Ko’p yadroli tutash va tutashmas aromatik birikmalar - Kimyo - Slaydlar

Ko’p yadroli tutash va tutashmas aromatik birikmalar

Yuklangan vaqt:

14.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

587.4462890625 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: KO‘P YADROLI TUTASH VA TUTASHMAS AROMATIK BIRIKMALAR

REJA 1.Tutashmasbenzolhalqaliko’pya droliaromatikbirikmalar 2.Tutashbenzolhalqaliko’pyadrol iaromatikbirikmalar

Molekulasida o’zaro bog’langan ikki va undan ortiq benzol yadrosi bor moddalar ko’p halqali aromatik birikmalar deb ataladi. Masalan: Difenil, naftalin, antratsen Halqalarning bog’lanish harakteriga qarab ular kondensirlanmagan (tutashmas) va kondensirlangan (tutash) benzol halqali ko’p yadroli aromatik birikmalarga bo’linadi. Difenil, difenil metan, trifenil metan, difenil etilen va hokazo uglevodorodlar hamda ularning hosilalari tutashmas benzol halqali ko’p yadroli aromatik birikmalardir.

Difenilning olinish usullari. Difenil – 71 ֯C da suyuqlanib, 254 ֯ C da qaynaydigan o’ziga xos hidli, suvda erimaydigan rangsiz kristall modda . U quyidagi usullar bilan olinadi: 1. Benzolni 650 – 750 0 C da piroliz qilib olish (1867-yil Bertlo); 2. Vyurs-Fitting reaksiyasi natijasida olish. Benzolning monogalogenli birikmalariga natriy metali ta’sir ettirib olinadi; C 6 H 5 – Br + 2Na + C 6 H 5 – Br → C 6 H 5 – C 6 H 5 + 2NaBr 3. Benzolni palladiy tuzlari ishtirokida dimerlash; 2C 6 H 6 + PdX 2 → C 6 H 5 – C 6 H 5 + Pd + 2HX 4. Yodbenzolni mis kukuni ishtirokida qizdirish natijasida ham difenil hosil bo’ladi(Ulman reaksiyasi 1903-y).2 + H 2 J 2 + + 2Cu 220-2500 2CuJ

Difenil molekulasi yassi tuzilishga ega bo’lib, ikkala halqa bir tekislikda joylashgan: Difenil molekulasidagi ikkala halqa C – C (1-1 1 ) bog’ atrofida erkin aylana oladi. Lekin 2-, 2 1 -, 6-, va 6 1 - holatlarda hajmi katta o’rinbosarlari bor edi difenil hosilalarida, masalan 6,6 1 – dinit- rodifenildikarbon -2,2 1 - kislotada 1-1 1 bog’ atrofida erkin aylanish yo’q. Chunki fazoviy to’siq tufayli bir halqadagi nitrogurux yoki karboksil guruxi qarshisiga kela olmaydi. Boshqacha aytganda o – va o 1 – holatlaridagi nitro- va karboksil guruxlari 1 – 1 1 bog’ atrofida erkin aylanishga xalaqit beradi. Natijada halqalar bir tekislikda emas, balki bir- biriga perpendikulyar tekisliklarda joylashib, molekula xiral bo’lib qoladi va ikkita enantiomer (V-VI) holida mavjud bo’ladi. O N2 C O O H N 2 OH O O C H O O C N O 2 O 2 N C O O H V VI

Oddiy bog’ atrofida erkin aylanishning yo’qligidan kelib chiqadigan fazoviy izomeriya bu turiga antropoizomeriya (grekcha “tropos” – aylanish, “a” – inkor) deyiladi. Difenil qatorining optik faol antropoizomerlari molekulalaridagi o’ziga xos fazoviy sharoit tufayli barqarorlashgan konformerlardir. Antropoizomerlarning namoyon bo’lishi difenil molekulasidagi o- va o 1 - o’rinbosarlarining o’lchamiga bog’liq. Van-dervaals radiuslari yig’indisi 0,290 nm gacha o- va o 1 - holatlaridagi o’rinbosarlar 1-1 1 bog’ atrofida erkin aylanishga halaqit bera olmaydi. Natijada difenilning bunda hosilalari (masalan, VII birikma) notekis tuzilishga ega bo’la olmaydi va antropoizomerlar holida uchramaydi. VII birikmada ikkita orto- ftor atomlarining radiuslari yig’indisi 0,139•2=0,278 nm ga teng. 6,6 1 – dinitrodifenildikarbon – 2,2 1 – kislotada ikkita nitrogurux radiuslari yig’indisi 0,192•2=0,384 nm, ikkita karboksil guruxiniki 0,156•2=0,312 nm, nitro- va karboksil guruxlari radiuslari yig’indisi esa 0,192 + 0,156 = 0,348 nm ga teng. Shuning uchun ham bu optik faol enantiomerlar (V va VI) holida mavjud bo’ladi. F F F FH O O C C O O HV II

