Biogen elementlar kimyosi. Organizmning biogen elementlari va zaharli elementlar - Kimyo - Slaydlar

Biogen elementlar kimyosi. Organizmning biogen elementlari va zaharli elementlar

Yuklangan vaqt:

04.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

9838.2734375 KB

Ko'chirib olish

BIOGEN ELEMENTLAR KIMYOSI. ORGANIZMNING BIOGEN ELEMENTLARI VA ZAHARLI ELEMENTLAR

MAVZUNING DOLZARBLIGI … Modda almashinuvida qatnashuvchi elementlar biogen elementlar deyiladi. Bu elementlardan barcha anorganik va organik birikmalar tuzilganligi uchun ularning fizikaviy va kimyoviy hossalarini, ular konsentratsiyalari bilan bog’liq bo’lgan fizioligik va patalogik holatlarni, bu elementlarning yetishmovchiligi va ortiqchaligini bartaraf etish yo’llarini o’rganish, ularni o’zida tutuvchi tibbiy preparatlar bilan tanishish muhim ahamiyatga egadir.

KО‘RILADIGAN MASALALAR

BIOGEN ELEMENTLAR - INSON VA HAYVON ORGANIZMDAGI BIOSISTEMALAR TARKIBIGA KIRIB, ULAR NING HAYOT FAOLIYATIDA KATTA AHAMIYAT KASB ETADIGAN ELEMENTLARDIR. SHU KUNGACHA MA'LUM BO'IGAN KIMYOVIY ELEMENT-LARNING 80 DAN ORTIG'I TIRIK ORGANIZM HAYOTIDA MUHIM O'RIN TUTADI. ULAR SHARTLI RAVISHDA 3 GURUHGA BO'LINADI.

BAJARADIGAN VAZIFASIGA KO’RA

NOORGANOGEN ELEMENTLAR… Ayrim zaharli metallar o’zlarining turli birikmalari ko’rinishda havo, suv va oziq-ovqat mahsulotlari orqali odam organizmiga o’tib, uni zaxarlaydilar. Bunday metallarga Hg, Cd, As, Sb, Al, Bi metallari misol bo’ladi; bularni «noorganogen» elementlar deb yuritiladi. Tibbiyot hodimlari oldida yangi muammo tug’iladi, ya’ni organizmga kiradigan, organizmni zaxarlaydigan bu metallarni organizmdan chiqarib yuborish kerak. Ayrim hollarda bu metallarning juda oz miqdordagi qismi organizmga bo’lgan turli zaxarli mikroorganizmlarni yo’k qilishga yordam beradi.

S – elementlar… Tashqi elektron qavatlari s -elektronlardan tashkil topgan elementlar s -elementlar deb ataladi. S -elementlar D.I.Mendeleyev davriy jadvalining birinchi, ikkinchi, yettinchi (vodorod) va sakkizinchi (geliy) guruhlari asosiy guruhchasiga joylashgan. Ularning valent elektronlari s -elektronlaridir. Litiy atomida 2s , natriy da 3s , kaliy da 4s , rubidiy da 5s , seziy da 6s , fransiy da 7s , berilliy da 2s , magniy da 3s , kalsiy da 4s , stronsiy da 5s , bariy da 6s , radiy da 7s elektronlari valent elektronlari hisoblanadi.

S – elementlar…  IA guruhda fransiy oxirgi va eng og‘ir ishqoriy metall, sun’iy ravishda olingan bo‘lib, hozirgacha xossalari yaxshi o‘rganilmagan, uning valent elektroni 7s orbitalda joylashgan. Bu guruh elementlarning o‘ziga xos xususiyatlari shundaki, ularning tashqi elektron qavatida bittadan s- elektron bo‘lib, undan oldingi elektron qavati mustahkam elektron qavatidir. Bu elementlar yagona elektronini osonlik bilan beradi, shu sababli kuchli qaytaruvchi vazifasini bajaradi, ularning oksidlanish da- rajasi +1 ga teng.  Ishqoriy metall ionlarining z aryadi kichik va radiusi ka tta bo‘lganligi tufayli ularning kompleks birikma hosil qilish hususiyatlari kam.  Ishqoriy metall tuzlari suvda yaxshi eriydi, galogenidlarning erish harorati juda yuqori, elektr tokini yaxshi o‘tkazadi. Bu tuzlar rangsiz, lekin rangsiz alanga ustida yondirilganda o‘ziga xos rang bilan yonadi: litiy — qizil, natriy — sariq, kaliy — binafsha, rubidiy — ko‘k binafsha, seziy — ko‘k rang hosil qiladi.

