`sha davridagi boylik, kuch quvvat, podshohlar saltanati timsoli – oltinga aylantira oluvchi falsafiy tosh -universal katalizatorni yaratish; b) Universal erituvchi - alkagest yaratish; • v) Umrni uzaytira oluvchi eleksir qidirib topishi yoki yaratish, uni amalda sinab ko`rish muammosini hal qilishni qo`ygan edilar. 5

• 3. Kimyoning birlashish davri (XVI-XVIII asrlar). Bu davr o`z navbatida 4 ta davrchadan iborat; • a) Yatrokimyo davrchasi b) Pnevmokimyo (gazlar kimyosi) davrchasi. • v) Flogiston nazariyasi davrchasi. g) Lavuazening antiflogistik sistemasi davrchasi. • 4. XIX asrda kimyo. Miqdoriy qonunlar davri. Atom molekulyar nazariya. • 5. Kimyoning hozirgi zamon davri. 6

Qiziqarli faktlar • 1. 1868-yil farang astronomi Pyer Jassen quyosh tutilishini kuzatib, geliyni kashf qildi. (Grekcha gelios quyosh manosini anglatadi) • 2. Geliy havo sharlarini meteorologik zondlarni to’ldirishda ishlatiladi) • 3. Koinotning eng ko’p tarqalgan elementi vodorod hisoblanadi. • 4. O’ta past haroratda va yuqori bosimda vodord suyuqlikka aylanadi, bosim yanada oshirib borilsa suyuq metalga aylana boshlaydi (Metall vodorod bazi gigant sayyoralarda, masalanYupiterda mavjud deb hisoblanadi) • 5. Oddiy sharoitda kislorod –rangsiz, hidsiz va tamsiz gaz. Past haroratda moviy rangli suyuqlikka aylanadi, o’ta yuqori bosim tasirida esa ko’k rangli kristalga aylanadi. 7

• 6. 1774-yilda ingliz kimyogari Jozef Pristli birinchi bo’lib kislorodni kashf etganligini e’lon qildi. Sheele esa yonish jarayonidagi olovli havoni 1777-yil kashf etgan. Elementning ruscha kislorod nomini Lomonosov taklif etgan. • 7. Uran va uning birikmalari asosan yadroviy reaktorlarga yoqilg’i va yadro quroli ishlab chiqarishda ishlatiladi. • 8. 1825 yilda Gans Ersted birinchi bo’lin alyuminiyni ajratib oldi. Element nomini lotincha “alumen” achchiq tuz nomidan olgan. Undan har yili katta miqdorda folga ishlab chiqariladi. Alyuminiy tarqalish bo’yicha metallar orasida 1-o’rinda, elementlar orasida kislorod va kremniydan so’ng 3-o’rinda turadi. • 9. Rux so’zi nemischa zinke so’zidan kelib chiqqan va igna manosini anglatadi. Ruxdan turli qotishmalar masalan latun olinadi (mis va rux qotishmasi). Rux yetishmasa tirnoq sinishi, soch to’kilishi, tam va hid bilish sezgisi yo’qolishiga sabab bo’ladi. • 10. 1964-yil olimlar proton va neytron ichida yangi kichik zarrachalar- kvarklar mavjudligini aniqlandi. 8

• 11. Molekula har qanday jismning oddiy ko’z bilan ko’rib bo’lmaydigan juda mayda qismidir. (Molekulaning kichikligini yer shari va limon misolida tasavvur qilish mumkin. Limon mevasi yer sharidan qanchalik kichik bo’lsa, molekula ham limon mevasidan shunchalik kichik bo’ladi) • 12. Nima uchun qor parchalari olti burchakli? Suv molekulasi tarkibida 2 atom vodorod va 1 atom kislorod mavjud. Shuning uchun suv molekulasi kristallanganda faqat uch burchakli yoki olti burchakli shaklga kira oladi, xolos • 13. Qor parchalari juda sekin tushadi: Ularning tezligi qariyb 1 km/soatga teng. • 14. Bulutdagi harorat: • -3 dan 0 C gacha bo’lsa tekis oltiburchak (-12 dan -8) • -5 dan 3- C gacha bo’lsa igna shaklidagi kristall • -8 dan 5- C gacha bo’lsa prizmaning ustunlari shakllanadi • -16 dan 12- C gacha bo’lsa yulduzcha shaklidagi qor parchalari hosil bo’ladi 9

