Molekulyar orbitallar (mo)nasariyasi. Energetik darajasi - Kimyo - Slaydlar

Molekulyar orbitallar (mo)nasariyasi. Energetik darajasi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

394 KB

Ko'chirib olish

REJA:REJA: 1.1. Molekulyar orbitallar.Molekulyar orbitallar. 2.2. Atom yadrosining tuzilishi.Atom yadrosining tuzilishi. 3.3. Massa deffekti.Massa deffekti. 4.4. Izotoplarni ajratish to’grisida tushuncha.Izotoplarni ajratish to’grisida tushuncha. 5.5. Vodorod bog’lanish.Vodorod bog’lanish. 6.6. Koordinatsion va dativ bog’lanish.Koordinatsion va dativ bog’lanish. 7.7. Van-der-vals kuchlarining tabiatiVan-der-vals kuchlarining tabiati ..Molekulyar orbitallar Molekulyar orbitallar (mo)nasariyasi. energetik darajasi(mo)nasariyasi. energetik darajasi

Molekulyar orbitallar.Molekulyar orbitallar. • Atom tuzilishini hozirgi zamon nazariyasiga asosan hamma Atom tuzilishini hozirgi zamon nazariyasiga asosan hamma element atomlarining elektron strukturalarini tuzish imkoni element atomlarining elektron strukturalarini tuzish imkoni yaratildi. Normal (galayonlanmagan) atomda orbitallarning yaratildi. Normal (galayonlanmagan) atomda orbitallarning elektronlar bilan to’lish tartibi quyidagicha: Dastlab eng kam elektronlar bilan to’lish tartibi quyidagicha: Dastlab eng kam energiyali orbital tuladi, undan keyin energiyasi ko’proq bo’lgani, energiyali orbital tuladi, undan keyin energiyasi ko’proq bo’lgani, so’ngra energiyasi undan ko’prog’i va shu tartibda orbitallar tulib so’ngra energiyasi undan ko’prog’i va shu tartibda orbitallar tulib boradi. Bundan birinchi qavat energiyasi eng kam, ikkinchi qavat boradi. Bundan birinchi qavat energiyasi eng kam, ikkinchi qavat energiyasi undan ko’proq, uchinchisiniki esa ikkinchisinikidan energiyasi undan ko’proq, uchinchisiniki esa ikkinchisinikidan ko’proq, lekin to’rtinchi va undan keyingi qavatlarga o’tganda bu ko’proq, lekin to’rtinchi va undan keyingi qavatlarga o’tganda bu qoidadan chetga chiqiladi: 4s – orbitalning energiyasi 3d – qoidadan chetga chiqiladi: 4s – orbitalning energiyasi 3d – orbitalning energiyasidan kam 5s, 5p va 6s orbitallarning orbitalning energiyasidan kam 5s, 5p va 6s orbitallarning eneriyalari 4f – orbital elektronlarining energiyasidan kam. eneriyalari 4f – orbital elektronlarining energiyasidan kam. To’rtinchi va undan keyingi qavatlarni elektronlar bilan to’lishini To’rtinchi va undan keyingi qavatlarni elektronlar bilan to’lishini ko’rsatish uchun Klechkovskiy qoidasi yaratildi.ko’rsatish uchun Klechkovskiy qoidasi yaratildi. • Klechkovskiy qoidasiga binoan berilgan 2-holatdan qaysi Klechkovskiy qoidasiga binoan berilgan 2-holatdan qaysi biri uchun 1+n yig’indisi kichik bo’lsa, shu holatda turgan biri uchun 1+n yig’indisi kichik bo’lsa, shu holatda turgan elektronning energiyasi minimal qiymatga ega bo’ladi, agar elektronning energiyasi minimal qiymatga ega bo’ladi, agar berilgan 2 holatlar uchun 1+n yig’indisi bir xil bo’lsa, bosh berilgan 2 holatlar uchun 1+n yig’indisi bir xil bo’lsa, bosh kvant soni kichik bo’lgan holat minimal qiymatga ega kvant soni kichik bo’lgan holat minimal qiymatga ega bo’ladi. Demak, Klechkovskiy qoidasiga muvofiq 1+n bo’ladi. Demak, Klechkovskiy qoidasiga muvofiq 1+n yig’indisi kichik bo’lgan orbital birinchi navbatda to’ladi.yig’indisi kichik bo’lgan orbital birinchi navbatda to’ladi.

