Kimyoviy bog’lanish nazariyasi kimoviy bojlanish hosil bo’lish mexanizmlari. Valent bog’lar nazariyasi - Kimyo - Slaydlar

Kimyoviy bog’lanish nazariyasi kimoviy bojlanish hosil bo’lish mexanizmlari. Valent bog’lar nazariyasi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

718.5 KB

Ko'chirib olish

REJA:REJA: 1.1. Kimyoviy elementlarning valentligi.Kimyoviy elementlarning valentligi. 2.2. Valentlik stexiometriyasi.Valentlik stexiometriyasi. 3.3. Ionlarning zaryadlari.Ionlarning zaryadlari. 4.4. Oksidlanish darajasi.Oksidlanish darajasi. 5.5. Ion bog’lanish.Ion bog’lanish. 6.6. Kovalent bog’lanish.Kovalent bog’lanish. Kimyoviy bog’lanish nazariyasi kimoviy bojlanish hosil bo’lish mexanizmlari. Valent bog’lar nazariyasi

Kimyoviy elementlarning Kimyoviy elementlarning valentligi.valentligi.  Kimyoviy elementlarning valentligi va uni turlicha talqin Kimyoviy elementlarning valentligi va uni turlicha talqin etilishi. Valent bog’lanishlar (VB) nazariyasi asosida etilishi. Valent bog’lanishlar (VB) nazariyasi asosida valentlik. Doimiy va o’zgaruvchan valentlik. valentlik. Doimiy va o’zgaruvchan valentlik. Birikmalardagi elementar atomlarining valentligi va Birikmalardagi elementar atomlarining valentligi va oksidlanidsh darajasi. Kimyoviy bog’larning miqdoriy oksidlanidsh darajasi. Kimyoviy bog’larning miqdoriy tavsiflari. Bog’lanish tartibi. Bog’lning energiyasi. Bog’ tavsiflari. Bog’lanish tartibi. Bog’lning energiyasi. Bog’ uzunligi. Valent burchagi. Bog’ning ionlik darajasi va uzunligi. Valent burchagi. Bog’ning ionlik darajasi va kimyoviy bog’langan atomlarning effektiv zaryadi. kimyoviy bog’langan atomlarning effektiv zaryadi. Kimyoviy ta‘sirlashuv (kimyoviy bog’)ning asosiy Kimyoviy ta‘sirlashuv (kimyoviy bog’)ning asosiy xususiyatlari va kimyoviy bog’ning hosil bo’lish xususiyatlari va kimyoviy bog’ning hosil bo’lish mexanizmi. Vodorod molekulasi hosil bo’lish mexanizmi. Vodorod molekulasi hosil bo’lish mexanizmining, kvanto-mexanik talqini. Kimyoviy mexanizmining, kvanto-mexanik talqini. Kimyoviy bog’lanishlarning asosiy tiplari. Valent bog’lanishlar bog’lanishlarning asosiy tiplari. Valent bog’lanishlar nazariyasi. Donor-akueptor mexanizmi boyicha bog’ hosil nazariyasi. Donor-akueptor mexanizmi boyicha bog’ hosil bo’lish.bo’lish.

 Kimyoviy bog’lanish nazariyasi hozirgi zamon uimyosining Kimyoviy bog’lanish nazariyasi hozirgi zamon uimyosining markaziy muammolaridan biridir. Modda tarkibidagi markaziy muammolaridan biridir. Modda tarkibidagi atomlarning ta‘sir etish tabiatini bilmasdan turib, kimyoviy atomlarning ta‘sir etish tabiatini bilmasdan turib, kimyoviy birikmpalarning xilma-xilligini sababini, ularning hosil bo’lish birikmpalarning xilma-xilligini sababini, ularning hosil bo’lish mexanizmini, tarkibini, tuzilishi va reaktsiyaga kirish mexanizmini, tarkibini, tuzilishi va reaktsiyaga kirish qobiliyatlarini tushinish mumkin emas. Hozirgi zamon qobiliyatlarini tushinish mumkin emas. Hozirgi zamon tekshirish usullari tajribada moddalardagi atom yadrolarining tekshirish usullari tajribada moddalardagi atom yadrolarining fazoviy joylanishini aniqlash imkonini beradi. Atom fazoviy joylanishini aniqlash imkonini beradi. Atom adrolarining fazoviy joylanishi elektronlarning ma‘lum adrolarining fazoviy joylanishi elektronlarning ma‘lum ziyaligiga to’g’ri keladi. Atomlardan molekulalar hosil ziyaligiga to’g’ri keladi. Atomlardan molekulalar hosil bo’lishida elektron ziyalik o’zgaradi. Moddadagi elektron bo’lishida elektron ziyalik o’zgaradi. Moddadagi elektron ziyalikning taqsimlanish xarakteriga qarab kimyoviy ziyalikning taqsimlanish xarakteriga qarab kimyoviy bog’lanish 3 ta asosiy tipga bo’linadi: Ion bog’lanish, kovalent bog’lanish 3 ta asosiy tipga bo’linadi: Ion bog’lanish, kovalent bog’lanish va metall bog’lanish. Kimyoviy bog’lanishning bog’lanish va metall bog’lanish. Kimyoviy bog’lanishning ikkinchi darajali ko’rinishlari qatoriga: molekulalararo ikkinchi darajali ko’rinishlari qatoriga: molekulalararo bog’lanish (Van-der Vals kuchlari bilan xarakterlangan bog’lanish (Van-der Vals kuchlari bilan xarakterlangan bog’lanish) hamda vodorod bog’lanish kiradi. Kimyoviy bog’lanish) hamda vodorod bog’lanish kiradi. Kimyoviy bog’lanish valentlik bilan xarakterlanadi.bog’lanish valentlik bilan xarakterlanadi.