• 15. Suyuq kristall yoki suyiq kristalli ekran nima? Suyuq kristallar suyuqlikdan oquvchanlikni va qattiq moddadan tartiblilikni olgan bo’ladi. 1980-yilda foton kristali kashf etildi. U bilan yorug’lik nurini boshqaish mumkin. Foton radar yordamida osmondagi samolyotni sezish, hatto modelini ham aniqlash mumkin. • 16. Chumoli chaqqanda jarohat joyiga qaysi moddani qo’yish lozim? 10

SOVUQ SUV YORDAMIDA CHOY QAYNATISH • Farhod. Choyni nima bilan qaynatiladi? • Sherzod. Albatta, issiqlik energiyasini sarf qilib qaynatiladi-da. Buning uchun gaz yoki elektr tokidan foydalanish, hech bo’lmasa, o’tin yoqish zarur. Farxod. Men sizga sovuq suv yordamida choy qaynatib bera olaman. Buning uchun siz sovuq suv olib keling! (Sherzod chiqib ketadi). Farxod esa termosda damlangan nimrang choydan kolbaning yarmigacha quyib, uning og’zini probka bilan berkitadi va shtativga to’nkarilgan holatda o’rnatadi. Sherzod olib kelgan sovuq suvni kolba ustidan quyishganda kolbadagi choy qaynay boshlaydi 11

• Izoh: Kolba ichidagi suv bug’i bilan to’yingan havo sovutilganda bosim kamayadi va choyning qaynab ketishiga olib keladi. Past bosimda suv 100 0 C dan ancha past haroratda qaynaydi. Tajribani o’tkazish paytida kolba o’rnatilgan shtativning pastiga to’kilgan suvni yig’ish uchun kengroq idish qo’yish kerak. 12

«OLTIN» HOSIL QILISH • Dilmurod. Oltinni qayerdan va qanday olish mumkin? • Bekzod. Oltinni faqat oltin konidan olish mumkin. • Dilmurod. Men Sizga mana bu suyuqliklardan oltin hosil qilib bera olaman. • Bekzod. Ishonish qiyin. Agar shunday bo’lsa, chinakam mo’’jiza bo’ladi-ku! • Dilmurod stakanga qo’rg’oshin (II)-atsetat tuzining eritmasidan mo’lroq quyadi va uning ustiga kaliy yodidning eritmasidan oz-ozdan qo’sha boshlaydi. Aralashma ichida chinakam oltin kabi tovlangan zarrachalar paydo bo’ladi. 13

• Izoh: Ushbu almashinish reaksiyasining mahsulotlaridan biri- qo’rg’oshin (II)-yodid yomon eriydigan tuz bo’lgani uchun uning kristallari «oltin» bo’lib tovlanuvchi chiroyli manzara kashf etadi: • Pb(CH 3 COO) 2 +2KJ=PbJ 2 ↓+2CH 3 COOK • Alkimyo davrining (bu davr eramizning IV-XVI asrlaridan iborat 1200 yil davom etgan) qancha-qancha vakillari o’z aql-idroki va vaqtini turli moddalarni oltinga aylantirish ishiga behuda sarflaganlar. 14

