Hаyotiy va irsiyatning molekulyar asoslari. Hujayraning kimyoviy tarkibi - Kimyo - Slaydlar

Hаyotiy va irsiyatning molekulyar asoslari. Hujayraning kimyoviy tarkibi

Yuklangan vaqt:

24.08.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5547.41796875 KB

Ko'chirib olish

Hаyotiy va irsiyatning molekulyar asoslari. Hujayraning kimyoviy tarkibi

* Анорганик бирикмалар (Сув ва минерал тузлар ) * Углеводлар * Липидлар (ёғлар) * Оқсиллар * Нуклеин кислоталар: ДНК ва РНК * АТФ ва бошқа органик бтрткмалар (гормонлар ва витаминларлар) Ҳужайранинг химиявий таркиби:

Умумий тушунчалар Ҳайвон ва усимликлар хужайраларининг химиявий таркиби жуда хам ухшашлиги, бу уларнинг келиб чикиш нуктасининг бирлигини изохлайди. Хужайраларда 80 ортик химиявий элементлар аникланган булиб, шулардан факат 27 тасининг физиологик ахамияти маълум. Макроэлементлар: O, C, N, H. 98% Микроэлементлар: K, P, S, Ca, Mg, Cl, Na. 1,9% Ультрамикроэлементлар: Cu, I, Zn, Co, Br. 0 ,01%

Анорганик бирикмалар Тирик организмлар хужайраларини таркибининг энг куп кисмини анорганик моддалардан сув тишкил этади. Сув организмга ташки мухитдан тушади, бундан ташкари хайвонларда сув организмдаги ёгларнинг, углеводларнинг ва оксилларнинг парчаланиши натижасида хам хосил булади. Хужайраларда сув цитоплазмада ва унда жойлашган органоидларда, ваколаларда, ядрода ва хужайралар оралигида мавжуд. . Вазифалари: 1 . Эритувчи 2. Моддалар транспорти 3. Химиявий реакциялар учун мухит хосил килади 4. Хужайра структураларининг хосил булишида рол уйнайди

Анорганик бирикмалар Минерал тузлар – маълум концентрацияларда хужайранинг нормал фаолиятида ута зарур хисобланади. Масалан, фосфор ва калцийнинг эримайдиган тузлари суяк тукимасининг мустахкамлигини таъминлайди. Хужайрада хамда уни ураб турган мухитда (кон плазмасида, хужайралар оралиги суюклигида) анион ва катионларнинг мавжудлиги Хужайра мембранасининг ярим утказувчанлигини таъминлайди.

Липидлар (ёглар) Бир катор ёғлар органик бирикмалар хисобланиб, сувда яхши эримайдиган булади, аммо полярсиз органик эритмаларда (бензолда, бензинда ва б.к.) яхши эрийдиган булади. Мураккаб липидларга киради: Липопротеидлар, гликолипидлар, фосфолипидлар. Ёғлар – булар липидларнинг бир куриниши булиб, глицериннинг мураккаб эфирлари ва ёғ кислоталаридан ташкил топган. Хужайраларда ёғлар 1 дан 5% гача учрайди. Вазифалари: 1. Энергетик -1 г ёгнинг оксидланишада 38,9 кДж энергия ажралади 2. Структуровий (фосфолипидлар – хужайра мембранасининг асосий кисмини ташкил этади ) 3. Химоявий (термоизоляцияда)

Mavzu: Hujayr yadrosi. DNK va RNKning tuzilishi va funksiyasi. Oqsil biosintezi.

Yadro (nukleus) 1. Interfaza xromosomalari(x romatin) 2. Yadro shirasi (karioplazma) 3. Yadro qobig`i (kariolemma) 4. Yadrocha (nukleola) 1. Irsiy moddani saqlash, ko`paytirish, yangi hujayralarga o`tkazish 2. Transkripsiya - Транскрипция – axborotni DNKdan RNKga ko`chirish 3. RNKlarni sitoplazmaga o`tkazishStrukturasi Funksiyalari

