Kimyo laboratoriyasidan samarali foydalanish - Kimyo - Slaydlar

Kimyo laboratoriyasidan samarali foydalanish

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3811 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz

KIMYO FANI VA UNING PREDMETI Tabiatda inson paydo bo’lishi bilan unda tabiatni, atrof muhitni o’rganish va undan foydalanish ko’nikmalari paydo bo’lgan. Hayotning rivojlanishi, insonning o’zi va atrof muhitni o’rab turgan borliqni o’rganishga intilish natijasida tabiat va jamiyat to’g’risidagi fanlar kelib chiqqan. Shunday tabiiy fanlar qatoriga kimyo fani ham kiradi. Kimyo fani atrofdagi barcha borliqni, uni tashkil etgan tarkibiy qismlarni modddalardan iborat deb qaraydi. Moddalarni o’rganishbilan borliqni o’rganadi. Shu sababli kimyo-moddalarning tarkibi, tuzilishi, xossalari va ularning bir turdan boshqa turga aylanishi sababi va qonunuyatlarini o’rganadigan fan. Kimyo fanining predmeti (o’rganadigan obyekti) -moddadir. Kimyo sanoat to’g’risidagi fandir. Kimyo fani boshqa fanlardan shunisi bilan farq qiladiki, bu fanning natijalari aniq ishlab chiqarish (kimyo sanoati) sohalarida qo’llaniladi, fanning bu sohasi kimyoviy texnologiya deb nomlanadi. Kimyoviy texnologiya kimyo fanining chuqur ilmiy tekshirishlar natijasida ishlab chiqilgan uslub, qonuniyatlar va iqtisodiy hisoblashlarga tayangan holda xalq xo’jaligida foydalaniladigan kimyoviy moddalar ishlab chiqarish va ularning muammolari bilan shug’ullanadigan bo’limdir. Mavjud kimyoviy texnologik jarayonlar kimyo fanining sanoat fani ekanligini ko’rsatadi va oziq-ovqat, yengil va to’qimachilik, kimyoviy o’g’itlar, sintetik polimerlar, sintetik yuvish vositalari, metallurgiya, neft va gazni qayta ishlash sanoati va dori-darmonlar ishlab chiqarishni o’z ichiga oladi. www.arxiv.uz

Kimyo fanidan takomillashtirilgan davlat ta’lim standarti.  O’quvchilar kimyo asoslariga oid quyidagi bilim, ko’nikma va malakalarni egallashlari shart:  -moda, uning tarkibi, tuzilishi, xossalari, tarkibini bilish;  -kimyoviy elementlar va ularning birikmadagi valentligini hamda kimyoviy formulani tuza bilish;  -kimyoviy qonunlar va nazariyalarni, atom-molekulyar ta’limotni bilish;  -anorganik birikmalarning eng muhim sinflari: oksidlar, asoslar, kislotalar va tuzlarning tarkibi, xosalari, qo’llanilishi hamda ular orasidagi genetik bog’lanishni bilish;  -atom yadrosi tarkibi, elementlar zarrachalarini bilish;  -kimyoviy elementlar davriy qonuni va davriy sistemasini bilish;  -kichik va katta davr elementlarining atom tuzilishlarini hamda elektron formulalarini tasavvur qila olish;  -elektronlarni yadro atrofida harakatlanishini, kvant sonlari haqida tasavvurga ega bo’lish;  -yadro reaksiyalari va sun’iy radioaktivlik haqidagi tushunchalarga ega bo’lish;  -kimyoviy bog’lanish turlarini bilish;  -kimyoviy reaksiyadagi asosiy qonuniyatlarni anglash;  -kichik davrda joylashgan kimyoviy elementlar tavsifini bilish;  -kislota, ishqor, tuzlarning dissotsiatsiyalanishini yoza olish;  -ion almashinish tenglamalarini yoza olish;  -metall va metallmaslarning ayrim vakillari (vodorod, kislorod, galogenlar, oltingugurt, azot, fosfor, uglerod, kremniy, ishqoriy metallar, kalsiy, magniy, alyuminiy, temir ) xossalari va qo’llanilishini bilish;  -buyuk allomalarimiz va ularning kimyo rivojiga qo’shgan hissalari haqida tasavvurga ega bo’lish; www.arxiv.uz