• MIS TANGANI «KUMUSHLASH» • Dilbar. Mis yaxshimi yoki kumush? Nima uchun? • Zebo. Albatta, kumush yaxshi-da. Azaldan kumushni zeb-ziynat buyumlari tayyorlash uchun ishlatishgan. U zanglamaydi, noyob va qimmatbaho metall bo’lishi bilan birga yaltiroqlik darajasi ham yuqoridir. • Dilbar. Unday bo’lsa, Sizga misdan yasalgan buyumlaringizni kumushlab berish qo’limdan keladi. Masalan, mis chaqangiz bormi? • Zebo. Ajabo, hunarmi yoki sehrgarlik? • Dilbar. Qanday o’ylasangiz, shunaqa. Eng muhimi, hozir shu chaqangizga kumush qoplab beraman. Ishonmasangiz o’z ko’zingiz bilan kuzatib turing. • Dilbar Zebodan olgan tangani pintset bilan ushlab konsentrlangan nitrat kislota eritmasiga tushirib uni bir “chayib” oladi va suv bilan yuvib tashlagach boshqa idishdagi eritmaga botiradi. Bir necha sekund o’tmasidan tanga oqara va yaltiray boshlaydi. Uni eritmadan chiqarib olgan Dilbar tangani suv bilan yuvib Zeboga ko’z-ko’z qildi. • Tanga chindan ham “kumushlanib” qolgan edi. 15

• Izoh: Yuzasini nitrat kislotada tozalangan mis tanga simob (II)–nitratning eritmasiga tushirilgan edi. Kuchlanishlar qatorida misdan keyin turadigan simobni siqib chiqarish evaziga mis chaqa yuzasi simoblanib qoladi: • Cu+Hg(NO 3 ) 2 ↓=Cu(NO 3 ) 2 +Hg↓ • Cimob va uning tuzlari zaharli ekanligini esdan chiqarmang! Tanganing yuzasidagi simob metalli bug’langanda inson uchun chinakam havfli zaharga aylanadi. Shuning uchun tangani nitrat kislotada “yuvib” simobsizlantirish kerak. Simob tuzlari bilan tajriba o’tkazib bo’lgach qo’lingizni sovunlab yuving. Tejamkorlik maqsadida tanga o’rnida boshqa narsa (sim, plastinka) shaklidagi misdan foydalanish ham mumkin. 16

QIZDIRMASDAN «KUYDIRISH» • Zafar. Moddalar kuyganda qanday o’zgarish sodir bo’ladi? • Nilufar. Eng avvalo, qorayadi, so’ngra, yonib ketishi ham mumkin. • Zafar. Qizdirmasdan ham kuydirsa bo’ladimi? • Nilufar. Yo’q, kuydirish uchun qizdirish kerak. • Zafar. Ozroq shakar topib keling, qizdirmasdan kuydirib berayin! (Nilufar chiqib ketadi va stakanda ozroq shakar olib keladi). Zafar stakandagi shakarni suv bilan ho’llab qorishtiradi va ozroq miqdorda konsentrlangan sulfat kislota qo’shadi. Vaqt o’tishi bilan shakar qorayadi va uning hajmi ortib stakandan qoramtir g’ovak massa tarzida tosha boshlaydi. 17

«G’OYIB BO’LGAN SUYUQLIK» • Jamshid.Suyuqlikka suyuqlikni qo’shilsa hajm qanday o’zgaradi? • Umid.Albatta, hajm ortadi-da • Jamshid. Aksincha, kamaysa-chi? • Umid. Sizningcha, suyuqlik g’oyib bo’larkan-da?! • Jamshid. Bo’lsa bordir. Harqalay Sizga buni tajribada isbotlab beraman. • Umid. Baribir ishonish qiyin. • Jamshid hajmi 50 ml bo’lgan ikkita o’lchov kolbasi olib ularning biriga suv, ikkinchisiga spirt quydi va ularning har ikkalasini hajmi 100 ml bo’lgan uchinchi o’lchov kolbasiga quydi. Suyuqliklarning umumiy hajmi 100 ml dan sezilarli darajada kam edi. 18

• Izoh: Idishlardagi suv va spirt bitta idishga quyilganda suv spirtda, spirt esa suvda eriydi (o’xshash molekulali suyuqliklar bir-birini eritadi). Ushbu tajribada gidrat birikma hosil bo’lishi evaziga hajm kamayadi. Tajribaning kuzatuvchilariga yaxshiroq ko’rinishi uchun suvga ham, spirtga ham bir tomchidan siyoh qo’shib qo’yish maqsadga muvofiqdir. 19