Difenil metan Difenilmetan – 27 0 C da suyuqlanadigan, apelsin hidli rangsiz kristall modda. U benzolni benzil xloridi yoki dixlormetan bilan Fridel-Krafts bo’yicha alkillash, benzofenonni qaytarish va benzolning formaldegid bilan kondensatsiyasi asosida olinadi.CH2Cl + AlCl3 -HCl CH2Cl2 + AlCl3 -2HCl C O 4 H (HJ, P -H2O + CH2O + H2SO4 -H2O H2C

Difenilmetan kimyoviy xossalari bilan benzolni eslatadi. Oson boradigan elektrofill almashinish reaksiyalarida asosan 4,4 1 – dialmashingan va 2,4,2 1 ,4 1 – to’rtalmashingan difenilmetanlar hosil bo’ladi; H 2 C 2 H N O 3 + H 2 S O 4 - 2 H 2 O O 2 N H 2 C N O 2 2 H N O 3 + H 2 S O 4 - 2 H 2 OH2C NO2 NO2 NO2 O2N

Difenilmetanning oksidlanishidan beznofenon, konsensatsiyasidan esa fluoren hosil bo’ladi; Flouren – kristall modda. U ikkita benzol yadrosi ta’sirida harakatchan bo’lib qolgan CH 2 guruhi vodorodlari hisobiga reaksiyaga kirishadi. + H2 + H2OC O H2 C [O] katalizator

Naftalin(I), antratsen(II), naftatsen(III), fenantren(IV), piren(V), koronen(VI) va hokazo arenlar hamda ularning hosilalari kondersirlangan benzol halqali ko’p yadroli aromatik birikmalardir. Naftalin, antratsen va naftatsenda benzol halqalari o’zaro chiziqsimon – fenantren, piren va korenenda angulyar tutashgan. I II III I V V V I

Nomlanishi. Ratsional nomenklaturada naftalin yadrosidagi o’rinbosarlarning holati α- va β- bilan belgilanadi; Bordi-yu, naftalin halqalarining bittasida ikkita o’rinbosar bo’lsa, ularning holati o-, m-, p- bilan belgilanadi;a a a a b b b b NO 2 a - n i t r o n a f t a l i n B r b - b r o m n a f t a l i n Cl Cl o - d i x l o r n a f t a l i n CH3 CH3 m-dimetilnaftalin H 2 C H 2 C C H 3 C H 3 p - d i e t i l n a f t a l i n

Ikkita o’rinbosar naftalinning ikkita halqasida joylashgan bo’lsa, 1,5-holatlar ana, 1,3-epi, 1,7-kata, 1,8-peri, 2,6-emfi, 2,7-holatlar esa – pros deyiladi; Antratsen halqasidagi o’rinbosarlarning holati α-,β-, γ- bilan belgilanadi; Sistematik nomenklaturaga binoan tutash benzol halqali ko’p yadroli arenlarning nomlari –en – qo’shimchasiga ega (naftalin bundan mustasno). Besh va undan ortiq benzol yadrolari chiziqsimon tutashgan aromatik uglevodorodlar nomlariga grek sonlari va –atset- qo’shimchasidan foydalaniladi. C l C lepi-dixlor naftalin NO2 O2N pros-dimetilnaftalin a a a a b b y y b b Cl a - x l o r a n t r a t s e n N O 2 y - n i t r o a n t r a t s e nC H 3 C H 3 a n a - d i m e t i l n a f t a l i n

NAFTALIN Tuzilishi. Naftalinning elementar tarkibi (C 10 H 8 ) ni 1935-yilda A.A.Voskresenskiy aniqladi. Uning tuzilishini aniqlashda Erlenmayer, ayniqsa Grebening xizmati katta. Naftalin molekulasida ikkita umumiy o – uglerod atomlariga ega bo’lgan ikkita benzol halqasidan tuzilgan. Uning molekulasi yassi tuzilishga ega. Xyukkelning aromatiklik qoidasiga asosan naftalindagi 10 ta - elektron bog’lovchi molekulyar orbitallarda joylashgan. Naftalinning tarkibida topilgan mozomeriya energiyasi 61kkal/molga teng. Agar bitta -elektron uchun hisoblanganda (61:10), bu qiymat taxminan benzoldagidek (36:6) bo’ladi. Shunga qaramasdan naftalin benzolga nisbatan ancha beqaror, uning reaksiyaga kirishish qobiliyati esa kuchliroqdir. Chunki naftalin haqalaridan bittasining aromatikligini buzish uchun esa, ko’proq (36kkal) energiya sarflash kerak. Shu bois naftalin faqat almashingan benzol hosil bo’lish bosqichigacha ya’ni bitta halqaning aromatikligi buzilguncha benzolga nisbatan oson oksidlanadi va qaytariladi. Oksidlanish va qaytarilish reaksiyalarining ikkinchi bosqichida esa benzol singari qiyin boradi.