S – elementlar… IIA guruhdagi magniy, kalsiy, stronsiy va bariy metallarining doimiy oksidlanish darajasi +2 ga teng bo'lib, ularda valent elektronlari faqat s-elektronlar hisoblanadi. Bu elementlarning kationlari bir valentli kationlarga nisbatan yuqori qutblanish xossasiga ega. Bu kationlarning tuzlari gidrolizga juda kam uchraydi. Mg 2+ , Ca 2+ , Sr 2+ , Ba 2+ kationlari rangsizligi sababli ularning ko'pchilik tuzlari rangsizdir. Ularning xloridlari, nitratlari suvda yaxshi eriydi. Sulfatlari esa (MgSO 4 dan tashqari) suvda kam eriydigan tuzlardir. Kuchsiz kislotalar bilan hosil qilgan tuzlari ham suvda kam eriydi. Bu kationlar tuzlarining bir valentli kationlar tuzlariga nisbatan kam erishiga asosiy sabab kovalent bog‘lanish hosil bo'lishini osonligidir. Mg 2+ , Ca 2+ , Sr 2+ , Ba 2+ kationlari gidroksid- larining asoslik xossalari va ularning eruvchanligi Mg(OH) 2 dan Ba(OH) 2 ga qarab ortib boradi. Bu kationlarning anorganik moddalar bilan hosil qilgan kompleks birikmalari ma’lum emas, lekin ayrim organik birikmalar bilan hosil qilgan kompleks birikmalari ma’lumdir. Biz o'rganayotgan kationlar uchun oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari xarakterli emas, chunki bu kationlar o‘zgarmas oksidlanish darajasiga ega.

N a tr iyNatriy qon plazmasi, limfa, hazm qilish suyuqliklarining tarkibiga kiradi. Odam organizmida uning umumiy miqdori massa hisobida 0,25% ni tashkil qiladi. Odam organizmining natriyga bo‘lgan ehtiyoji bir kecha-yu kunduzda 4-7 g teng. Organizmda natriy xlorid, fosfat va bikarbonatlaming eruvchan tuzlari shaklida bo‘ladi. Odam qonida Na + ionlarining miqdori 0,32%, suyakda 0,6%, mushak to'qimalarida 0,6-1,5% ni tashkil qiladi. Natriy - organizmdagi to‘qimadan tashqari bo'lgan suyuqlikning asosiy kationi bo‘lib, undagi osmotik bosimni me’yorida saqlanishi uchun javobgar hisoblanadi. Qon hujayralari va organizm to‘qimalarida kaliy ionlarining konsentratsiyasi yuqori, natriy ionlariniki past bo'ladi. Hujayra va to'qimalar atrofidagi suyuqliklarda esa teskarisi kuzatiladi. Shuning uchun organizmda Na + ionlari to‘qima ichiga, K + ionlari esa, aksincha, to'qima ichidan tashqarisiga diffuziyalanadi. Bu mexanizm natriy-kaliyli nasos deb nomlanadi. Natriy ning oz miqdordagi yetishmovchiligi ham osmotik bosimning va to‘qimadan tashqari suyuqlikning hajmi o‘zgarishiga olib keladi. Natriy o'rnini hech qanday ion bosa olmaydi. Demak, natriy to‘qima tashqarisidagi suyuqlikning hajmini boshqa- radi. Uning konsentratsiyasini ortishi hujayradan suv chiqib ketishiga, kamayishi esa, aksincha, ortiqcha suvni hujayraga kirib kelishiga sabab bo‘ladi. Natriy va kaliy ionlari buyrakda yig'ilib borib, organizmdan peshob tarkibidagi fosfat, sulfat va organik kislota (siydik va sut) lar tuzlari shaklida chiqib ketadi. Siydik kislotaning natriyli tuzi kam eruvchi bo‘lib, bo‘g‘inlarda yig‘ilib podagra kasalligiga olib keladi.