 Valentlik termini (atamasi) kimyoga 1853 yilda Valentlik termini (atamasi) kimyoga 1853 yilda ingliz kimyogar olimi Franklend tomonidan ingliz kimyogar olimi Franklend tomonidan kimyoviy birikmalardagi element atomlarining kimyoviy birikmalardagi element atomlarining miqdoriy nisbatlarini asoslash uchun kiritilgan.miqdoriy nisbatlarini asoslash uchun kiritilgan.  Valentlik ta‘limtining rivojlanishi ko’p jihatdan Valentlik ta‘limtining rivojlanishi ko’p jihatdan D.I.Mendeleevning davriy sistemasining ochilishi D.I.Mendeleevning davriy sistemasining ochilishi bilan bog’liqdir. D.I.Mendeleev element valentligi bilan bog’liqdir. D.I.Mendeleev element valentligi va uning davriy sistemadagi o’rni orasi dagi va uning davriy sistemadagi o’rni orasi dagi bog’liqlikni aniqladi. Elementlarning fodorod bog’liqlikni aniqladi. Elementlarning fodorod hamda kislorod bilan birikmalarida o’zgaruvchan hamda kislorod bilan birikmalarida o’zgaruvchan valentlik namoyon qilish tushunchasini kiritdi. valentlik namoyon qilish tushunchasini kiritdi. Atom molekulalarning tuzilishi to’g’risidagi Atom molekulalarning tuzilishi to’g’risidagi ta‘limot valentlikni elektron nazariyasini ishlab ta‘limot valentlikni elektron nazariyasini ishlab chiqilishiga imkoniyat yaratdi.chiqilishiga imkoniyat yaratdi.

Valentlik stexiometriyasi.Valentlik stexiometriyasi.  Massalar ta‘siri, tarkibning doimiylik qonunlari asosida qaytmas Massalar ta‘siri, tarkibning doimiylik qonunlari asosida qaytmas (oxirigacha boradigan reaktsiyalarda biror moddaning aniq massasi (oxirigacha boradigan reaktsiyalarda biror moddaning aniq massasi reaktsiya) uchun olingan yoki reaktsiya mahsulot asosida hisoblash reaktsiya) uchun olingan yoki reaktsiya mahsulot asosida hisoblash mumkin. buning uchun reaktsiya tenglamasi aniq bo’lishi kerak. mumkin. buning uchun reaktsiya tenglamasi aniq bo’lishi kerak. bunday hisoblashlar kimyo bo’limida stexiometriya deyiladi. bunday hisoblashlar kimyo bo’limida stexiometriya deyiladi. Stexiometrik hisoblashlar hamda kimyoviy formulalar va tenglamalar Stexiometrik hisoblashlar hamda kimyoviy formulalar va tenglamalar tuzish uchun o’zaro birikayotgan va ta‘sirlashayotgan har-xil tuzish uchun o’zaro birikayotgan va ta‘sirlashayotgan har-xil elementlar atomlarining miqdoriy nisbatlarini bilish zarur.elementlar atomlarining miqdoriy nisbatlarini bilish zarur.  ELEMENTNING VALENTLIK STEXIMETRIYASI – bir valentli ELEMENTNING VALENTLIK STEXIMETRIYASI – bir valentli element atomining berilgan element atomi bilan qancha atom birika element atomining berilgan element atomi bilan qancha atom birika olinishini ko’rsatadi.olinishini ko’rsatadi.  BIR VALENTLI ELEMENTLAR – deb ikki elementli birikmada BIR VALENTLI ELEMENTLAR – deb ikki elementli birikmada hamma vaqt boshqa elementning bitta atomi bilan birikkan hamma vaqt boshqa elementning bitta atomi bilan birikkan elementlarga aytiladi. Bir valentli elementga vodorod (H) elementi elementlarga aytiladi. Bir valentli elementga vodorod (H) elementi misol bo’ladi. Shuning uchun elementning valentlik stexiometriyasi misol bo’ladi. Shuning uchun elementning valentlik stexiometriyasi biror elementning barcha atomi vodorodning nechta atomi bilan biror elementning barcha atomi vodorodning nechta atomi bilan bog’langanligini ko’rsatadi.bog’langanligini ko’rsatadi.