 O’zbekistonda olinadigan kimyoviy xom ashyolar va ularning mohiyatini anglash;  -organik moddalarning tuzilish nazariyasini tushuntira olish;  -organik birikmalarning (to’yingan uglevodorodlar, to’yinmagan uglevodorodlar, benzol, bir atomli to’yingan spirtlar, fenollar, sirka aldegidi, sirka kislotasi, aminlar, anilin, uglevodlar, aminokislotalar, oqsillar ) xossalari va qo’llanilishini tushuntira olish;  -anorganik va organik kimyoga oid masalalar yecha olish;  -polimerlarning xossalari va qo’llanilishini tushuntira olish;  -kimyoviy reaksiyalar va jihozlardan foydalana olish;  -kimyoviy ishlab chiqarish jarayoni, kimyoviy moddalardan foydalanishni ekologik nuqtai nazardan tushuntira olish. www.arxiv.uz

 Interfaol usulda dars o’tishda qo’llanilishi lozim bo’lgan metodik tavsiyalar.  1. O’qituvchi o’zi ta’lim berayotgan o’quvchilarning kimyo faniga qiziqishi va shu fanga munosabatini aniqlamog’i ozim.  2 . Kimyo fanini o’qitishni tabaqalashtirgan holda tashkil etish, ya’ni o’zlashtirishi qiyin bo’lgan o’quvchilarga yordam berish va ularni o’zlashtiruvchilar qatoriga ko’tarish.  3. O’quvchilarni darsga hammani baravar jalb qilinishi lozim.  4. O’quvchilarni soni sinfda 30-nafardan oshmasligi lozim, chunki ular bilan ishlaganda ularning fikrlarini to’liq eshitish va har biri bilan individual ishlash imkoni bo’ladi.  5. Dars jarayoni yaxshi o’tishi uchun sinf xonasi ham katta ahamiyatga ega.  Xona shinam, keragicha yorug’, havo yaxshi aylanadigan va fanga oid ko’rgazmalar bo’lishi, stol ustida tajribaga doir hamma moddalar bo’lishi shart. www.arxiv.uz

 6. O’qituvchi o’quvchilarni barchasini darsga psixologik tayyorlashi lozim. Uyatchang, tortinchoq, ichimdagini top deydigan o’quvchilarni ruhiy holatidan kelib chiqqan holda ularning fikrlarini o’qituvchi chiqarishi lozim.  7. O’quvchilarni shunday o’tkazish lozimki, ular bir-birlariga halaqt bermasliklari lozim.  8. Dars jarayonida o’zaro xurmat gapirayotgan o’quvchining fikrini bo’lmaslik, gapni oxirigacha eshitish lozim.  9. Dars jarayonida o’quvchilarni yanada fanga qiziqtirish maqsadida fanga oid turli yangiliklar yetkazib berish lozim.  10. O’quvchilarning o’ziga bahosini oshirish uchun fanga oid turli yangiliklar, topshiriqlarni olib kelishini topshirish lozim. www.arxiv.uz

 KIMYO LABORATORIYASIDA ISHLASH QOIDALARI  1. Laboratoriyada ish boshlashdan oldin xalat kiyish, suv, elektr energiya, gaz borligini, mo’rili shkafning ishlash-ishlamasligini ko’zdan kechirish, so’ngra xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilish kerak.  2. Har bir talaba, iloji boricha, o’zi uchun ajratilgan joyda ishlashi kerak.  3. O’tkaziladigan tajribaning tavsifi, unda ishlatiladigan asbob va reaktivlar talabaning ish daftarida to’liq yozilgan bo’lishi lozim. Tajriba materialini talaba to’liq o’zlashtirganiga o’qituvchi iqror bo’lganidan keyingina ishni bajarishga ruxsat etadi.  4. Tajribani boshlashdan oldin asbob va reaktivlarni ko’zdan kechirish, asboblarning to’g’ri tanlanganligiga, tayyorlangan reraktivlarning tozaligiga va kerakli miqdorda olinganligiga ishonch hosil qilish zarur.  5. Tajriba o’tkazilayotganda ozodalikka va saranjom-sarishtalikka rioya qilish kerak.  6. Laboratoriyada chekish, suv ichish va ovqatlanish mumkin emas.  7. Ish vaqtida gaz yoki vodoprovod jo’mraklari va shunga o’xshashlar, elektr asboblari, analitik tarozilar ishlamay qolsa tezda o’qituvchiga yoki laborantga murojaat qilish kerak. www.arxiv.uz