K a liyKaliy - organizmning barcha to'qimalarida mavjud. Kaliy tuzlari organizmda eruvchan birikmalar holida bo'ladi. Organizmga asosan o‘simlik ozuqalari bilan kelib tushadi. Bir kechayu kunduzda katta odamning kaliy ga bo‘lgan ehtiyoji 2-3 mg/kg bo‘lsa, bolalarniki 12-13 mg/kg ni tashkil qiladi. Ko‘p miqdorda kaliy jonzotlarni zaharlaydi. Katta odamni 80 g KC1 o'limga olib keladi. Organizmda kaliy tuzlarining o‘rnini hech bir boshqa tuzlar bosa olmaydi. Uning asosiy miqdori qon, hujayra protoplazmasi , shuningdek, jigar va qora taloq da bo‘ladi. Kaliy tuzlari oshqozon orqali tezda so‘rilib, buyrak orqali nisbatan tez chiqib ketadi. Kaliy - hujayra ichidagi ion. Uning asosiy qismi (98%) hujayra ichida, oqsil, karbonsuv, kreatinin va fosfor bilan hosil qilgan beqaror birikmalar ko‘rinishida bo'ladi. Og‘ir kuygan jarohatlarda organizm ko‘p miqdorda kaliy yo‘qotadi. Kaliy ionlarining miqdori mushaklar qisqarishiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Uning miqdori ortishida yurak mushaklarining qo‘zg‘aluvchanligi va o'tkazuvchanligi kamayadi. Yurak faoliyati to‘g‘ridan-to‘g‘ri kaliy ning konsentratsiyasiga bog‘liq. Shuningdek, kaliy asab impulslarining o‘tkazishda, fermentlar faoliyatini boshqarilishida ham ishtirok etadi. Uning yetishmovchiligi butun organizm a’zolari faoliyati va modda almashinuviga ta’sir ko‘rsatadi.

Kalsiy va Magniy Magniy va kalsiy birikmalari odam va hayvonlarning hamma a’zolarida uchraydi. Organizm uchun zarur bo‘lgan kalsiy va magniy ning miqdori juda osonlik bilan to'ldiriladi, chunki bu elementlar yer qobig‘ida eng ko‘p tarqalgan sakkizta elementlardan hisoblanadi. O'simliklar uchun yashil rang beruvchi xlorofill o‘z tarkibida magniy saqlaydi. Sut va turli sabzavot o'simliklari o‘zida ko‘p miqdorda kalsiy saqlaydi. Ichiladigan suv tarkibida ham ma’lum miqdorda kalsiy bo'ladi. Suvdagi kalsiy ohaktosh (CaCO 3 )ning suv va karbonat angidrid ta’sirida bikarbonat kalsiyga aylanishi natijasida hosil bo‘ladi: CaCO3+CO2 + H 2 O → Ca(HCO 3 ) 2 Kalsiyning tuzlari (CaSO 4 , MgSO 4 , Ca(HCO 3 ) 2 ) ni suvdagi miqdori, uni qattiqligini ta’minlaydi. Suvdagi qattiqlik yuqori bо‘lganda unda suv kо‘pirmaydi, sabzavotlar yomon yuviladi, qozonlarda qattiqlik chо‘kmalari xosil bо‘ladi. CaSO 4 .2N 2 O – gips tibbiyotda qattiq qatlamli bog‘lovchi vosita sifatida ishlatiladi. SaSO 3 kuygan yaralar va xо‘llanuvchi toshma yaralarni ustiga sepiladi, oshqozonda kislotalikni pasaytirish uchun va tish yuvuvchi kukun tarkibiga kо‘shiladi. CaC1 2 .6N 2 O qon oqishini tо‘xtatuvchi allergiyaga qarshi vosita sifatida qо‘llanadi.