TUXUM PO’STLOG’INI SINDIRMASDAN TOZALASH • Nodir. Tuxum po’stlog’ini sindirmasdan tozalashni bilasizmi? • Qodir. Buning uchun biror kimyoviy operatsiya zarurga o’xshaydi. • Nodir. Barakalla, xuddi shunday qilamiz. Buning hech ham qiyinchiligi yo’q. Faqat qaynatilgan tuxum va suyultirilgan xlorid kislota bo’lsa, bas. Tuxum po’sti asosan kalsiy karbonatdan iborat bo’lgani uchun u xlorid kislotada osongina erib ketadi. • Shundan so’ng Nodir stakanga 150 ml chamasi kislota eritmasini quydi va unga tuxumni tashladi. Tuxum yuzasidan shiddat bilan gaz ajrala boshladi va tuxumning o’zi ajib bir “raqsga” tushib, suyuqlikda bir maromda chayqaladi. Ko’p o’tmay tuxum po’stlog’i “erib” bitadi. (3-rasm). 20

• Izoh: CaCO 3 +2HCl=CaCl 2 +H 2 O+CO 2 • Kalsiy xlorid suvda yaxshi eriydigan tuz bo’lib, tuxumning po’stlog’idagi kalsiy karbonatning kimyoviy o’zgarishidan hosil bo’ladi. Ajralib chiqayotgan gaz pufakchalari tuxumning harakatlanishiga sababchidir. Shuning uchun bu tajribani “Sho’ng’uvchi tuxum” yoki “Tuxum raqsi” deb atash ham mumkin. 21

«УЯТЧАН» СУЮҚЛИК • Али.Уялганда қандай ҳолатга тушасиз? • Вали. Қизариб кетаман. • Али. Мен Сизга уятчан суюқликни кўрсатайми? • Вали. Уят-бу инсонга хос туйғу-ку? Суюқликнинг уялиши эса беҳуда гап! • Али. Бу суюқлик фақат чайқатилгандагина уялади. • Вали. Қани, кўрайлик-чи? • Али. Кўрманасига севимли шоиримиз Эркин Воҳидовнинг “Лола” шеъридан парча ўқиб беринг, бўлмаса! 22

• Вали. Марҳамат! – Дейман: • Саҳар шафақдан • Учқунми, лоласанму, • Шодлик майига тўлган • Гулгун пиёласанму? • Дема фақат варақдан, • Жой олғусен юракдан, • Учқунмисан шафақдан • Ёинки лоласанму • Ёқут пиёласанму? • Сўзимни қаттиқ олма, • Бошингни қуйи солма, • Бунча қизарма, лола, • Мендан уёласанму? 23

• Али шеър учун дўстига минатдорчилик билдирди ва қўлидаги пробиркани яхшилаб чайқатди. Пробирка ичидаги суюқликнинг юқори қатлами қизғиш-бинафша рангга бўялди. Гўё, суюқлик чайқатилгани учун уялаётгандек эди. 24

• Изоҳ: Пробирка ичига йод кристалларидан 1-2 дона солинган, унинг устидан 8-10 мл сув қуйилган ва 4-5 мл бензол (ёки толуол) ҳам қўшилган эди. Бензол сувдан енгил (солиштирма массаси 0,88) бўлгани учун юқорида қолган ва пробирка чайқатилганда сув тубидаги йод кристаллари билан тўқнашиб уларни эритган эди. Маълумки, йод сувда деярли эримайди, бензол ва бошқа органик эритувчиларда эса яхши эрийди. Спиртда эриган йод- қўMир, хлороформда–бинафша, бензолда эса қизил рангли эритма ҳосил қилади. Ушбу тажрибада бензол ва сувнинг омонат эмульсияси қатламларга ажралгач, бензол қаватининг қизариш сабаби ана шундадир. 25