 8. Tajriba tugagach, gaz gorelkasi va suv jo’mraklarini berkitish, elektr asboblarini o’chirish, shuningdek tajriba natijalarini laboratoriya daftariga yozish kerak.  9. Tajriba natijasida hosil bo’lgan chiqindilarni, ya’ni kislotalar, ishqorlar, tez o’t oladigan moddalar, filtr qog’oz, suvda erimaydigan moddalar, bo’yoq moddalar, va shunga o’xshashlarni rakvinaga to’kish man etiladi, ularni maxsus idishlarga yeg’ish kerak.  10. Talaba ishlatib bo’lingan reaktivlarni, o’zi sintez qilgan moddani katta laborantga topshirishi lozim. Ishlatgan idishlarni va asboblarni tozalab, shkaflarga qo’yib, ish joyini toza qoldirishi kerak.  11. Laboratoriya darsini qoldirgan talabaning o’qituvchisiz yoki katta laborantsiz tajriba o’tkazishi ruxsat etilmaydi. www.arxiv.uz

 Laboratoriyada rioya qilinishi kerak bo’lgan xavfsizlik texnikasi qoidalari .  Laboratoriyada ko’ngilsiz hodisalar sodir bo’lmasligi uchun quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak.  1. Laboratoriyada o’t o’chirgich, jun material, himoya ko’zoynagi, rezina qo’lqoplar va yashikda qum bo’lishi kerak.  2. Elektr asboblari sim bilan yerga ulangan bo’lishi kerak.  3. Laboratoriyada ikkita eshik bo’lgani ma’qul.  4. Tajriba tugagach gaz, suv va elektr asboblarini o’chirish kerak.  5. Natriy va kaliy metallarini bankada kerosin, benzol yoki toluolda saqlash lozim. Ular qisqich bilan olinib, filtr qog’oz ustida skalpel yordamida mayda bo’laklarga bo’linadi.  Natriy va kaliy metallarining mayda bo’laklari, qolgan filtr qog’ozlarni rakvinaga va axlat chelagiga tashlash qat’iy man etiladi, chunki u yong’in chiqishiga sabab bo’lishi mumkin. Ularni maxsus idishlarga solish yoki spirtda eritib yuborish kerak. www.arxiv.uz

 6. Oson uchuvchan va tez yonuvchan organik erituvchilar (etil efir, metil spirt, etil spirt, benzol, toluol, aseton, benzin, petroley efir va h,k.) saqlanadigan idish og’zini ochiq holda alanga yoki elektr plitalar oldida qoldirish man etiladi. Bunday eritmalarni laboratoriyada bir litrdan ko’p saqlash mumkin emas.  7. Reaksiya olib borilayotgan probirka va kolbani qizdirish zarur bo’lsa, qizdirilayotgan idishning og’zini odam ishlamayotgan tomonga qaratish kerak.  8. Tajriba o’tkazilayotganda asbobning ulangan joylarini kuzatib turish kerak.  9. Suyuqliklarni yopiq sistemali haydash asbobida haydash mumkin emas, aks holda haydash asbobi yorilishi mumkin. Shuning uchun yig’gich idish ochiq bo’lishi kerak.  10. Vodoprovod suvi shisha sovutgichlarga rezina naylar orqali ulanadi, ulangan yerlarini bog’lab qo’yish kerak. Vodoprovod jo’mragini ochishda jo’mrakni sekin burash kerak, aks holda nayda yig’ilib qolgan havo bosim bilan chiqib, shisha sovutgichni sindirishi mumkin.  11. Moy hammomidan foydalaniladigan bo’lsa, tajribani faqat mo’rili shkafda o’tkazish kerak. Hammomni moyning qaynash temperaturasigacha qizdirish mumkin emas. Undagi termometrning ko’tarilishini himoya ko’zoynagidan foydalanib kuzatish kerak.  12. Talabalar laboratoriyadagi reaktivlarga, idishlarga va asbob-uskunalarga rahbarlarning ruxsatisiz tegishi mumkin emas.  13. Laboratoriya eshigida, “Laboratoriyani berkitishdan oldin gaz, suv va elektr energiyani o’chiring! Laboratoriyani ko’zdan kechiring!” degan yozuvlar bo’lishi kerak. www.arxiv.uz