• Masalan: 3d – uchun n+1 yig’indisi 4+0=4 bo’ladi, demak birinchi Masalan: 3d – uchun n+1 yig’indisi 4+0=4 bo’ladi, demak birinchi navbatda 3d emas 4s orbital to’ladi. Yoki 3d n+1=3+2=5.navbatda 3d emas 4s orbital to’ladi. Yoki 3d n+1=3+2=5. • 4p n+1=4+1=5 birinchi navbatda 3d orbital to’ladi, chunki p = 3 4p n+1=4+1=5 birinchi navbatda 3d orbital to’ladi, chunki p = 3 dir. atomda elektronlar pagonachalarga joylashganda quyidagi 3 dir. atomda elektronlar pagonachalarga joylashganda quyidagi 3 ta asosiy qoidaga boysinadi:ta asosiy qoidaga boysinadi: • 1. Har qaysi elektron minimal energiyaga muvoffiq keladigan 1. Har qaysi elektron minimal energiyaga muvoffiq keladigan holatni olishga intiladi.holatni olishga intiladi. • 2. Elektronlarning joylashishi Pauli printsipiga zid kelmasligi 2. Elektronlarning joylashishi Pauli printsipiga zid kelmasligi kerak.kerak. • 3. Pagonchadagi elektronlarning spin sonlari yig’indisi maksimum 3. Pagonchadagi elektronlarning spin sonlari yig’indisi maksimum (ko’proq) bo’lishi kerak, yoki yni pagonachada turgan elektronlar (ko’proq) bo’lishi kerak, yoki yni pagonachada turgan elektronlar mumkn qadar ko’prok orbitallarni band qilishga intiladi.mumkn qadar ko’prok orbitallarni band qilishga intiladi. • (Xund qoidasi). Demak norma (galayonlanmagan) atomda (Xund qoidasi). Demak norma (galayonlanmagan) atomda elektronlarning joylanishi quyidagi tartibga boysinadi:elektronlarning joylanishi quyidagi tartibga boysinadi: • 1s < 2s < 2p < 3s < 3p < 4s < 3d < 4p < 5s < 4d < 5p < 6s < 4f 1s < 2s < 2p < 3s < 3p < 4s < 3d < 4p < 5s < 4d < 5p < 6s < 4f < 5d < 6p < 7s < 6d < 7p < < 5d < 6p < 7s < 6d < 7p < • Elektronlarning energetikaviy pagona va orbitallar boylab Elektronlarning energetikaviy pagona va orbitallar boylab joylashishiga ayni elementning elektron konfiguratsiyasi deb joylashishiga ayni elementning elektron konfiguratsiyasi deb eritiladi. Masalan: 1H – 1s1, 2He – 1s2, . . . . . . 11Na – 1s2 < 2s2 eritiladi. Masalan: 1H – 1s1, 2He – 1s2, . . . . . . 11Na – 1s2 < 2s2 < 2p6 < 3s1 va x.k. yoki kletka – orbital, strelka – elektron, < 2p6 < 3s1 va x.k. yoki kletka – orbital, strelka – elektron, strelkaning yo’nalishi – spinning yo’nalishini, bush katakcha – strelkaning yo’nalishi – spinning yo’nalishini, bush katakcha – bush orbital mavjudligini bildiradi. H n = 1 1S1, He 1 S2bush orbital mavjudligini bildiradi. H n = 1 1S1, He 1 S2

Atom yadrosining tuzilishi.Atom yadrosining tuzilishi. • 1932 yilda - - > 9Be + 4He - - - > 1n + 12C1932 yilda - - > 9Be + 4He - - - > 1n + 12C • Rezerford 1911 yilda 14N + 4He - - > 1H + 170, (H – proton Rezerford 1911 yilda 14N + 4He - - > 1H + 170, (H – proton deb ataldi). deb ataldi). • Atom yadrosi proton (p) va neytronda (n) tuzilgan. Proton va Atom yadrosi proton (p) va neytronda (n) tuzilgan. Proton va neytronlar yadroning 2 xil holatdagi elementar zarrachalari neytronlar yadroning 2 xil holatdagi elementar zarrachalari bo’lib ularga nuklonlar yoki nuklidlar deyiladi. Yadronin zichligi bo’lib ularga nuklonlar yoki nuklidlar deyiladi. Yadronin zichligi juda katta (1014 g/sm3), bo’lib bu juda katta kuchdan dalolat juda katta (1014 g/sm3), bo’lib bu juda katta kuchdan dalolat beradi va yadrodagi nuklonlarni ushlab turadi. Yadro kuchlari beradi va yadrodagi nuklonlarni ushlab turadi. Yadro kuchlari juda oz masofaga –10-13 sm ga ta‘sir etadi. (1 x 10-13sm = 1 juda oz masofaga –10-13 sm ga ta‘sir etadi. (1 x 10-13sm = 1 fermi).fermi). • Yadroda doimo proton va neytronlar p - mezon hisobiga Yadroda doimo proton va neytronlar p - mezon hisobiga almashinish xossasiga ega. p – mezon – massasi elektron almashinish xossasiga ega. p – mezon – massasi elektron massasidan 270 marta ortiqcha bo’lgan zarrachadir. Ana shu massasidan 270 marta ortiqcha bo’lgan zarrachadir. Ana shu almashinish tufayli proton neytronga, neytron esa protonga almashinish tufayli proton neytronga, neytron esa protonga aylana oladi:aylana oladi: • n + p < - > p + p+ p < - > p + nn + p < - > p + p+ p < - > p + n • p + n < - > n + p + n < - > n + p.p + n < - > n + p + n < - > n + p. • Demak bir nuklon p- mezon chiqaradi, ikkinchisi esa uni yutadi.Demak bir nuklon p- mezon chiqaradi, ikkinchisi esa uni yutadi.