 Masalan: HCl da – xlor bir valentli, H2O da kislorod 2 valentli, NH3 Masalan: HCl da – xlor bir valentli, H2O da kislorod 2 valentli, NH3 da – azot 3 valentli. Hamma elementlar uchun vodorodli birikmalar da – azot 3 valentli. Hamma elementlar uchun vodorodli birikmalar ma‘lum emas, ammo defrli hamma elementlar kislorod bilan birikma ma‘lum emas, ammo defrli hamma elementlar kislorod bilan birikma hosil qiladi. Kislorod hamma vaqt stexiometrik 2 valentli hisoblanadi, hosil qiladi. Kislorod hamma vaqt stexiometrik 2 valentli hisoblanadi, kislorodli birikmalar tarkibiga asosan boshqa element valentligini kislorodli birikmalar tarkibiga asosan boshqa element valentligini topish mumkin.topish mumkin.  Suvdagi vodorod atomiga formal ravishda boshqa elementlarni Suvdagi vodorod atomiga formal ravishda boshqa elementlarni almashtirib oksidlarni olish mumkin. masalan: H2O va Na2O yoki almashtirib oksidlarni olish mumkin. masalan: H2O va Na2O yoki H2O va CaO formulalarini solishtirish natijasida natriyning bir, H2O va CaO formulalarini solishtirish natijasida natriyning bir, kaltsiyning esa 2 vlentli ekanligiga xulosa qilish mumkin.kaltsiyning esa 2 vlentli ekanligiga xulosa qilish mumkin.  Shunday qilib, elementning valentlik stexiometriyasi biror Shunday qilib, elementning valentlik stexiometriyasi biror elementning bitta atomi bilan birikkan va almashgan vodorod elementning bitta atomi bilan birikkan va almashgan vodorod atomlari soni bilan aniqlanadi. Ko’pchilik elementlar bir qancha atomlari soni bilan aniqlanadi. Ko’pchilik elementlar bir qancha stexiometrik valentlikni nayon qiladilar, ya‘ni boshqa biror element stexiometrik valentlikni nayon qiladilar, ya‘ni boshqa biror element atomlari bilan har xil stexiometrik tarkibli bir qancha birikmalar hosil atomlari bilan har xil stexiometrik tarkibli bir qancha birikmalar hosil qiladi. Bunday birikmalarni nomlash uchun element nomlariga qavs qiladi. Bunday birikmalarni nomlash uchun element nomlariga qavs ichida rim raqamlari bilan (+ yoki - siz) valentliklar yoki stexiometrik ichida rim raqamlari bilan (+ yoki - siz) valentliklar yoki stexiometrik tarkibi ko’rsatiladi.tarkibi ko’rsatiladi.  Masalan: Cu2O-mis (I) oksidi, CuO-mis (II) oksidi, SO2-oltingugurt Masalan: Cu2O-mis (I) oksidi, CuO-mis (II) oksidi, SO2-oltingugurt (IV) oksid, SO3-oltingugurt (VI) oksid va x.k.(IV) oksid, SO3-oltingugurt (VI) oksid va x.k.

 Kimyoviy element ikki elementli birikmalarda elementlarning valentliklari bilan Kimyoviy element ikki elementli birikmalarda elementlarning valentliklari bilan yoyilishgan prinuipi asosida osonlik bilan oddiy arifmetik usulda ikkinchi element yoyilishgan prinuipi asosida osonlik bilan oddiy arifmetik usulda ikkinchi element valentligini topish mumkin. vodorodni bir valentligini bilgan holda quyidagi valentligini topish mumkin. vodorodni bir valentligini bilgan holda quyidagi birikmalarda boshqa element valentliklarini topish mumkin:birikmalarda boshqa element valentliklarini topish mumkin:  II II II III III IV IV III III IIII II  NaH, BeH2, BH3, CH4, NH3, H2S, HCl NaH, BeH2, BH3, CH4, NH3, H2S, HCl  Shunga o’xshash kislorodni II valentligini bilgan holda:Shunga o’xshash kislorodni II valentligini bilgan holda:  II II II III III IV IV V VI VII VII IV III II V VI VII VII IV III II  Na2O, BeO, B2O3, CO2, N2O5, SO3, Cl2O7, RuO4, SO2, N2O3, CONa2O, BeO, B2O3, CO2, N2O5, SO3, Cl2O7, RuO4, SO2, N2O3, CO  Agar elementlarning stexiometrik valentliklari ma‘lum bo’lsa ularning kimyoviy Agar elementlarning stexiometrik valentliklari ma‘lum bo’lsa ularning kimyoviy formulalarini tuzish mumkin:formulalarini tuzish mumkin:  Masalan: As (V), O(II) va S (VI), O, (II)Masalan: As (V), O(II) va S (VI), O, (II)  10 (=2:5) As2O5 6(=1:3) SO310 (=2:5) As2O5 6(=1:3) SO3  Shuni aytish lozimki stexiometrik valentlik ham, summar formula ham birikmada Shuni aytish lozimki stexiometrik valentlik ham, summar formula ham birikmada kimyoviy bog’lanish tipini va molekuladagi tuzilishdan hech qanday ma‘lumot kimyoviy bog’lanish tipini va molekuladagi tuzilishdan hech qanday ma‘lumot bermaydi. valentlik stexiometrik tushunchasi kimyoga atom tuzilishi ma‘lum bermaydi. valentlik stexiometrik tushunchasi kimyoga atom tuzilishi ma‘lum bulguncha kiritilgan edi. hozirgi paytda ma‘lumki elementning bu xossasi tashqi bulguncha kiritilgan edi. hozirgi paytda ma‘lumki elementning bu xossasi tashqi elektronlar soni bilan uzviy bog’liq. Ko’pchilik elementlar uchun yuqori valentlik elektronlar soni bilan uzviy bog’liq. Ko’pchilik elementlar uchun yuqori valentlik stexilmetriyasi bu elementlarning D. S. dagi o’rnidan kelib chiqadi.stexilmetriyasi bu elementlarning D. S. dagi o’rnidan kelib chiqadi.

Ionlarning zaryadlari.Ionlarning zaryadlari. Ionlar Na + Ca2 + Al3 + F- NaF CaF2 AlF3 O2- Na2O CaO Al2O3 N3 Na3N Ca3N2 AlN NO3 NaNO3 Ca(NO3)2 Al(NO3)2 SO42- Na2SO4 CaSO4 Al2(SO4)2 PO43- Na3PO4 Ca3(PO4)2 AlPO4