«ТУХУМХЎР» КОЛБА • Собир. Колбанинг қорни очқаши мумкинми? • Бобур. Колбанинг овқат ейиши – бу бир афсона! • Собир. Қайнатиб пўстлоғи арчилган тухум олиб келинг. Менинг қўлимдаги мана бу колбанинг тухум егиси келиб қолибди (Бобур чиқиб кетади). Собир кенг бўғизли ва каттароқ ҳажмли колбага Кипп аппаратидан карбонат ангидриди “тўлдириб” унга ишқорнинг концентрланган эритмасидан озроқ қуяди ва Бобур олиб келган пўстлоғи арчилган тухумни колбанинг оғзига қўйди. Колба тухумни “юта бошлади”. Бир оздан сўнг у колба ичига тушиб кетади 26

• Бобур. Колба ичига нима қуйган эдингиз? • Собир. Иштаҳаси яхши бўлсин, деб озроқ “сирка” ичирдим-да! • Бобур. Э, офарин, колбангиз “тухумхўр” экан! Изоҳ: Колба ичига тўлган карбонат ангидриди унга қуйилган ишқорга ютилиши натижасида колба ичидаги босим камайди ва колба тухумни “ютиб юборди”: • CO 2 +2NaOH=Na 2 CO 3 +H 2 O • Пўстлоғи арчилган тухумнинг юзасига глицерин ёки совун сурилса унинг колбага “ютилиши” осон кечади. Карбонат ангидридини мармар, оҳактош ёки бўрга суюлтирилган (1:1) хлорид кислота таъсир эттириб олиш мумкин. 27

• «ЙОД – РАССОМ» • Йоднинг турли металлар (темир, мис, рух, қалай ва бошқалар) билан бирикиш реациясига асосланган ушбу тажрибани ўтказиш учун унча мураккаб қурилмалар ҳам, ноёб реактивлар ҳам талаб қилинмайди. • Темир ёки унинг қотишмалари (масалан, пўлат) юзасига бирор шаклдаги тасвир (гул, ёзув, нақш ва ҳ.к.)ни йод ёрдамида осонгина тушириш мумкин. Бунинг учун металл буюмлар (калит, пичоқ, қайчи, тунука ва бошқалар) юзасига парафинни эритиб суркалади. Сўнгра тасвирни ўткир учли нарсалар (игна, тўғноғич, мих) билан чизилади ва йод эритмасидан тасвирни тўла қоплайдиган қилиб томизилади. Бир неча минутдан сўнг йод эритмаси рангсизланади. Тасвирнинг яққол ифодаланиши учун яна йод томизиш мумкин. Бироздан сўнг металл юзаси парафин ва йод эритмасидан тозаланса, қизғиш-қўнғир рангли тасвир ҳосил бўлганлиги кузатилади. (7-расм) 28

• У йоднинг темир билан бирикишидан ҳосил бўлган темир (II)-йодид тузидир. Таъсирлашув кўпроқ бўлган жойларда сезиларли чуқурликдаги из қолганини кўриш мумкин: • Fe+J 2 =FeJ 2 • Бу жараён металларга кимёвий усулда ишлов бериш дейилади. 29

СУВНИ СОВУҚЛИГИЧА «ҚАЙНАТИШ» • Карим. Мана бу стакандаги сувни совуқлигича қайнатишим мумкин. Бунинг учун қўлимнинг ҳарорати ҳам етарли бўлади. Ҳатто, идишга қўлим тегар-тегмас сув қайнай бошлайди. • Салим. Қани, мен ўзим ишонч ҳосил қилай-чи, сув ҳақиқатдан ҳам совуқми? (Стаканга қўл теккизиб унинг ичидаги суюқликнинг совуқлигига ишонч ҳосил қилади). Карим. Нарироқ туринг, қайнаганда Сизга сачраб кетмасин. (У қўлини стакан устида ҳаракатлантирган эди идишдаги суюқликдан пуфакчалар ажралиб, у “қайнай” бошлайди). Қалай, зўрми? (8-расм). 30