• Yadro xossasi – uning tarkibidagi proton va neytronlar soni Yadro xossasi – uning tarkibidagi proton va neytronlar soni bilan xarakterlanadi. Yadrodagi protonlar uning zaryadini bilan xarakterlanadi. Yadrodagi protonlar uning zaryadini bildiradi. Fdroning boshqa muhim xarakteristikasi uning bildiradi. Fdroning boshqa muhim xarakteristikasi uning massa soni bo’lib A, u proton ya‘ni yadro zaryadi Z va N massa soni bo’lib A, u proton ya‘ni yadro zaryadi Z va N umumiy soniga teng.umumiy soniga teng. • A = Z + N. N = A – Z, Na^ A – Z = 23 – 11 = 12 N va x.k.A = Z + N. N = A – Z, Na^ A – Z = 23 – 11 = 12 N va x.k. • Proton va neytronlar soni har xil, nuklonlar soni (A) bir xil Proton va neytronlar soni har xil, nuklonlar soni (A) bir xil bo’lgan elementlarga izobarlar deyiladi. Yadro zaryadlari bo’lgan elementlarga izobarlar deyiladi. Yadro zaryadlari bir xil bo’lib, atom massasi bir-biridan farq qiladigan bir xil bo’lib, atom massasi bir-biridan farq qiladigan atomlarga shu elementlarning izotoplari deyildi. Atomdagi atomlarga shu elementlarning izotoplari deyildi. Atomdagi neytronlar soni bir xil bo’lsa bunga izotonlar deyiladi.neytronlar soni bir xil bo’lsa bunga izotonlar deyiladi. • Izotoplar:Izotoplar: Izobarlar:Izobarlar: Izotonlar:Izotonlar: • Ca (20 p, 20 n),Ca (20 p, 20 n), Ar (18p, 22 n),Ar (18p, 22 n), Xe (54 p, 82 n),Xe (54 p, 82 n), • Ca (20 p, 20 n),Ca (20 p, 20 n), K (19 p, 21 n),K (19 p, 21 n), Ba (56 p, 82 n),Ba (56 p, 82 n), • Ca (20 p, 20 n),Ca (20 p, 20 n), Ca (20 p, 20 n),Ca (20 p, 20 n), La (57 p, 82 n),La (57 p, 82 n),

Massa deffekti.Massa deffekti. • Proton va neytron massalarining aniq miqdorlari asosida Proton va neytron massalarining aniq miqdorlari asosida xisoblab topilgan massa bilan tajriba asosida keltirilgan xisoblab topilgan massa bilan tajriba asosida keltirilgan yadro massasi orasida farq ko’zga tashlanadi. Tajribada yadro massasi orasida farq ko’zga tashlanadi. Tajribada topilgan yadro massasi, hamma vaqt proton va topilgan yadro massasi, hamma vaqt proton va neytronlar massalari yig’indisidan kichik. Bu kattaliklar neytronlar massalari yig’indisidan kichik. Bu kattaliklar orasidagi farq massa defekti deyildi.orasidagi farq massa defekti deyildi. • Masalan: p = 1,007276 u/b (a.e.m.)Masalan: p = 1,007276 u/b (a.e.m.) • n = 1,008665 u/bn = 1,008665 u/b • Geliy yadrosini hosil qiluvchi protonlar bilan neytronlar Geliy yadrosini hosil qiluvchi protonlar bilan neytronlar massasining yig’indisi (2 x massasining yig’indisi (2 x 1,007276+2x1,008665)=4,032882.1,007276+2x1,008665)=4,032882. • Geliy izotopining yadro massasi esa = 4,002600 ga teng, Geliy izotopining yadro massasi esa = 4,002600 ga teng, massa diffekti esa 0,030282 ga tengdir. Massa defekti massa diffekti esa 0,030282 ga tengdir. Massa defekti atom yadrolarining barqarorligi va yadrodagi atom yadrolarining barqarorligi va yadrodagi nuklonlarning bog’lanish energiyasini xarakterlaydi (1p; nuklonlarning bog’lanish energiyasini xarakterlaydi (1p; 1p) ye – Zs : A = 0,5, Zs : A = 0,38).1p) ye – Zs : A = 0,5, Zs : A = 0,38).