 Qadimgi adabiyotlarda ionlarning zaryadlari ionli Qadimgi adabiyotlarda ionlarning zaryadlari ionli valentlik deb atalgan. Bir valentli ionlar zaryadi valentlik deb atalgan. Bir valentli ionlar zaryadi bilan neytral atomlarning valent elektronlari bilan neytral atomlarning valent elektronlari orasida to’g’ridan-to’g’ri bog’lanish mavjud.orasida to’g’ridan-to’g’ri bog’lanish mavjud.  Ionlarning musbat zaryadi bitta element Ionlarning musbat zaryadi bitta element atomidan berilgan elektronlar soniga teng atomidan berilgan elektronlar soniga teng bo’ladi. Manfiy zaryad esa bitta element atomi bo’ladi. Manfiy zaryad esa bitta element atomi tomonidan qabul qilingan elektronlar soniga teng tomonidan qabul qilingan elektronlar soniga teng bo’ladi. bo’ladi.  Masalan: Na+, Ca2+, Al3+ ionlari o’z navbutida Masalan: Na+, Ca2+, Al3+ ionlari o’z navbutida 1, 2, 3, ye ni yo’qotgani F-, O2-, Na3-, ionlari 1, 2, 3, ye ni yo’qotgani F-, O2-, Na3-, ionlari esa 1, 2, 3, ye qabul qilgan hisoblanadi.esa 1, 2, 3, ye qabul qilgan hisoblanadi.

Oksidlanish darajasi.Oksidlanish darajasi.  SO2, NH3, H2SO4, CO2, HNO3, H2CO3 va x.k. molekulyar hamda SO2, NH3, H2SO4, CO2, HNO3, H2CO3 va x.k. molekulyar hamda Na2O : Na2SO ionlari oddiy va kompleks birikmalarning tarkibini Na2O : Na2SO ionlari oddiy va kompleks birikmalarning tarkibini aniqlash uchun elementlarning oksidlanish darajalari degan aniqlash uchun elementlarning oksidlanish darajalari degan tushuncha kiritilgan. Elementlarning oksidlanish darajalari bu tushuncha kiritilgan. Elementlarning oksidlanish darajalari bu birikmalarda hamma bog’lanish ionli deb faraz qilganda element birikmalarda hamma bog’lanish ionli deb faraz qilganda element atomlarining shartli elektr zaryadlaridir.atomlarining shartli elektr zaryadlaridir.  Birikmalarda elementlarning oksidlanish darajalari va ion zaryadlari Birikmalarda elementlarning oksidlanish darajalari va ion zaryadlari quyidagi belgilanadi.quyidagi belgilanadi.  Masalan: Oksidlanish darajasiMasalan: Oksidlanish darajasi ion zaryad ion zaryad  Na+1, Cl-1 yoki Na+Cl-Na+1, Cl-1 yoki Na+Cl- Na+, Cl-Na+, Cl-  Ca+IIS-II yoki CaIIS-IICa+IIS-II yoki CaIIS-II Ca2+S2-Ca2+S2-  Al2+IIIO3-II yoki Al2IIIO3-IIAl2+IIIO3-II yoki Al2IIIO3-II Al3+O32-Al3+O32-  Elementning oksidlanish darajasini aniqlashda doimo kislorodning Elementning oksidlanish darajasini aniqlashda doimo kislorodning oksidlanish darajasi – 2, vodorodniki esa +1 deb qabul qilingan. oksidlanish darajasi – 2, vodorodniki esa +1 deb qabul qilingan. Masalan: HCl, H2S, NH3, CH4 yoki Na2O, CaO, Al2O3, CO2 P2O5, Masalan: HCl, H2S, NH3, CH4 yoki Na2O, CaO, Al2O3, CO2 P2O5, SO3, Cl2O7, RuO4.SO3, Cl2O7, RuO4.

Organik birikmalarda uglerodning valentligi 4 ga teng, lekin Organik birikmalarda uglerodning valentligi 4 ga teng, lekin uning oksidlanish darajasi turlicha bo’lishi mumkin. buni uning oksidlanish darajasi turlicha bo’lishi mumkin. buni quyidagi jadval natijalaridan ko’rish mumkin:quyidagi jadval natijalaridan ko’rish mumkin: Birikma Valentligi Ok. darajasi CO II +2 CO2 IV +4 CH4 IV -4 C2H4 IV -2 C2H2 IV -1 CH3COOH IV 0

 Molekulalarda oksidlanish darajasi – Molekulalarda oksidlanish darajasi – molekulalarda elementlarning ok. darajalarini molekulalarda elementlarning ok. darajalarini aniqlashda molekulani fikran bir atomli ionlarga aniqlashda molekulani fikran bir atomli ionlarga bo’lishi kerak. bunda qutbli kovalent bo’lishi kerak. bunda qutbli kovalent bog’lanishlarga e‘tibor berish lozim, ya‘ni bog’lanishlarga e‘tibor berish lozim, ya‘ni elektron juft ko’proq elektromanfiy element atomi elektron juft ko’proq elektromanfiy element atomi tomoniga siljiganligiga va sof kovalent tomoniga siljiganligiga va sof kovalent juftlanishlarga ega elektron juft har ikkala juftlanishlarga ega elektron juft har ikkala atomga teng bo’lganligi hisobga olinadi. atomga teng bo’lganligi hisobga olinadi. Shunday qilib, birikmalardagi ham bir element Shunday qilib, birikmalardagi ham bir element atomining elektr zaryadi yoki oksidlanish atomining elektr zaryadi yoki oksidlanish darajasini aniqlanadi.darajasini aniqlanadi.