 Zaharli, oson alangalanadigan va portlovchi moddalar bilan ishlash  Laboratoriyalarda organik moddalarni sintez qilishda zaharli, oson uchuvchan, oson alangalanadigan, portlovchi reaktiv va erituvchilar bilan ishlashga to’g’ri keladi. Shuning uchun ishlatiladigan organik moddalarning xossalarini bilish ish jarayonida yuz berishi mumkin bo’lgan ko’ngilsiz hodisalarning oldini oladi. Reaksiya uchun olingan reaktivlarning xossalarini bilish bilan birga reaksiyada hosil bo’ladigan oraliq mahsulotlarning, shuningdek so’nggi mahsulotlarning xususiyatlarini ham bilgan ma’qul.  Bu bilan tajriba o’tkazayotgan talaba birinchidan, o’zining sog’ligini saqlasa, ikkinchidan, atrofidagilarni va muhitni zaharlanishdan saqlaydi.  Organik moddalarni sintez qilishda ishlatiladigan moddalarning ko’pi zaharli hisoblanadi. Masalan, dioksan, tetragidrofuran, yog’och spirti, piridin, akrilonitril, benzol, anilin, xlorangidridlar, sianid kislota va uning tuzlari, fosgen, uglerod va azot oksidlari, diazometan, vodorod sulfid, simob, brom va boshqalar. Bunday modalar bilan ishlashda quyidagilarga amal qilish kerak. www.arxiv.uz

 1. Ko’p miqdordagi zaharli moddalar bilan qilinadigan ishlar maxsus xonalarda olib boriladi.  2. Laboratoriyada zaharli moddalar bilan ishlashda, birinchi navbatda, mo’rili shkafning ishlashi, yig’ilgan asbobning ulangan yerlari mustahkam bo’lishi va sintezda ishlatiladigan tomizgich, ajratgich voronkalarning jo’mraklari puxta o’rnatilgan bo’lishi kerak.  3. Zaharli moddalarni o’lchashda yoki tarozida tortishda rezina qo’lqop kiyish, himoya ko’zoynagi taqish, ulardan foydalanib bo’lingandan keyin esa sovunlab yuvish kerak.  4. Zaharli moddalarni yoki eritmalarni laboratoriyada qoldirish mumkin emas, ularni ishlatib bo’lgandan so’ng laborantga topshirish shart.  5. Oson alangalanuvchan organik moddalar bilan ishlashda nihoyatda ehtiyot bo’lish kerak. Etil efir, spirt, petroley efir, benzol, benzin, ligroin, va boshqalar shular jumlasidandir.  6. Oson alangalanuvchi moddalarni ochiq alangada qizdirish, alanga yaqininda saqlash man etiladi, faqat usti berk maxsus elektr plitalarda, suv hammomida qizdirish va haydash mumkin.  7. Etil efirni haydashda yig’gich idish yaqinida hech qanday alanga manbayi bo’lmasligi kerak.  8. Oson alangalanuvchan moddalarni va erituvchilarni salqin va ventilyator o’rnatilgan omborlarda saqlash lozim. Ularni issiq xonalarda, termostat va isitish batareyalari oldida saqlash man etiladi.  9. Zaharliva oson alangalanuvchan moddalar qoldiqlarini rakvinaga, axlat idishiga to’kish man etiladi. Ularni mo’rili shkaf tagiga qo’yilgan maxsus idishlargagina quyish mumkin.  10. Oson alangalanuvchan moddalar bilan tajriba o’tkazilayotganda xonada chekish qat’iy man etiladi.  11. Gazometrga vodorod yoki boshqa yonuvchi gazlar to’ldirilayotganda atrofda alanga bo’lmasligi kerak . www.arxiv.uz