• Изоҳ: Стакандаги сув эмас, балки водород пероксидининг сувдаги эритмаси эди. Водород пероксиди рангсиз, мойсимон суюқлик. Лекин унинг сувдаги эритмаси (3-30%ли эритма тарзида сотилади) сувга жуда ўхшайди. Сувсиз (тоза) водород пероксиди жуда беқарор модда бўлиб, портлаб парчаланади. Эритмадаги водород пероксиди анча узоқ сақланади, бироқ у ёруғлик, юқори ҳарорат ва катализаторлар (марганец, темир ва мис бирикмалари) таъсирида жуда тез парчаланади: • 2H 2 O 2 =2H 2 O+O 2 • Тажриба ўтказувчи ҳам бармоқлари орасидаги марганец (IV) – оксиди доначаларини бошқаларга билдирмасдан стаканга ташлаб юборган пайтда ажралиб чиқаётган кислород суюқликни гўё қайнаётгандек ҳаракатлантиради. 31

БИР ИДИШДАН СУВ, СУТ ВА ШАРБАТ • Дилшод. Битта идишдан Сизга ҳам сув, ҳам сут, ҳам шарбат қўйиб берайми? • Озод. Қўйсангиз-чи, бундай воқеа афсоналарда ёки хаёлий дунёда содир бўлиши мумкин, холос. • Дилшод. Учта идиш олиб чиқинг, мен Сизга мана бу шишадан сув, сут ва шарбат қўйиб бера оламан. Балки шунда ишонарсиз, кимё илмининг қудратига... • Озод. Э, агар сут ва шарбат бўлса, мана идиш, қуйинг! (У стол тагидан учта стакан чиқариб қўйди). • Дилшод қўлидаги шиша идишдан ҳар уччала стаканга рангсиз суюқлик қуйган эди, биринчи стаканда “сут”, иккинчисида эса “шарбат” пайдо бўлди. Учинчи идишга қуйилган суюқлик эса “сув” лигича қолаверди 32

• Изоҳ: Шиша идишга оҳакли сувнинг тиниқ эритмаси қуйилган эди. Оҳакли сув-кальций гидроксидининг сувдаги деярли тўйинган эритмасидир (100г сувда 0,16г сўндирилган оҳак эрийди). Биринчи стаканга натрий ёки калий сульфат тузларининг эритмасидан озроқ, иккинчи стаканга эса фенолфталеин эритмасидан бир неча томчи қуйиб қўйилган эди. Оҳакли сув таъсирида биринчи стаканда кальций сульфат чўкмаси ҳосил бўлади. Na 2 SO 4 +Ca(OH) 2 =CaSO 4 ↓+2NaOH • K 2 SO 4 +Ca(OH) 2 =CaSO 4 ↓+2KOH • Ҳосил бўлган “сут” – кальций сульфат тузининг суспензияси эди. • Иккинчи стакандаги фенолфталеин эса оҳакли сувнинг ишқорий муҳитли эритмаси таъсирида пушти рангга кириб, “шарбатга” айланади. • Учинчи стакан тоза бўлиб унга қуйилган оҳакли сув ўзгаришсиз- “сув”лигича қолаверади. 33

CУВДАН СУТ, СУТДАН СУВ ҲОСИЛ ҚИЛИШ • Стол устидаги учта стаканда рангсиз ва тиниқ эритмалар турибди. Улардан бирини иккинчисига қуйилганда “сут” ҳосил бўлади. Сутни учинчи стакандаги суюқликка қуйилганда у яна “сув” га айланади. • Изоҳ: Идишларда кальций хлорид, натрий карбонат ва хлорид кислота эритмалари бор эди. Кальций хлорид эритмаси натрий карбонат эритмасига қуйилганда сувда ёмон эрийдиган кальций карбонат суспензияси (лойқаси) ҳосил бўлади: • СaCl 2 + Na 2 CO 3 = CaCO 3 ↓ + 2NaCl • Бу суспензия учинчи стакандаги хлорид кислота эритмасига оз–оздан қуйиб борилса, чўкма эриб, “сут” “сув”га айланади: • CaCO 3 + 2HCl = CaCl 2 + H 2 O + CO 2 34