 Molekulalarda elementlarning oksidlanish darajalarining algebraik yig’indisi Molekulalarda elementlarning oksidlanish darajalarining algebraik yig’indisi element atomlari soni hisobiga olinganda nolga teng bo’lishi kerak.element atomlari soni hisobiga olinganda nolga teng bo’lishi kerak.  Masalan P2O5-molekulasida 2 ta fosfor atomining umumiy zaryadi +10 ga Masalan P2O5-molekulasida 2 ta fosfor atomining umumiy zaryadi +10 ga teng 5-ta kislorod atomining umumiy zaryadi esa –10 ga teng bo’lib, teng 5-ta kislorod atomining umumiy zaryadi esa –10 ga teng bo’lib, zaryadlar yig’indisi nolga tengdir.zaryadlar yig’indisi nolga tengdir.  Ionlarda oksidlanish darajalari – ko’p elementli ionlarda ham elementlarning Ionlarda oksidlanish darajalari – ko’p elementli ionlarda ham elementlarning oksidlanish darajalarini topishda xuddi yuqoridagidek molekulani tashkil oksidlanish darajalarini topishda xuddi yuqoridagidek molekulani tashkil etgan bir atomli ionlarga bo’linadi.etgan bir atomli ionlarga bo’linadi.  Masalan: SO4-2, SO3-2, NH4+Masalan: SO4-2, SO3-2, NH4+  (S+6O4-2)2-, (S+4O3-2)2-, (N-3H4+)+(S+6O4-2)2-, (S+4O3-2)2-, (N-3H4+)+  Ko’p elementli ionlarda elementlarning oksidlanish drajalarining algebraik Ko’p elementli ionlarda elementlarning oksidlanish drajalarining algebraik yig’indisi element atomlari hisobiga olinganda ion zaryadiga tengdir.yig’indisi element atomlari hisobiga olinganda ion zaryadiga tengdir.  Masalan: NH4+ - ionida 4H+=+4, N=-3 ga teng bo’lganligi uchun Masalan: NH4+ - ionida 4H+=+4, N=-3 ga teng bo’lganligi uchun ionlarning algebraik yig’indisi +1 ga teng, ya‘ni NH4+ zaryadiga ega.ionlarning algebraik yig’indisi +1 ga teng, ya‘ni NH4+ zaryadiga ega.  Kompleks ionlarda markaziy atomining oksidlanish darajasi osonlik bilan Kompleks ionlarda markaziy atomining oksidlanish darajasi osonlik bilan kompleks ion zaryadidan umumiy ligandlar zaryadini ayirib tashlash yo’li kompleks ion zaryadidan umumiy ligandlar zaryadini ayirib tashlash yo’li bilan aniqlanadi:bilan aniqlanadi:  [Al+3(OH)4]-; [Cu2+(NH3)4]2+, [Fe2+(CN)6]4-[Al+3(OH)4]-; [Cu2+(NH3)4]2+, [Fe2+(CN)6]4-  (-1)-(-4)=-1+4=+3 Al3+(-1)-(-4)=-1+4=+3 Al3+  +2-0 = + 2. Cu2++2-0 = + 2. Cu2+  (-4)-(-6)=-4+6=+2Fe2+ va x.k.zo.(-4)-(-6)=-4+6=+2Fe2+ va x.k.zo.

 Moddalar qanday tuzilganligi to’g’risidagi axborotni, uning fizik va kimyoviy Moddalar qanday tuzilganligi to’g’risidagi axborotni, uning fizik va kimyoviy xossalarini tekshirish natijalariga qarab bilib olinadi. Masalan: fizik tekshirish xossalarini tekshirish natijalariga qarab bilib olinadi. Masalan: fizik tekshirish usullari natijasida molekulaning asosiy parametrlari-yadrolar orasidagi masofa, usullari natijasida molekulaning asosiy parametrlari-yadrolar orasidagi masofa, valent burchaklari va molekulaning geometrik shakllari aniqlanadi. Masalan: valent burchaklari va molekulaning geometrik shakllari aniqlanadi. Masalan: tajribada suv molekulasidagi vodorod va kislorod yadrolari orasidagi masofa tajribada suv molekulasidagi vodorod va kislorod yadrolari orasidagi masofa 0,96 A ga teng ekanligi aniqlangan. Kimyoviy bog’langan atom yadrolarining 0,96 A ga teng ekanligi aniqlangan. Kimyoviy bog’langan atom yadrolarining orasidagi masofa bog’lanish uzunligi deyiladi (d). Kimyoviy bog’langan atom orasidagi masofa bog’lanish uzunligi deyiladi (d). Kimyoviy bog’langan atom yadrolarining orasidagi burchak valent burchagi deyiladi (L). Suv molekulasida yadrolarining orasidagi burchak valent burchagi deyiladi (L). Suv molekulasida bu burchak <104,5o ga tengdir. Demak suv molekulasi uchburchak shaklga ega.bu burchak <104,5o ga tengdir. Demak suv molekulasi uchburchak shaklga ega.  Kimyoviy bog’lanishning eng muhim tavsiflaridan biri boglanish energiyasidir. Bu Kimyoviy bog’lanishning eng muhim tavsiflaridan biri boglanish energiyasidir. Bu energiya kimyoviy bog’lanishni barqarorligini belgilaydi. O’zaro bog’langan energiya kimyoviy bog’lanishni barqarorligini belgilaydi. O’zaro bog’langan atomlar orasidagi bog’ni o’zish uchun kerak bo’lgan energiya miqdoriga atomlar orasidagi bog’ni o’zish uchun kerak bo’lgan energiya miqdoriga bog’lanish energiyasi deyiladi (Ye). Uning o’lchami Ye=kkal/mol, kal/mol, bog’lanish energiyasi deyiladi (Ye). Uning o’lchami Ye=kkal/mol, kal/mol, kDj/mol.kDj/mol.  2-atomli molekulalar uchun bog’lanish energiyasi, shu molekulani atomlarga 2-atomli molekulalar uchun bog’lanish energiyasi, shu molekulani atomlarga disotsialash energiyasiga teng bo’ladi:disotsialash energiyasiga teng bo’ladi:  Masalan: H2 = 2HMasalan: H2 = 2H E = 435 kDj/molE = 435 kDj/mol  F2 = 2FF2 = 2F Ye = 151 kDj/molYe = 151 kDj/mol  N2 = 2NN2 = 2N Ye = 940 kDj/molYe = 940 kDj/mol  Abn yoki AnB tipidagi ko’p atomli molekulalar uchun bog’lanish energiyasi:Abn yoki AnB tipidagi ko’p atomli molekulalar uchun bog’lanish energiyasi:  Abn = A + nBAbn = A + nB  N-o bog’lanish kuchi bir xil bo’lganligi uchun o’rtacha bog’lanish energiyasi N-o bog’lanish kuchi bir xil bo’lganligi uchun o’rtacha bog’lanish energiyasi