I n t e r f a z a x r o m o s o m a l a r i ( x r o m a t i n )Geteroxromatin – yaxshi bo`yaladigan, nofaol, spirallashgan qismlar Euxromatin – och bo`yaladigan, despirallashgan, faol qismlar “ Lampa cho`tka”si tipidagi xromosomalar – sirtmoqlarida jadal transkripsiya Politen xromosomalar – pufflarda jadal transkripsiya

Xromosomalar kimyoviy tarkibi, strukturasi Nukleosoma 1 xromosomada 1 mol DNK Gistonli oqsillar- gistonsiz oqsillar Gistonlar DNK 8 molekula gistonga 150 juft DNK o`ralgan (o`zak) – o`zaklari orasida 50 juft nukleotidli DNK (linker) qismi

Nukleosoma funksiyalari Xromosomaning strukturaviy birligi Uzun (5sm) DNK molekulasini mikronga teng xromosomalarga zich joylashtiradi

Yadrocha(nukleola) Odamda 5 juft xromosomaning yadrocha xosil qiluvchi qismlari yordamida shakllanadi Strukturasi Funksiyasi 1. Och bo`yaluvchi DNK qismi. 2. Ribonukleoproteidfibrillar. 3. Preribosoma granulalari. Yetilmagan ribosomalar (preribosomalarni xosil qiladi).

Yadro qobig`i (nukleonema) Strukturasi Funksiyasi 1. Ikki qavat membranadan iborat  Tashqi membranada ribosomalar joylashgan  Tagida fibrillar joylashgan 2. Perinuklear (yadro atrofi bo`shlig`i). 3. Yadro teshiklari (porasomalar) 4000 ga yaqin 1. Yadro va sitoplazma orasida moddalar transportida 2. Yadro shaklini ta’minlaydi

Karioplazma Tiniq, suyuq qismi Fibrillyar oqsillar (skelet-tayanch)Regulyator oqsillar Replikatsiyada qatnashadi Transkripsiyada qatnashadi Moddalar tashishda qatnashadi

Axborot oqimi va unda qatnashadi Axborotni ko`chirish - Yadrodan → sitoplazmaga - DNKdan → ribosomaga Yadro (Xromosomalar, DNK, va RNK) Translyatsiya apparati - Ribosomalar - tRNK, rRNK - Fermentlar Mitoxondriya va xloroplastlar genomi

Genetik ko`d – irsiy axborotning nukleotidlar ketma-ketligi bo`yicha yozilishiX u s u s i y a t l a r i Tripletlik → DNK –kodogen → iRNK –kodon → tRNK –antikodon → xar bir aminokislotani 1ta triplet kodlashtiradi 1 ma’noli → 1 kodon – aminokislotani belgilaydi To`ldirmaslik → 1 kodon tripletni ikkinchisiga qo`shiladi Ayniganlik → 1 aminokislotaga bir nechta kodon tog’ri kelishi Universallik→ Genetik ko`d xammа organizmlar uchun

Oqsil biosentezi 1 etap transkripsiya (DNKdan iRNKga axborot ko`chirilishi) – RNK polimeraza ishtirokida kechadi – Ferment promotorga birikadi – DNK spirali yoyilib 1 tasidan iRNK nusxasi olina boshlaydi – Оorqasidan qo`sh spiral tiklana boradi – Ferment terminator kodonga yetganida iRNK matritsa (DNK) dan ajraladi

Транскриптон Транскрип- ция бирлиги Прокариот- ларда бир неча гендан иборат Эукариот- ларда 1 гендан (моноген) иборат Тескари транскрипция иРНК → ревартаза (тескари транскриптаза) ДНК

Пре – иРНК → функционал етилмаган молекула Процессинг → Етилиш жараёни Сплайсинг → Интронларни чиқариб ташлаб, экзонларни қайта ушлаш Етук иРНК (ядрода кечади)

2 этап трансляция Рибосомаларда кечади иРНК матрицаси асосида генетик кодга мос равишда оқсил синтезланади Ахборот нуклеотидлар кодидан аминокислоталар кодига айлантирилади

РИБОСОМАЛАРДА ОҚСИЛ СИНТЕЗИ 1 босқич Аминоацил – тРНК рибосоманинг А қисмига бирикади 2 босқич Рибосоманинг Р қисмида пептид боғи хосил бўлади 3 босқич Транслокация – рибосома қўшни 3 нуклеотидга кўчиб ўтади