СИРЛИ ЁЗУВЛАР • Кимёвий реакциялар асосида кўринмас хатларни очилтириш, уларни ўзгартириш ёки ёзувни “ўчириб” юбориш мумкин. Бунинг учун тегишли таркибга эга бўлган “сиёхлар” ва очилтирувчиларни танлаб олиш ва ишлата билиш кифоя. • а) “Оқ қоғозда кўк ёзув”. Оқ қоғозга темир (III)–сульфатнинг суюлтирилган эритмаси билан “Кимё-мўъжизалар маскани”, деб ёзилади ва қуритилади. Унга пуркагич ёрдамида сариқ қон тузи (калий гексациано-(II)–феррат)нинг кучсиз эритмаси сепилса, қоғоз юзасида ёрқин кўк рангли ёзув пайдо бўлади: • 2Fe 2 (SO 4 ) 3 + 3K 4 [Fe(CN) 6 ] = Fe 4 [Fe(CN) 6 ] 3 + 6K 2 SO 4 • Бунда “Берлин зангориси”, деб аталадиган кўк бўёқ ҳосил бўлиши эвазига яширин ёзув “очилади” 35

• б) “Кўринмас салом”. Оқ қоғозга темир (II)–сульфатнинг суюлтирилган эритмаси билан “Ассалому алайкум!”, деб ёзилади ва қуритилади. Унга пуркагич ёрдамида қизил қон тузи (калий гексациано–(III)–феррат)нинг кучсиз эритмаси сепилса, қоғоз юзасида оч кўк рангли ёзув пайдо бўлади: • 3FeSO 4 + 2K 3 [Fe(CN) 6 ] = Fe 3 [Fe(CN) 6 ] 2 + 3K 2 SO 4 • Бунда “Турнбул кўки”, деб аталадиган бўёқ ҳосил бўлади ва қоғоздаги ёзув кўринади. • Берлин зангориси–Fe 4 [Fe(CN) 6 ] 3 икки валентли, турнбул кўки- Fe 3 [Fe(CN) 6 ] 2 эса уч валентли темир ионлари ҳосил қиладиган комплекс тузлардир. 36

• в) “Сув сепиб, хат ёзиш”. Оқ қоғозга ишқорнинг суюлтирилган эритмаси (ёки сода эритмаси) билан “Ишқор + фенолфталеин = рангли бирикма” деган сўзлар ёзилади ва қуритилади. Сўнгра унга фенолфталеининг сув ва спирт аралашмасидаги 1%ли эритмасидан пуркагич ёрдамида сепилади. Ёзув қизил рангли бўлиб кўринади. • Фенолфталеин индикатори нейтрал, кислотали ва кучли ишқорий муҳитларда рангсиз бўлиб, фақат кучсиз ишқорий муҳитда (рН = 8,2 – 10) қизил рангга бўялади. У сувда эримайди, шунинг учун уни одатда, спиртда эритиб ишлатилади. Лекин ушбу тажрибада қуритилган ёзув юзасидаги ишқор молекулаларининг диссоциланиш ёки сода молекулаларининг гидролизини таъминлаш мақсадида индикаторнинг спиртдаги эритмасига сув қўшиб фойдаланилади 38

39O C O C OH OH + 2NaOH C C O O Na O Фенолфталеин (рангсиз) Фенолят ва туз шаклидаги фенолфталеин (кизил рангли) O Na + 2H O 2

O'xshashlar

Analitik kimyo fani, tadqiqot doirasi, maqsadi va vazifalari

“Gaz kimyosi” fanining predmeti va vazifalari

Kimyo fanining sanoat va xalq xo’jaligi rivojidagi ahamiyati

Kimyo fani va uning vazifalari fan sifatida rivojlanish tarixi

Kimyo, ekologiya va biz!