Ion bog’lanish.Ion bog’lanish.  Ion bog’lanishning tabiati, strukturasi va ion bog’lanishdagi Ion bog’lanishning tabiati, strukturasi va ion bog’lanishdagi birikmalarning xossalari kimyoviy bog’lanishning elektrostatik birikmalarning xossalari kimyoviy bog’lanishning elektrostatik nazariyasi asosida tushuntiriladi. Bu nazariyaga muvofiq nazariyasi asosida tushuntiriladi. Bu nazariyaga muvofiq atomning elektron berishi yoki qabul qilishi natijasida hosil atomning elektron berishi yoki qabul qilishi natijasida hosil bo’lgan qarama-qarshi zaryadlangan ionlar elektrostatik bo’lgan qarama-qarshi zaryadlangan ionlar elektrostatik kuchlar vositasida o’zaro tortishib barqaror sistemani hosil kuchlar vositasida o’zaro tortishib barqaror sistemani hosil qiladi. Elementlarning oddiy ionlarga aylanish qobiliyati, ular qiladi. Elementlarning oddiy ionlarga aylanish qobiliyati, ular atomlarining elektron strukturalaridan kelib chiqadi.atomlarining elektron strukturalaridan kelib chiqadi.  Bu qobiliyatni ionlanish energiyasining qiymati va atomlarning Bu qobiliyatni ionlanish energiyasining qiymati va atomlarning elektronlarga moyilligiga qarab baholash mumkin.elektronlarga moyilligiga qarab baholash mumkin.  Ionlanish energiyasi kam bo’lgan ishqoriy va ishqoriy-er Ionlanish energiyasi kam bo’lgan ishqoriy va ishqoriy-er metallari bilan elektronga moyilligi juda katta bo’lgan VII-metallari bilan elektronga moyilligi juda katta bo’lgan VII- guruhning p-elementlari osonlik bilan oddiy ionlar hosil qiladiguruhning p-elementlari osonlik bilan oddiy ionlar hosil qiladi

 Qarama-qarshi zaryadlangan ionlar orasidagi elektrostatik tortishuv Qarama-qarshi zaryadlangan ionlar orasidagi elektrostatik tortishuv hisobiga hosil bo’ladigan kimyoviy birikmalar ion yoki geteropolyar hisobiga hosil bo’ladigan kimyoviy birikmalar ion yoki geteropolyar birikmalar deyiladi. Ion birikmalar hosil bo’lishidagi kimyoviy birikmalar deyiladi. Ion birikmalar hosil bo’lishidagi kimyoviy bog’lanish ion yoki elektrovalent bog’lanish deyiladi. Ion bog’lanish bog’lanish ion yoki elektrovalent bog’lanish deyiladi. Ion bog’lanish qarama-qarshi zaryadlangan ionlararo o’zaro ta‘sir natijasida hosil qarama-qarshi zaryadlangan ionlararo o’zaro ta‘sir natijasida hosil bo’ladi.bo’ladi.  Ion bog’lanish yo’qoluvchanlik va toyinuvchanlik xossalarini Ion bog’lanish yo’qoluvchanlik va toyinuvchanlik xossalarini namoyon qilmaydi. Har bir ionli zaryadlangan shar deb tasavvur namoyon qilmaydi. Har bir ionli zaryadlangan shar deb tasavvur qilsak, ionning kuch maydoni fazoda hamma yo’nalishlar boyicha qilsak, ionning kuch maydoni fazoda hamma yo’nalishlar boyicha tekis tarqaladi.tekis tarqaladi.  Shuning har bir ion o’ziga qarama-qarshi zaryadli boshqa ionli har Shuning har bir ion o’ziga qarama-qarshi zaryadli boshqa ionli har qanday yo’nalishda ham bir tekisda tartib oladi.qanday yo’nalishda ham bir tekisda tartib oladi.  Bu hodisaga ion bog’lanishning yo’naluvchanlik hodisasini namoyon Bu hodisaga ion bog’lanishning yo’naluvchanlik hodisasini namoyon qilmasligi deyiladi.qilmasligi deyiladi.  Bundan tashqari qarama-qarshi zaryadlangan ikki ion o’zaro Bundan tashqari qarama-qarshi zaryadlangan ikki ion o’zaro birikkan bo’lsa ham, ularning kuch maydonlari to’liq yoyishga birikkan bo’lsa ham, ularning kuch maydonlari to’liq yoyishga bo’lmaydi. shuning uchun har bir ion yana boshqa zaryadlarni o’ziga bo’lmaydi. shuning uchun har bir ion yana boshqa zaryadlarni o’ziga tortaveradi. 2ta qarama-qarshi ionlar maydonida elektr kuchlarning tortaveradi. 2ta qarama-qarshi ionlar maydonida elektr kuchlarning taqsimlanishi bu hodisa ion bog’lanishni toyinmaslik xususiyatini taqsimlanishi bu hodisa ion bog’lanishni toyinmaslik xususiyatini bildiradi.bildiradi.