 12. Konsentrlangan nitrat kislotaga oson alangalanuvchan moddalar qo’shish man etiladi.  13. Konsentrlangan kislotalar, ishqoriy metallar, ayrim organik moddalar tajriba vaqtida hamda reaksiya yuqori va past bosimda olib borilishi natijasida portlashi mumkin. Shuning uchun bunday tajribalarda himoya ko’zoynagi taqishdan tashqari, organik shishadan yasalgan himoya ekrani ham qo’yish lozim.  14. Natriy amidi, natriy va kaliy metallarini suv bilan aralashtirmaslik kerak, aks holda reaksiya shiddatli borib, portlash, yong’in va ko’ngilsiz hodisalarga sabab bo’lishi mumkin. Shuning uchun natriy solib quritilgan efir suv hammomida emas, balki havo hammomida haydaladi.  15. Moddalarning erish temperaturasini aniqlashda konsntrlangan sulfat kislota solingan asbobdan foydalaniladi. Bunda asbob ichidagi aralashma qattiq qizib ketishi natijasida ba’zan kislota sachrashi mumkin. Bunday tajribalarda himoya himoya ko’zoynagi taqish kerak.  16. Ba’zi erituvchilar (dietil efir, siklogeksan va boshqalar) uzoq turish natijasida peroksid birikmaga aylanib qoladi. Shuning uchun bunday eritmalarni reaksiya uchun ishlatishdan oldin tekshirish kerak. Buning uchun 1ml erituvchiga KJ ning kislotali eritmasidan 1ml quyilganda yod tufayli eritma qo’ng’ir rangga bo’yalishi peroksidning borligini ko’rsatadi. Eritma tarkibidagi peroksidni yo’qotish uchun unga o’yuvchi natriy yoki o’yuvchi kaliy ta’sir ettiriladi . www.arxiv.uz

 Kuyganda, yonganda, zaharlanganda va boshqa ko’ngilsiz hodisalar ro’y berganda birinchi yordam ko’rsatish.  1. Har bir laboratoriyada dori qutisi bo’lishi shart, uning qayerda joylashganligini va undan qanday foydalanishni talabalar bilishi lozim.  Dori qutisida yodning 3-5% li eritmasi, ichimlik sodasi, borat kislota, sirka kislotaning 1% li eritmasi, paxta, sterillangan bint, oddiy bint, leykoplastert, kaliy permanganat eritmasi, glitserin, vazelin, kuyganda surtiladigan krem, novshadil spirt, yurak dorisi, bosh va qorin og’riganda ichiladigan dorilar bo’lishi lozim.  2. Issiqlik ta’siridan kuygan joyga tezda spirt yoki kaliy permanganat eritmasi bilan ho’llangan paxta qo’yiladi.  3. Ko’zga yoki badanning boshqa biror joyiga kislota sachrasa, o’sha yerni dastlab yaxshilab suv bilan, so’ngra sodaning 3% li eritmasi bilan yuviladi.  4. Ishqor sachraganda esa dastlab suv bilan yaxshilab, so’ngra sirka kislotaning 1% li eritmasi bilan yuviladi.  5. Brom ta’sirida kuygan joy spirt bilan yuviladi.  6. Laboratoriyada yong’in chiqishi bilan u yerdagi alanga manbalarining hammasi o’chiriladi, oson alangalanadigan moddalar esa laboratoriyadan boshqa jopyga olib chiqiladi. Yong’in kichik bo’lsa, uning ustiga qum sepiladi yoki jun adyol yopib qo’yiladi. Yong’in o’rtacha bo’lsa o’t o’chirish asboblaridan foydalaniladi va tezda o’t o’chirish komandasiga xabar beriladi.  Yong’inda biror kishining ust-boshi yona boshlasa, uni tezda jun adyolga o’rab, alanga o’chiriladi, kuygan yerlari kaliy permanganat eritmasi bilan yuviladi, so’ngra kuyganda surtiladigan krem surtib, medpunktga olib boriladi.  7. Gazlar ta’sirida zaharlanganda tezda novshadil spirt hidlatib, ochiq havoga olib chiqiladi.  8. Shisha kesgan joy dastlab shisha siniqlardan tozalanadi, so’ngra yodning 3% li eritmasi tekkiziladi va sterillangan bint bilan bog’lanadi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Organik kimyo

Kimyo, ekologiya va biz!

Sifat analizi analitik kimyo

Kimyo fanini o’qitishda o’yinli texnologiyalar

O’zbekiston Respublikasining kimyo sanoatining rivojlanishi haqida