• Proton va neytronlardan yadro hosil bo’lishida ajralib chiqadigan Proton va neytronlardan yadro hosil bo’lishida ajralib chiqadigan energiya, massa deffektiga to’g’ri keladi va bu energiya energiya, massa deffektiga to’g’ri keladi va bu energiya Eynshteynning massa bilan energiya orsidagi bog’lanishini Eynshteynning massa bilan energiya orsidagi bog’lanishini ifodalaydigan tenglama: y=ms dan hisoblab topiladi.ifodalaydigan tenglama: y=ms dan hisoblab topiladi. • Masalan: Geliy yadrosi hosil bo’lishida massa diffekti – 0,03 u/b yoki Masalan: Geliy yadrosi hosil bo’lishida massa diffekti – 0,03 u/b yoki 1g – atom He hosil bo’lishida 0,03g teng. bu vaqtda ajralib 1g – atom He hosil bo’lishida 0,03g teng. bu vaqtda ajralib chiqadigan energiya Ye=ms2=0,03x(3x1010)2=2,7x1019 erg yoki chiqadigan energiya Ye=ms2=0,03x(3x1010)2=2,7x1019 erg yoki 6,5x108 kkal, 693 min/kkal teng. 6,5x108 kkal, 693 min/kkal teng. • Demak yadroning proton va neytronlardan hosil bo’lishida Demak yadroning proton va neytronlardan hosil bo’lishida chiqadigan energiya miqdori yadroning bog’lanish energiyasi chiqadigan energiya miqdori yadroning bog’lanish energiyasi deyiladi va uning barqaror bo’lish bo’lmasligini xarakterlaydi: ajralib deyiladi va uning barqaror bo’lish bo’lmasligini xarakterlaydi: ajralib chiqadigan energiya miqdori qanchalik ko’p bo’lsa, yadro shuncha chiqadigan energiya miqdori qanchalik ko’p bo’lsa, yadro shuncha barqaror bo’ladi. He – yadrosining bog’lanish energiyasi 28,2 M ev barqaror bo’ladi. He – yadrosining bog’lanish energiyasi 28,2 M ev ga teng (1M ev=106 ev). Yadroning bog’lanish energiyasini ga teng (1M ev=106 ev). Yadroning bog’lanish energiyasini yadrodagi nuklonlar soniga bo’lsak, o’rtacha bitta zaryadga to’g’ri yadrodagi nuklonlar soniga bo’lsak, o’rtacha bitta zaryadga to’g’ri keladigan energiyani topish mumkin. bu energiya barcha yadrodagi keladigan energiyani topish mumkin. bu energiya barcha yadrodagi zarrachalar uchun taxminan bir xilda bo’lib, -7 –8 M ev ni tashkil zarrachalar uchun taxminan bir xilda bo’lib, -7 –8 M ev ni tashkil qiladi. Yadroldagi nuklonlar orasidagi bog’lanish energiyasi, qiladi. Yadroldagi nuklonlar orasidagi bog’lanish energiyasi, molekuladagi atomlar orasidagi bog’lanish energiyasidan – million molekuladagi atomlar orasidagi bog’lanish energiyasidan – million marta kattadir (molekulada – 5 ev). Shuning uchun kimyoviy marta kattadir (molekulada – 5 ev). Shuning uchun kimyoviy reaktsiyalar paytida atom yadrosi o’zgarmaydi.reaktsiyalar paytida atom yadrosi o’zgarmaydi. • Hozir 300 ta barqaror va 1400 ta radioktiv yadrolar ma‘lum, proton Hozir 300 ta barqaror va 1400 ta radioktiv yadrolar ma‘lum, proton va neytronlar soni –2, 8, 14, 20, 28, 50, 82 ga teng bo’lgan yadrolar va neytronlar soni –2, 8, 14, 20, 28, 50, 82 ga teng bo’lgan yadrolar o’zlarining xossalari bilan boshqa yadrolardan butunlay farq qiladi. o’zlarining xossalari bilan boshqa yadrolardan butunlay farq qiladi. Bularga magik yadrolar deyiladi. 28Ni, 150Sn, 82Pb proton soniga Bularga magik yadrolar deyiladi. 28Ni, 150Sn, 82Pb proton soniga qarab; neytral soniga qarab Ba(56p, 82n); La(57p, 82n) 2 marta qarab; neytral soniga qarab Ba(56p, 82n); La(57p, 82n) 2 marta magik He(2p, 2n); O(8p, 8n).magik He(2p, 2n); O(8p, 8n).