 Ion bog’lanish yo’naluvchanlik va toyinuvchanlik Ion bog’lanish yo’naluvchanlik va toyinuvchanlik xossalariga ega bo’lganligidan, har qaysi ion atrofida xossalariga ega bo’lganligidan, har qaysi ion atrofida maksimal miqdorda qarama-qarshi zaryadli ionlar bo’ladi. maksimal miqdorda qarama-qarshi zaryadli ionlar bo’ladi. Ayni musbat yoki manfiy ion atrofida joylanishi mumkin Ayni musbat yoki manfiy ion atrofida joylanishi mumkin bo’lgan ionlarning soni, shu ionlar radiuslarining bir-biriga bo’lgan ionlarning soni, shu ionlar radiuslarining bir-biriga nisbatan katta-kichikligiga bog’liq. Masalan: ion nisbatan katta-kichikligiga bog’liq. Masalan: ion radiuslarining nisbatan 0,41-0,73 gacha bo’lsa oktaedrik radiuslarining nisbatan 0,41-0,73 gacha bo’lsa oktaedrik koordinatsiya, 0,73-1,37 gacha bo’lsa kub koordinatsiya koordinatsiya, 0,73-1,37 gacha bo’lsa kub koordinatsiya bo’ladi.bo’ladi.  Na+(INa+=0,98 AO) va Cl-(ICl-=1,81 AO), ionlar Na+(INa+=0,98 AO) va Cl-(ICl-=1,81 AO), ionlar nisbati:nisbati:  oktaedrik koordinatsiya, yokioktaedrik koordinatsiya, yoki  Cl+(Ics=1,65 AO), Cl-(ICl=1,81 AO), ionlar nisbati:Cl+(Ics=1,65 AO), Cl-(ICl=1,81 AO), ionlar nisbati:  kub koordinatsiya bo’ladi.kub koordinatsiya bo’ladi.

Kovalent bog’lanish.Kovalent bog’lanish.  H2, O2, N2, Cl2 . . . . . . . . kabi molekulalarning va ko’pchilik anorganik H2, O2, N2, Cl2 . . . . . . . . kabi molekulalarning va ko’pchilik anorganik hamda organik moddalarning tuzilishini tushintirish uchun 1916 yilda Lyuis hamda organik moddalarning tuzilishini tushintirish uchun 1916 yilda Lyuis (SSHA) tomonidan kovalent bog’lanish nazariyasi yaratildi. Lyuis (SSHA) tomonidan kovalent bog’lanish nazariyasi yaratildi. Lyuis nazariyasiga muvofiq, molekulada atomlar, har ikkala atom uchun taluqli nazariyasiga muvofiq, molekulada atomlar, har ikkala atom uchun taluqli bo’lgan umumiy elektron tufti orqali bog’langan bo’ladi. Atom tomonidan bo’lgan umumiy elektron tufti orqali bog’langan bo’ladi. Atom tomonidan elektron tuftlarni hosil qilish uchun sarf bo’lgan elektronlar juftli soni elektron tuftlarni hosil qilish uchun sarf bo’lgan elektronlar juftli soni bog’langan atomlarning valentligini bildiradi (Lentmyur). Struktura bog’langan atomlarning valentligini bildiradi (Lentmyur). Struktura formuladagi valentlik birligini bildiruvchi chiziqcha (-) elektron juftni anglatadi. formuladagi valentlik birligini bildiruvchi chiziqcha (-) elektron juftni anglatadi. Ko’pgina molekulada tashqi qavatdagi umumiy elektronlar bilan, hosil Ko’pgina molekulada tashqi qavatdagi umumiy elektronlar bilan, hosil bo’lgan elektronlar jufti birgalikda barqaror duplet (2) yoki oktet (8) elektronli bo’lgan elektronlar jufti birgalikda barqaror duplet (2) yoki oktet (8) elektronli konfiguratsiya hosil qiladi. Atomlar orasida Lyuis sxemasi boyicha hosil konfiguratsiya hosil qiladi. Atomlar orasida Lyuis sxemasi boyicha hosil bo’ladigan kimyoviy bog’lanish kovalent bog’lanish deyiladi.bo’ladigan kimyoviy bog’lanish kovalent bog’lanish deyiladi.  Kovalent – bu teng valentli demakdir. Kovalent bog’lanish birikuvchi Kovalent – bu teng valentli demakdir. Kovalent bog’lanish birikuvchi atomlarning tabiatiga qarab 2-ga bo’linadi.atomlarning tabiatiga qarab 2-ga bo’linadi.  1. Kovalent qutubsiz; 2. Kovalent qutubli.1. Kovalent qutubsiz; 2. Kovalent qutubli.  1. Bir xil ikki atom orasida elektronlar juftli hisobiga hosil bo’ladigan 1. Bir xil ikki atom orasida elektronlar juftli hisobiga hosil bo’ladigan bog’lanishga qutubsiz kovalent bog’lanish deyiladi.bog’lanishga qutubsiz kovalent bog’lanish deyiladi.  Masalan: H + H - -> H : H, H-H, :cl+cl : - -> : cl : cl:, cl-clMasalan: H + H - -> H : H, H-H, :cl+cl : - -> : cl : cl:, cl-cl  O + O - -> O : O, O=O, N+N - - -> N : : N, N=NO + O - -> O : O, O=O, N+N - - -> N : : N, N=N