тРНК - иРНК билан аминокислота орасида воситачи - Акцептор қисми – аминокислота бирлашуви қисми - тРНК антикодони иРНК кодонига комплементар бўлади

metabolizmModda va energiya almashinuvi

Plazmatik membrana orqali moddalar transporti Plazmolemmaning funksiyalari. 1) Himoya, baryer; 2) Transport – ichki va tashqi muhit bilan modda alma- shnuvi. Plazmolemma ya-rim o’tkazuvchanlik xu-susiyatiga ega, shuning uchun ba’zi moddalar hu-jayraga oson, boshqalari esa qiyin o’tadi. Ionlar va boshqa yirik molekulalar membrane orqali to’g’ri-dan-to’g’ri o’ta olmaydi. 3) Retseptorlik “ Human Biology” Sylvia S. Mader, 2010 dan keltirilgan

 Diffuziya – bu moddalarni yuqori konsentrat- siyali joydan past konsentatsiyali joyga o’tishi. Diffuziya hujayrada moddalarni passiv trans-porti hisoblanadi. Buning uchun energiya talab qilinmaydi.  Plazmolemma orqali moddalar harakati vaq- tida oldiga va orqaga kuzatiladi, lekin kam konsentratsiyali tomonga harakati aniq ko’- rinadi.  Suv va molekula miqdori tenglashganda aniq harakat ko’rinmaydi.  Ba’zi moddalar membrane orqali diffuziya yo’li bilan o’tadi. Bunda moddalar ikki tomon- lama harakatlanadi. Lekin muvozanatga kel- guncha yuqori konsentratsiyali joydan past konsentratsiyali joyga harakatlanadi. Kislorod membrane orqali hujayra ichiga o’tadi. Bu kis- lorod energiya manbasi Diffuziya.

Osmos.  O’smos yarim o’tkazuvchi mem-brana orqali suvning harakati bo’lib, yuqori konsentratsiyali joydan past konsentratsiyali joyga o’tadi. Masalan, qon hujayralari-dan suvning chiqishi. Odatda izotonik eritma normal hisobl- anadi. Bu eritma konsentratsiyasi shu hujayra konsentratsiyasiga o’xshash bo’lgani uchun diffuziya kuzatilmaydi. Shuning uchun hu-jayra shakli ham, hajmi ham o’zgarmaydi. Tibbiyotda qo’llani-ladigan vena ichiga yuboriladigan dori vositalari izotonik eritma bo’ladi. Gipotonik eritma ta’sirida hujayralar ishib yorilishi kuza- tiladi. Agar eritrositlarni gipotonik eritmaga solinsa, suv hujayra ichi-ga o’tib, hujayralar ishadi va yori-ladi. Bu jarayon gemoliz deyiladi. a. izotonik eritma (hujayra ichidagi konsentratsiya bilan birhil). b. Gi- potonik eritma (hujayra ichidagi konsentratsiyadan kam). c. Giper-tonik eritma (hujayra ichidagi kon- sentratsiyadan ko’p). “ Human Biology” Sylvia S. Mader, 2010 dan keltirilgan

Стадии метаболизма:  Tayyorlash bosqichi: Ovqatni hazm qilish, kislorod va oziqa moddalarni hujayralarga yetkazish  Hujayrada modda va energiya almashinuvi  Yakuniy bosqich: parchalanish

Tayyorlash bosqichi (Hazm qilish tizimi)  Polisaxaridlar (kraxmal, sellyuloza) Monosaxaridlar (glyukoza, fruktoza)  Yog’lar glitserin va yog’ kislotalari  Oqsillar aminokislotalar

Hujayralardagi metabolizm Energiya almashinuvi (katabolizm, dissimilyatsiya) Plastik almashinuvi (anabolizm, assimilyatsiya)  organik moddalarning parchalanishi  Organik moddalarni sintezi

Plastik almashinuvi. (anabolizm, assimilyatsiya)  Hujayraga kelib tushgan aminokislotalar, monosaxaridlar, glitserin va yog’ kislotalari shu organizmga hos yangi oqsil, uglevod va yog’ molekulalarini hosil qiladi.  Hosil bo’lgan sodda molekulalar, aminokislotalar, nukleotidlar hujayra komponentlari tarkibit qismlarini sintezi uchun sarf bo’ladi. • Plastik almashinuv hisobiga hujayra va organizmning o’sishi, bolinishi va rivojlanishi taminlanadi.