Izotoplarni ajratish to’grisida Izotoplarni ajratish to’grisida tushuncha.tushuncha. • Izotoplarning xossalari bir-biriga aynan o’xshash bo’lganligi uchun Izotoplarning xossalari bir-biriga aynan o’xshash bo’lganligi uchun ularni kimyoviy usullarda ajratish juda qiyindir. Agar ular massalari ularni kimyoviy usullarda ajratish juda qiyindir. Agar ular massalari bilan keskin farq qilsa kimyoviy usulni qo’llash mumkin bo’ladi. Bu bilan keskin farq qilsa kimyoviy usulni qo’llash mumkin bo’ladi. Bu asosan vodorod izotopi deyteriyni ajratish uchun qullaniladi. asosan vodorod izotopi deyteriyni ajratish uchun qullaniladi. Kimyoviy usul bilan izotoplarni ajratishda fizik xossalaridan – gaz Kimyoviy usul bilan izotoplarni ajratishda fizik xossalaridan – gaz holatida turlicha zichligi, suyuq holatida turlicha qaynash holatida turlicha zichligi, suyuq holatida turlicha qaynash temperaturalari kabi konstantalaridan foydalaniladi. Shunday temperaturalari kabi konstantalaridan foydalaniladi. Shunday usullardan – par holidagi aralashmani g’ovak to’siqdagi diffuziyasi, usullardan – par holidagi aralashmani g’ovak to’siqdagi diffuziyasi, termidiffuziya – ya‘ni – (maydalab) fraktsiyalab xaydash usullaridir. termidiffuziya – ya‘ni – (maydalab) fraktsiyalab xaydash usullaridir. Bu usullar juda katta mexnatni talb qiladi va ajratishni juda ko’p Bu usullar juda katta mexnatni talb qiladi va ajratishni juda ko’p bosqichlarga bo’ladi.bosqichlarga bo’ladi. • Chunki bu usullarda ajratish koeffitsienti juda kichikdir. Tabiatda Chunki bu usullarda ajratish koeffitsienti juda kichikdir. Tabiatda faqat radioaktiv atomlarning yadrolari yemirilgandagina faqat radioaktiv atomlarning yadrolari yemirilgandagina izolirlangan izotoplar hosil bo’ladi. Masalan: U - - > Pb (205, 974) izolirlangan izotoplar hosil bo’ladi. Masalan: U - - > Pb (205, 974) = 206 Toriy Th - - > Pb (208, 042) – Pb - izotoplari hosil bo’ladi. = 206 Toriy Th - - > Pb (208, 042) – Pb - izotoplari hosil bo’ladi. Izotoplarni ochish, ularning mavjud ekanligini isbotlash, Izotoplarni ochish, ularning mavjud ekanligini isbotlash, aralashmalarning og’irlik miqdorini aniqlash va mikro qismlarga aralashmalarning og’irlik miqdorini aniqlash va mikro qismlarga ajratish faqat mxsus usullar yordami bilan bajariladi. Bunday ajratish faqat mxsus usullar yordami bilan bajariladi. Bunday usullarga musbat nurlar usuli va mass – spektrlarida tekshirish usullarga musbat nurlar usuli va mass – spektrlarida tekshirish usullari kiradi.usullari kiradi.

• 1. Bu usul massa va zaryadlarning qiymatlari bilan farq qiladigan 1. Bu usul massa va zaryadlarning qiymatlari bilan farq qiladigan elektr bilan zaryadlangan zarrachalarni ajratishga asoslangan. elektr bilan zaryadlangan zarrachalarni ajratishga asoslangan. Ajratish Tmpson asbobi yordamida bajariladi.Ajratish Tmpson asbobi yordamida bajariladi. • Trubkadan simob nasosi orqali havo so’rib olinadi. Lekin barqaror Trubkadan simob nasosi orqali havo so’rib olinadi. Lekin barqaror oz miqdorda trubkada O2, N2, CO2, H2O, va Hg parlari qoladi. oz miqdorda trubkada O2, N2, CO2, H2O, va Hg parlari qoladi. 30000 – 50000 v kuchlanish ayirmasi berilganda katod 30000 – 50000 v kuchlanish ayirmasi berilganda katod teshiklarida + zryadlngan nurlar oqimi F EK ga qarab harakat teshiklarida + zryadlngan nurlar oqimi F EK ga qarab harakat qila boshlaydi. Bu nurlarga kanal nurlari yoki + zaryadlangan qila boshlaydi. Bu nurlarga kanal nurlari yoki + zaryadlangan nurlari deyiladi. Kanal nurlarining zarrachalari naydagi gazni nurlari deyiladi. Kanal nurlarining zarrachalari naydagi gazni tashkil qilgan moddalarning bitta yoki bir nechta elektron tashkil qilgan moddalarning bitta yoki bir nechta elektron yo’qotgan atomlari yoki molekulalaridir.yo’qotgan atomlari yoki molekulalaridir. • Masalan: O2+Masalan: O2+ O+O+ O2+O2+ N+N+ C+C+ CO2+CO2+ H+H+ H2+ H2+ Hg+Hg+ Hg2+Hg2+ • e/me/m 11 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 • 8 16 32 14 12 44 1,007 8 16 32 14 12 44 1,007 2,014 200 100 2,014 200 100 • Bu ionlar xatto Zy/m – lari bir xil bo’lgan ionlar ham har xil Bu ionlar xatto Zy/m – lari bir xil bo’lgan ionlar ham har xil tezlikda harakat qiladi va fotogrammada har xil (chiziqlar) hosil tezlikda harakat qiladi va fotogrammada har xil (chiziqlar) hosil qiladi. Parabolalar hosil bo’ladi.qiladi. Parabolalar hosil bo’ladi. • 2. 1920 yilda Aston Tomson priborni o’zgartirdi va unga mass – 2. 1920 yilda Aston Tomson priborni o’zgartirdi va unga mass – spektrograf nom berdi. Aston katod kanalidagi uzun tirqishni, spektrograf nom berdi. Aston katod kanalidagi uzun tirqishni, diafragmali teshik orqali almashtirdi va magnit hamda diafragmali teshik orqali almashtirdi va magnit hamda elektromaydonlarni tekistlikda bir-biriga nisbatan perpendikulyar elektromaydonlarni tekistlikda bir-biriga nisbatan perpendikulyar joylashtirdi.joylashtirdi.