 Qutbli kovalent bog’lanishda elektronlar juftli simmetrik joylashmaydi va molekulalara Qutbli kovalent bog’lanishda elektronlar juftli simmetrik joylashmaydi va molekulalara qarama-qarshi zaryadlarning og’irlik markazlari ham bir nuqtada yetmaydi. Shu qarama-qarshi zaryadlarning og’irlik markazlari ham bir nuqtada yetmaydi. Shu sababli bunday molekulalarni qutubli molekulalar deyilai. Ular 2 qutbli bo’lganligi sababli bunday molekulalarni qutubli molekulalar deyilai. Ular 2 qutbli bo’lganligi uchun ularga dipollar deyiladi. Dipol deb bir xil q-qiymatli va har xil zaryadli 1-uchun ularga dipollar deyiladi. Dipol deb bir xil q-qiymatli va har xil zaryadli 1- mavofada joylashgan ionlardan tashkil topgan sistemaga aytiladi. Zaryadning mavofada joylashgan ionlardan tashkil topgan sistemaga aytiladi. Zaryadning masofaga ko’paytmasi dipol momenti deyiladi m=q.masofaga ko’paytmasi dipol momenti deyiladi m=q.  1. Qutubli bog’lanish deb dipol momenti bilan xarakterlanadigan bog’lanishga aytiladi. 1. Qutubli bog’lanish deb dipol momenti bilan xarakterlanadigan bog’lanishga aytiladi. Qutbsiz bog’lanishda m=0 bo’ladi. Qutbli bog’lanishli moddalarning reaktsiyaga kirish Qutbsiz bog’lanishda m=0 bo’ladi. Qutbli bog’lanishli moddalarning reaktsiyaga kirish qobiliyati qutbsiz molekuladan ko’proq bo’ladi. Shunday qilib kovalent bog’lanish juft qobiliyati qutbsiz molekuladan ko’proq bo’ladi. Shunday qilib kovalent bog’lanish juft elektronlar bilan xarakterlanadi. Dipol uzunligi 1 atom o’lchamiday 10-8 sm, zaryadi q elektronlar bilan xarakterlanadi. Dipol uzunligi 1 atom o’lchamiday 10-8 sm, zaryadi q 4,8 . 10-10 el. st. birlik. Shuning uchun m=10-18 el.st.bir.sm ga teng bo’ladi. Dipol 4,8 . 10-10 el. st. birlik. Shuning uchun m=10-18 el.st.bir.sm ga teng bo’ladi. Dipol momenti birligi qilib 1D debay qabul qilingan. 1D=3,33.10-30 Kl.m ga teng. m vektor momenti birligi qilib 1D debay qabul qilingan. 1D=3,33.10-30 Kl.m ga teng. m vektor bo’lib, u ham miqdoriy ham yo’nalishga egadir. Uning yo’nalishini shartli ravishda + va bo’lib, u ham miqdoriy ham yo’nalishga egadir. Uning yo’nalishini shartli ravishda + va – ishoralari bilan belgilanadi.– ishoralari bilan belgilanadi.  mH2O = 1,83 D (uglovaya str) CO2 BeF2 m=0 mNH3 = 1,48 D (piramidalnaya str).mH2O = 1,83 D (uglovaya str) CO2 BeF2 m=0 mNH3 = 1,48 D (piramidalnaya str).  Hozirgi zamonda kvant mexanikasi metodlaridan kovalent bog’lanishni tushuntirish Hozirgi zamonda kvant mexanikasi metodlaridan kovalent bog’lanishni tushuntirish uchun valent bog’lanishlar metodi va molekulyar orbitallar metodilari ishlatiladi. Valent uchun valent bog’lanishlar metodi va molekulyar orbitallar metodilari ishlatiladi. Valent bog’lanishlar metodini 1927 yilda Geytler va London (Germaniya) fodorod bog’lanishlar metodini 1927 yilda Geytler va London (Germaniya) fodorod molekulasida elektronlar zisligi va energiyasini hisoblash yo’li bilan tushuntirishni taklif molekulasida elektronlar zisligi va energiyasini hisoblash yo’li bilan tushuntirishni taklif qildi. Ular H-H oralig’idagi masofa R ni o’zgaruvchan deb ikki elektron oralig’idagi qildi. Ular H-H oralig’idagi masofa R ni o’zgaruvchan deb ikki elektron oralig’idagi potentsial energiyasini elektronlar funktsiya koeffitsienti sistemasi U deb, ikki potentsial energiyasini elektronlar funktsiya koeffitsienti sistemasi U deb, ikki elektronli to’lqin funktsiyasi J – ni aniqlaydi. Bu tenglamani yechishda sistemaning elektronli to’lqin funktsiyasi J – ni aniqlaydi. Bu tenglamani yechishda sistemaning to’liq energiyasi Ye ni atomlar oralig’idagi masofaning funktsiyasi deb oladi. Bunda to’liq energiyasi Ye ni atomlar oralig’idagi masofaning funktsiyasi deb oladi. Bunda agar elektronlar parallel spinlarda iborat bo’lsa ular yaqinlashganda energiyasi agar elektronlar parallel spinlarda iborat bo’lsa ular yaqinlashganda energiyasi oshadi, shuning uchun molekula hosil bo’lmaydi.oshadi, shuning uchun molekula hosil bo’lmaydi.

E’tiboringiz uchun E’tiboringiz uchun rahmat!rahmat!

O'xshashlar

Elektrolitik dissotsiyalanish nazariyasi. Kimyoviy muvozanat. Bufer eritmalar

Molekulyar orbitallar metodi mavzusini o’qitish metodikasi (kislorod, uglerod (II) oksid, azot (II) oksid misolida)

D.I.Mendeleyevning gidratlanish nazariyasi

Kislota va asos nazariyasi

Kimyoviy bog’lanish va molekulalarning tuzilishi dars ishlanma