Mg modda almashinuvida, karbonsuvlar metabolizmi va mus- kullarning qisqarishida qatnashadi. Muskullarda u karbonsuvlarning almashinishini kuchaytiradi, suyaklarda esa kalsiy bilan birgalikda asosiy elementlardan biri hisoblanadi. Ca birikmalari organizmda juda muhim vazifani bajaradi, ya’ni asosan suyaklarda va tish to'qimalarida CaC03 va Ca3(P04)2 ko‘rinishida bo‘ladi. Kalsiy ioni qonning ivishida muhim vazifani bajaradi. Kalsiyning qonda yetishmasligi uning suyak tarkibidan ajralib chiqishiga olib keladi, oqibatda suyak mo‘rt va sinuvchan bo'lib qoladi . Ca, Mg va Sr lar o‘rtacha miqdorining tog‘ jinslarida, suvda, tuproqda, havoda o‘zgarib turishi insonning hayot faoliyatiga katta ta’sir ko'rsatadi. Bunday holatlarda geokimyoviy sharoit va xastaliklarning ularga bog‘- liqligini o‘rganish zarur. Bunday xastaliklardan biri hisoblangan Urov xastaligi stronsiy-kalsiy muvozanatining buzilishi natijasida suyaklarning qiyshayishiga, sinishiga va bo‘g‘im og‘rig‘iga sabab bo'ladi.

BIOGEN P-elementlar… C barcha organik moddalarning asosiy tarkibiy qismidir. Organizm nafas chiqarish holatida karbonatlar va bikarbonatlarning 90% i chiqib ketadi. Organizmda miqdori 20,2% ni tashkil qiladi. Uning 52% i oqsillar, 37% i DNK va RNK, fermentlar, gormonlar, vitaminlar tarkibiga kiradi. U organizmga asosan oziq-ovqat mahsulotlari bilan tushadi. Uning hosilasi bo’lgan CO odamga salbiy ta’sir ko’rsatadi.

F ning suv havzalaridagi miqdori 0,5mg/l ni tashkil qiladi. F fermentlar faolligiga va vitaminlarning almashinuviga ta’sir ko’rsatadi. Br odam organizmida 0,2 gr ni tashkil qiladi. U organizmda bir xil tarqalgan bo’lib, qonda, qalqonsimon bezda, me’da shilliq qavatida uchraydi. Uning biologik ahamiyati o’rganilganda u odamning asab sistemasining ish faoliyatiga katta ta’sir ko’rsatadi. J organizmda kam miqdorda bo’lishiga qaramasdan organizm faoliyatidagi asosiy elementlardan hisoblanadi. U qalqonsimon bez gormonlarini ishlab chiqarishda va almashinishida ishtirok etadi. Odam organizmida taxminan uning miqdori 11 mg ni tashkil qiladi. J ning 10 mg miqdori qalqonsimon bezda yig’iladi. Agar odam organizmida yodning miqdori kamaysa odam tez-tez shamollaydigan bo’lib qoladi.