Rentgenostruktur tahlil naftalin C – C bog’larining uzunligi (nm da) bir xil emasligini ko’rsatdi. Naftalin molekulasidagi -elektronlar buluti benzoldagi singari simmetrik tarqalgan emas. Shu bois bog’larning tengligi buzilgan. 1–2, 3 – 4, 5 – 6, 7 – 8C-C bog’larning elektron zichligi esa, benzolning C-C bog’lari elektron zichligidan kichik. Naftalinning α- holatlari β- holatlariga nisbatan faol. Shu bosidan birikish va elektrofill almashinish reaksiyalari β- holatlariga nisbatan α- holatlarda oson boradi. Naftalin molekulasidagi 10 ta - elektron delokallashib, ikkala halqa uchun ham energetik jihatdan qulay bo’lgan molekulyar orbitall hosil qiladi. 10 ta - elektronli yopiq bir butun bulut bitta halqa uchun emas, balki ikkala halqa uchun umumiydir.0,143 0 , 1 4 0 0,142 0,139 0,140

Olinish usullari. Naftalinning asosiy manbai toshko’mir smolasidir. Smolada ~5% naftalin bor. Uning neftning pirolizi maxsulotlaridan ham olinadi. Naftalin va uning hosilalarini sintetik usullar bilan ham olish mumkin: 1. Atsetilen 400 0 C da pista ko’mir ustidan o’tkazilganda benzol bilan bir qatorda naftalin ham hosil bo’ladi. (D. Zelinskiy, B. A. Kazanskiy): 5C 2 H 2 → C 10 H 8 + H 2 2. Yon zanjirida to’rtta va undan ortiq uglerod atomlari bor benzol gomologlarini degidrosikllanishidan: H 2 C C H 2 C H 2 H 2 C C H 3 P t ; 3 0 00 C C H 3 + 3 H 2

Naftalin 80 0 C da suyuqlanadigan o’ziga xos hidli kristall modda bo’lib, hatto xona haroratida ham uchuvchandir. U sublimatlanadi va suv bug’i bilan haydaladi. Antratsen va uning gomologlari yuqori temperaturalarda suyuqlanadigan, rangsiz yoki sarg’ish tusli kristall moddalardir. Masalan; antratsen 216,6 0 C da suyuqlanadi. Toza eritmalari va o’ta toza kristallarida binafsha rangli flouressensiya kuzatiladi.

Kimyoviy xossalari. a) birikish reaksiyasi. Naftalin benzolga nisbatan elektrofill o’rin olish va birikish reaksiyalariga oson kirishadi va benzoldan farqli o’laroq naftalinni kimyociy qaytaruvchilar bilan qaytarish mumkin: Tetralinni benzolning hosilasi deb qarash mumkin. Shu bois u benzolning boshqa hosilalari singari qiyin (katalizator ishtirokida) gidrogenlanadi:Na, C2 5 H OH 780C Na, C5 1 1H OH; 1320 1,4-digidronaftalin 1,2,3,4-tetragidronaftalin 2H2/Ni; 2000C 3H2/ Ni; 200-3000C dekagidronaftalin (dekalin)

b) Elektrofill almashinish reaksiyalari. Naftalin elektrofill almashinish reaksiyalariga benzol va uning gomologlariga nisbatan oson kirishadi. Chunki u benzol va uning gomologlariga nisbatan kuchli elektrodonor xossalarga egaligi bois -komplekslarni oson hosil qiladi. Bu reaksiyalarda elektrofill reagent ko’pincha α- holatni egallaydi. Chunki α-holatda boradigan almashinishda hosil bo’ladigan  - kompleks, β-holatda boradigan almashinishda hosil bo’ladigan  - kompleksga nisbatan barqaror : E + E + E H + E H +

v) Oksidlanish reaksiyasi. Naftalin turli oksidlovchilar ta’sirida oksidlanadi. Havo naftalin aralashmasini V 2 O 5 katalizatori ustida 350-450 0 C da oksidlab, sanoatda ftal angidridi olinadi:COOH COOH + 4,5 O2 -2CO 2 2 - H O ftal kislotasi - H O 2 C C O O O

Ishlatilishi. Naftalin asosan ftal angidrid ishlab chiqarish uchun sarflanadi. U insektitsidlar va repelentlar, 2-naftol, sintetik oqlovchi moddalar, tetralin, dekalin, xlornaftalinlar va hokazolarni olishda ham ishlatiladi. Naftalinning gomologlari va ayrim hosilalari amaliy ahamiyatga ega

O'xshashlar

Ko’p halqali arоmatik birikmalar

Aromatik uglevodorodlar

Aromatik aminobirikmalar. Anilin

Uglevodorodlar va galoid birikmalar

Geterosiklik birikmalar