OQSILLAR, LIPIDLAR VA UGLEVODLAR ALMASHINUVI

OQSILLAR, YOG’LAR VA UGLEVODLAR FUNKSIYALARI Organik moddalar Oqsillar Yog’lar Uglevodlar Funksiyalar Quruvchi, fermentativ, xarakat, ximoya, transport, energetik Quruvchi, ximoya, energetik, termoregulyatorlik Quruvchi, energetik, ximoya43 090A 43 4F 51 5217 5317 280C 1504 53 32 15 53 2806

Antuan Fransua de Furkrua – oqsillarni o’rganishga asos solgan

 Oqsillar organizmning eng murakkab moddalari va hujayralar protoplaz-masining asoslaridir. Oqsillar organizmda yog’lardan, uglevodlardan yoki boshqa moddalardan hosil bo’lmaydi. Ularning tarkibiga azot, uglero’d, vodorod, kislorod, bazida esa - oltin gugurt va boshqa elementlar juda ki-chik miqtorda kiradi. Aminokislotalar oqsillarning struktur elementlari-dir. Ular ishqorli va kislotali xususiyatga ega bo’lgan organik moddalar deb hisoblanadi. Xar xil oqsillarni o’ganish ularning tarkibiga 25dan ortiq aminokislotalar kirishini aniqlashga imkon berdi. Plimlar oqsillarni sun’iy sintezi bo’yicha tadqiqotlar olib borishyapti. Oqsillar va ularning tarkibi35

Oqsil almashinuvi  ORGANIZMDAGI OQSIL ALMASHINUVI NERV TIZIMI VA ICHKI SEKRETSIYA BEZLARI TOMONIDAN BOSHQARILADI. GORMONAL MODDALARDAN, QALQONSIMON BEZNING GORMONI (TIROKSIN) VA BUYRAK USTI BEZINING PO’STLOQ QAVATI GORMONLARI (GLYUKOKORTIKOIDLAR) OQSILLARNI PARCHALANISHI VA DISSIMILYATSIYA JARAYONINI KUCHAYTIRADI. OSHQOZON OSTI BEZI GORMONI (INSULIN) ESA VA GIPOFIZNING OLDINGI BO’LAGI SOMOTOTROP GORMONI (O’SISH GORMONI) ORGANIZMDA OQSIL HOSIL BO’LISHINI ASSIMILYATSIYA JARAYONINI KUCHAYTIRADI.

Oqsil parchalanishi Ovqat tarkibidagi oqsillar CO 2 H 2 O Siydik Ammiakaminokislotalar 35 0D 6D 14 69 14 35 22 3D 09

Yog’lar hayvon va o’sim- liklar organizmida, aso-san energetik vazifani bajaradi. Ularning kalo-riyasi (yonganda issiqlik chiqarish qiymati) ugle- vod va oqsillarnikidan deyarli ikki marta ortiq. Yoglar organizmda asosan energetik vazifani bajaradi

Yog’ning yog’ to’qimasida oksidlanishiga undagi lipaza va degidrogenaza fermentlari ta’minlaydi. To’qima lipaza ta’sirida to’qima yog’lari glitsirin va yog’ kislotalarga parchalanadi. Va keying bosqichda yog’ kislotalarining oksidlanishi natijasida karbonat angidridi va suv hosil bo’ladi. Buning natijasida organizm hayot faoliyati uchun energiya ajraladi. Ovqat yog’lariOvqat yog’lari GlitserinGlitserin Yog’ kislotalarYog’ kislotalar CO 2CO 2 H 2 OH 2 OYog’larni parchalanishi6D

YOG’ ALMASHINUVI Yog’ almashinuvi boshqa almashi- nuvlar kabi bevosita markaziy nerv tizimi tomonidan va endokrin bezlar – gipofiz, oshqozon osti bezining Langergans orolchasi, buyrak usti bezlari, qalqonsimon bez va jinsiy bezlar tomonidan boshqariladi.