• Agar zarrachalarning massa va zaryadlari bir xil bo’lib tezliklari Agar zarrachalarning massa va zaryadlari bir xil bo’lib tezliklari har xil bo’lsa, plastinkada 1 ta chiziq hosil bo’ladi. Agar har xil bo’lsa, plastinkada 1 ta chiziq hosil bo’ladi. Agar zarrachalarning massalari har xil bo’lsa, u holda plastinkada bir zarrachalarning massalari har xil bo’lsa, u holda plastinkada bir necha chiziqlar hosil bo’ladi, bu chiziqlarning har biri ma‘lum necha chiziqlar hosil bo’ladi, bu chiziqlarning har biri ma‘lum massali zarrachaga muvofiq keladi. Aston bu chiziqlar sistemasini massali zarrachaga muvofiq keladi. Aston bu chiziqlar sistemasini massa spektri deb atadi.massa spektri deb atadi. • Bu metodga asosan molekula bir butun (kompleks) deb qaraladi Bu metodga asosan molekula bir butun (kompleks) deb qaraladi va hamma elektronlar ham butun molekula uchun umumiy bo’ladi. va hamma elektronlar ham butun molekula uchun umumiy bo’ladi. Atomlardagi atom orbitalligi, molekulalarda molekulyar orbitallar Atomlardagi atom orbitalligi, molekulalarda molekulyar orbitallar bo’lishi kerak.bo’lishi kerak. • Atom orbitallari:Atom orbitallari: s, p, d, fs, p, d, f • Molekulyar orbitallari:Molekulyar orbitallari: s, p, d, j bilan belgilanadi.s, p, d, j bilan belgilanadi. • Molekulyar orbitallar ham Pauli printsipi va Xund qoidasiga Molekulyar orbitallar ham Pauli printsipi va Xund qoidasiga asosan hosil bo’ladi.asosan hosil bo’ladi. • Atom orbitallari bir xil markazli,molekulyar orbitallar esa ko’p Atom orbitallari bir xil markazli,molekulyar orbitallar esa ko’p markazi (mnogotsentrovoy) shuning uchun ularning formasi markazi (mnogotsentrovoy) shuning uchun ularning formasi murakkabroq. murakkabroq. Atom orbitaldan molekulyar orbital hosil bo’lishi Atom orbitaldan molekulyar orbital hosil bo’lishi uchun:uchun: • Ularning energiyasi yaqin bo’lishi kerak.Ularning energiyasi yaqin bo’lishi kerak. • Orbitallari bir-birini ko’proq qoplashi kerak (0,7-0,8%).Orbitallari bir-birini ko’proq qoplashi kerak (0,7-0,8%). • Molekulada bog’lanish chizig’iga nisbatan bir xil simmetriyada Molekulada bog’lanish chizig’iga nisbatan bir xil simmetriyada bo’lishi kerak.bo’lishi kerak.

VODOROD BOG’LANISHVODOROD BOG’LANISH • Vodorod bog’lanish deb kuchli elektromanfiy atomlarning Vodorod bog’lanish deb kuchli elektromanfiy atomlarning vodorod atomi orqali bog’lanishiga aytiladi. Bu ilnskiy M.A. vodorod atomi orqali bog’lanishiga aytiladi. Bu ilnskiy M.A. va Beketov M.M. lar tomonidan fanga kiritildi.va Beketov M.M. lar tomonidan fanga kiritildi. • RX – n + : gR1 - - > RH – H . . . . . . : gR1RX – n + : gR1 - - > RH – H . . . . . . : gR1 • Vodorod bog’lanishni o’zish uchun kerakli bo’lgan energiya Vodorod bog’lanishni o’zish uchun kerakli bo’lgan energiya 8-40 kDjoul/mol R-X-H+ polyarlanib H protoni hosil bo’lib 8-40 kDjoul/mol R-X-H+ polyarlanib H protoni hosil bo’lib bu proton boshqa elektromanfiy (F2, O2, N2, Cl2, S, C) bu proton boshqa elektromanfiy (F2, O2, N2, Cl2, S, C) atomlarining elektron qavatlariga elektrostatik kuch bilan atomlarining elektron qavatlariga elektrostatik kuch bilan tortiladi. Bunday desak u chiziqli bo’lishi kerak, lekin suv tortiladi. Bunday desak u chiziqli bo’lishi kerak, lekin suv molekulasida:molekulasida: • [H2O - . . . . . . . H . . . . . . .OH2] vodorod bog’lanishlar [H2O - . . . . . . . H . . . . . . .OH2] vodorod bog’lanishlar energiyasi 150 kJd/mol. Eng kuchli vodorod bog’lanish energiyasi 150 kJd/mol. Eng kuchli vodorod bog’lanish FHF – da muz va suv (suyuq) da vodorod bog’lanish FHF – da muz va suv (suyuq) da vodorod bog’lanish bo’ladi. bo’ladi. Molekulalararo vodorod bog’lanishdanMolekulalararo vodorod bog’lanishdan • tashqari ichki molekulyar vodorod bog’lanish holi mavjud. tashqari ichki molekulyar vodorod bog’lanish holi mavjud. Bunday bog’lanish ortonirofenolda yuzaga keladi:Bunday bog’lanish ortonirofenolda yuzaga keladi:

KOORDINATSION VA DATIV KOORDINATSION VA DATIV BOG’LANISHBOG’LANISH • Koordinatsion birikmalarda bog’ asosan d va f Koordinatsion birikmalarda bog’ asosan d va f elektronlar orasida borib ular asosan donor-aktseptor elektronlar orasida borib ular asosan donor-aktseptor bog’ hisobiga amalga oshadi.bog’ hisobiga amalga oshadi. • NH3 + BF3 = H3NBF3NH3 + BF3 = H3NBF3 • Azotdagi juft elektroni bilan bu donor bor esa vakant Azotdagi juft elektroni bilan bu donor bor esa vakant orbitallari bilan aktseptor. O’zaro birikuvchi orbitallari bilan aktseptor. O’zaro birikuvchi atomlardan birida mavjud bo’lgan juft-elektronlar va atomlardan birida mavjud bo’lgan juft-elektronlar va ikkinchisidan bo’sh orbitallar hisobiga yuzaga ikkinchisidan bo’sh orbitallar hisobiga yuzaga keladigan kovalent bog’lanishning bu turiga donor-keladigan kovalent bog’lanishning bu turiga donor- aktseptor yoki koordinativ bog’lanish deyiladi. aktseptor yoki koordinativ bog’lanish deyiladi. Koordinatsion bog’lanishni hosil bo’lishidagi Koordinatsion bog’lanishni hosil bo’lishidagi mexanizmga donor-aktseptor mexanizm deyiladi. mexanizmga donor-aktseptor mexanizm deyiladi. Donor-aktseptor bog’lanish neytral molekula bilan ion Donor-aktseptor bog’lanish neytral molekula bilan ion orasida (NH3+H+), ikkita har xil molekula (NH3 va orasida (NH3+H+), ikkita har xil molekula (NH3 va BF3) va bir xil molekulalar (B2Cl2) orasida holi BF3) va bir xil molekulalar (B2Cl2) orasida holi vujudga keladi.vujudga keladi.