Uglevodlar Uglevodlar – asosan o’simlik olamida uchraydigan moddalar. Ular uglerod, vodorod va kisloroddan iborat. Uglevodlarda uglerod atomi suv molekulasi bilan bog’langan. Oddiy va murakkab uglevodlar mavjud. Oddiy uglevodlar monosa- xaridlar deyiladi (monos – yunonchadan “bir”), murakkab uglevodlar esa polisaxaridlar deyiladi (poly – ko’p).

ORGANIZMDA UGLEVOD ALMASHINUVI Uglevod almashinuvi nerv tizimi tomonidan, asosan ichki sekretsiya bezlari tomonidan – oshqozon osti bezi va buyrak usti bezi tmonidan boshqariladi. Buyrak osti bezining mag’z qismi qonga tushuvchi adrenalin chiqaradi. Adrenalin qonda aylanib, jigardagi glikogenni shakarga aylantiradi va qondagi shaker miqdori oshadi. Giperglikemiya esa, olimlar anig’lashi bo’yicha, oshqozon osti bezi tomonidan insulin ishlab chiqarilishini nazorat qiladi.

UGLEVODLARNING ORGANIZMDAGI ASOSIY RO’LI ULARNING ENERGETIK XUSUSIYATLARIDADIR. ULAR ODAM ORGANLARI VA TO’QIMALARI UCHUN HARAKAT, ISSIQLIK ISHLAB CHIQARISH, NAFAS VA QON AYLANISHI TIZIMI FAOLIYATI, OKSIDLANISH JARAYONLARI, BITTA SO’Z BILAN AYTGANDA “HAYOT FAOLIYATI”DEB ATALADIGAN HAMMA JARAYONLAR UCHUN ENERGIYA OLINADIGAN ASOSIY MANBA XISOBLANADI. ODAM UCHUN ZARUR BO’LGAN ENERGIYANI 75% NI UGLEVODLAR BERADI. ORGANIZMDA UGLEVODLAR YOG’LARDAN VA OQSILLARDAN XOSIL BO’LAOLADILAR. UGLEVODLARNING ASOSIY ROLI

UGLEVODLARNING PARCHALANISHI Ovqat uglevodlari (kraxmal) GlikogenGlyukoza CO 2 H 2 OCO 2 H 2 OCO 2 H 2 O5E 2528 6029 60 6D 14 69 14 35

Energetik almashinuv (Dissimilyatsiya, Katabolizm )  Organizmga kirgan organik moddalarning bir qismi kislorod tomonidan yakuniy parchalanish maxsulotlari – СО 2 va Н 2 О, ammiak NH 3 , va siydikgacha oksidlanadi.  Bu jarayonda energiya ajraladi!  1 g uglevodlardan – 17,17 kJ  1 g yog’dan– 38,92 kJ  1 g oqsillardan – 17,17 kJ

Almashinuvning yakuniy bosqichi:  Almashinuvning yakuniy mahsulotlari – karbonat angidrid СО 2 , ammiak NH 3 , suv Н 2 О, siydik qonga tishib, buyraklar va o’pkalar orqali organizmdan chiqarib tashlanadi.

Vitaminlar (vita - xayot)  Kichik miqtorda organizmning hayot faoliyati va normal moddalar almashinuvi uchun zarur bo’lgan, organizmda sintezlanadigan yoki ovqat bilan kirib keladigan biologik aktiv moddalar.  Gipovitaminoz – vitaminning yetishmasligi  Gipervitaminoz – Vitaminning keragidan ortiqligi  Avitaminoz – organizmda vitaminning yo’qligi

Vitaminlar Yog’da eruvchi A D E K Suvda eruvchi C B gurux vitaminlar4F 3F

O'xshashlar

Molekulyar-kinetik nazariyaning asoslari

Viruslar ularning tuzilishi va kimyoviy tarkibi

Tirik organizmlarning kimyoviy tarkibi va uning doimiyligi

Yuqori molekulyar birikmalar

Kimyoviy reaksiyalar va tenglamalar