• Donor-aktseptor kimyoviy bog’lanish anorgani Donor-aktseptor kimyoviy bog’lanish anorgani moddalar orasida ko’p tarqalgan bo’lib bulardan moddalar orasida ko’p tarqalgan bo’lib bulardan ko’pchiligi kompleks birikmalar uchun xosdir.ko’pchiligi kompleks birikmalar uchun xosdir. • Dativ p bog’lanish – bu donor-aktseptor Dativ p bog’lanish – bu donor-aktseptor bog’lanishning bir turi bo’lib element valent bog’lanishning bir turi bo’lib element valent elektron qavatida ham juft elektron, ham qavat elektron qavatida ham juft elektron, ham qavat orbitalidan iborat bo’lib bir vaqtning o’zida ham orbitalidan iborat bo’lib bir vaqtning o’zida ham donor, ham aktseptor bo’ladi. Masalan: PH donor, ham aktseptor bo’ladi. Masalan: PH molekulasida P-da ham elektron par bog’ homda molekulasida P-da ham elektron par bog’ homda bo’sh d-orbitall bor kompleks atom bilan 2 ta bo’sh d-orbitall bor kompleks atom bilan 2 ta bog’ hosil qilib birikadi. Kimyoviy bog’lanishning bog’ hosil qilib birikadi. Kimyoviy bog’lanishning bunday turiga dativ bog’lanish deyiladi. Donor-bunday turiga dativ bog’lanish deyiladi. Donor- aktseptor bog’lanish juft d-elektronlar hisobiga aktseptor bog’lanish juft d-elektronlar hisobiga amalga oshsa bunday bog’lanishni dativ amalga oshsa bunday bog’lanishni dativ bog’lanish deyiladi.bog’lanish deyiladi.

Van-der-vals kuchlarining tabiatiVan-der-vals kuchlarining tabiati .. • Moddaning gaz holatidan kondensirlngan holatga Moddaning gaz holatidan kondensirlngan holatga o’tishga ularning zarrachalari orasidagi tortishish o’tishga ularning zarrachalari orasidagi tortishish kuchi bilangina tushuntiriladi. Suvning bug’lanish kuchi bilangina tushuntiriladi. Suvning bug’lanish issiqligi – 40,6 kDj/mol, HCl niki – 16,3 kJd/mol H-O issiqligi – 40,6 kDj/mol, HCl niki – 16,3 kJd/mol H-O orasidagi bog’lanish energiyasi – 492 kDj/mol, H-Cl da orasidagi bog’lanish energiyasi – 492 kDj/mol, H-Cl da – 431 kDj/mol.– 431 kDj/mol. • Molekulalar orasidagi tortilish kuchi mavjudligini Molekulalar orasidagi tortilish kuchi mavjudligini birinchi bo’lib Van-der-Vals hisobga oldi, shu sababli birinchi bo’lib Van-der-Vals hisobga oldi, shu sababli ularni Van-der-Vals kuchlari deyiladi. Bu kuchlar har ularni Van-der-Vals kuchlari deyiladi. Bu kuchlar har xil zaryadlangan molekulalarning elektrostatik xil zaryadlangan molekulalarning elektrostatik tortishishlari natijasida yuzaga keladi.tortishishlari natijasida yuzaga keladi. • Inert gazlar va toyingan gazlar asosiy bog’lar hosil Inert gazlar va toyingan gazlar asosiy bog’lar hosil qilmasada lekin ular bir-birlari bilan tortilib turadi. Bu qilmasada lekin ular bir-birlari bilan tortilib turadi. Bu kuchlarni birinchi bo’lib Van-der-Vals topib gaz holat kuchlarni birinchi bo’lib Van-der-Vals topib gaz holat tenglamasiga kiritdi (a/j) va quyidagicha isbot qildi.tenglamasiga kiritdi (a/j) va quyidagicha isbot qildi.

• Molekulada doimo dipol mavjud bo’ladi.Molekulada doimo dipol mavjud bo’ladi. • bu yerda: r- dipol markazlari foydalanilgan bu yerda: r- dipol markazlari foydalanilgan masofa, masofa, • m-dipol momenti doimiyligi.m-dipol momenti doimiyligi. • 2. Polyarlanish natijasida dipol induktsion 2. Polyarlanish natijasida dipol induktsion dipol bo’ladi.dipol bo’ladi. • a-qutblanish.a-qutblanish. • 3. London 1930 yil dispersion kuchlarning 3. London 1930 yil dispersion kuchlarning borligini topdi.borligini topdi. • bu yerda: hv – har bir atom va molekulaga bu yerda: hv – har bir atom va molekulaga taalluqli boshlang’ich (nulevaya) energiya taalluqli boshlang’ich (nulevaya) energiya dispertsion kuchlar ta‘sirlashayotgan dispertsion kuchlar ta‘sirlashayotgan dipollarning sinxronizatsiyasi hisobiga dipollarning sinxronizatsiyasi hisobiga bo’lgan (bir-biriga moslashish).bo’lgan (bir-biriga moslashish).

E’tiboringiz uchun E’tiboringiz uchun rahmat!rahmat!

O'xshashlar

Molekulyar orbitallar metodi mavzusini o’qitish metodikasi (kislorod, uglerod (II) oksid, azot (II) oksid misolida)

Yuqori molekulyar birikmalar

Molekulyar-kinetik nazariyaning asoslari

Atom tuzulishi. Davriy qonun

Atom elektron qobiqlarning tuzilishi. Kvant sonlar