Bariy (Barium), Ba — Mendeleyev davriy sistemasining II guruhiga mansub kimyoviy element, tartib nomeri 56, at.m. 137,34, kumush rangli oq metall. 7 ta barqaror izotop aralashmasidan iborat, ular orasida 138 Ba koʻproq (71,66%). Ba ni shved kimyogari K. Sheele BaO shaklida kashf etgan (1774) va bu oksidni "ogʻir yer" yoki barit deb atagan (yun. barus — ogʻir soʻzidan), Ba ni ingliz kimyogari G. Devi elektroliz yoʻli bilan olgan (1808). Yer po’stlog’ida Ba ogʻirlik jihatdan 0,05% ni tashkil etadi, tabiatda erkin holda uchramaydi. Ba birikmalari — barit BaSO 4 va viterit BaSO 3 sanoat ahamiyatiga ega. Baʼzi qotishmalari vakuumda gaz yutuvchi sifatida, yadro texnikasida u- nurlardan saqlovchi materiallar sifatida qoʻllaniladi. Ba ning BaSO 3 , Ba(OH) 2 , BaC1 2 , Ba(NO 3 ) 2 birikmalari kimyo labaratoriyalarida, BaCl 2 , qishloq xo’jalik. zararkunandalariga qarshi kurashda, BaSO 4 xrustal shisha va oq boʻyoq ishlab chiqarishda, Ba(NO 3 ) 2 yashil olov hosil qilishda ishlatiladi. Ba ko’z pigmenti qavatida uchraydi. Uning miqdori qonda ortsa leykoz kasalligini keltirib chiqaradi. Bu element odam organizmi uchun zaharlidir. Bariy silliq mushaklarga ta’sir etadi, qon bosimini orttiradi, yurak urishini tezlashtiradi, onkologik kassaliklarni keltirib chiqaradi. Organizmda bariy miqdori ortsa, gastroenterit va leykotsitoz kuzatiladi. Ba ~ Ca ning antagonisti hisoblanadi va kalsiy yetishmasligidan suyaklar deformatsiyasi va sinuvchanligi ortib bariyli rahit rivojlanadi.

Alyuminiy (Aluminium), Al - Mendeleyev davriy sistemasining III guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 13, at. m. 26,9815; Al. lot. alumen (achchiqtosh) so‘zidan kelib chiqqan. Tabiatda bitta barqaror izotop holida (Al 100%) uchraydi. Al. yer po‘stining og‘irlik jihatdan 8,8%ini tashkil etadi, ya’ni u kislorod va kremniydan keyin uchinchi, metallar ichida esa birinchi o‘rinda turadi. Metall holidagi Al.ni birinchi marta 1825 y. X. K. Ersted topgan. Al. tabiatda sof holda uchramaydi, uning eng ko‘p uchraydigan birikmalari: alyumosilikatlar (mas, tuproqning asosiy qismi bo‘lgan alyumosilikat, kaolin, andaluzit, alunit minerali), korund (alyuminiy oksid) va boksit. O‘zbekistonda shulardan kaolin (Toshkent viloyati) va boksit (Navoiy va Farg‘ona viloyatlari) topilgan. Al fosfatlar bilan ichakda birikib to’qimalarda moddalar almashinuvining buzilishiga sabab bo’ladi. Organizmda uning miqdori ortib ketishi suyaklarda rahit keltirib chiqaradi. Al - Mg ionlariga antogonist bo’lib, ribosomalarning makro tuzilishini buzadi va nuklein kislotalar sinteziga salbiy ta’sir ko’ratadi oqibatda saraton kasalligi rivojlanadi. Al ning organizmda ko’payishi neyrotoksik zaharlanishni keltirib chiqaradi. Uning dorivor preparatlari bog’lovchi va dezinfikatsiyalovchi xususiyatga ega.

Simob (lot. Hydrargurum), Hg — Mendeleyev davriy sistemasining II guruhiga mansub kimyoviy unsur; tartib raqami 80, at.m. 200,59. Odam va qayvonlar organizmida 10~6% Hg boʻladi. Odam organizmiga bir kechakunduzda oʻrta hisobda ovqat orqali 0,02 —0,05 mg Hg oʻtadi. Kishi qonida oʻrta hisobda 0,023mg/ml, siydikda 0,1—0,2 mkg/ml mikdorida Hg bor. Hg organizmda Si, Sn, Cd, Se mikroelementlarining singishi va almashinuvida yordam beradi. Hg va uning birikmalari zaharli, shuninguchun ishlatishda ehtiyot choralariga rioya qilish zarur. Metall Hg ning bugʻlari ayniqsa xavfli. Hg nafas orqali qonga oʻtadi. Qonga oʻtgan Hg undagi oqsillar bilan qoʻshiladi. Hg ning bir qismi jigar, buyrak, taloq va miya toʻqimalarida toʻplanadi. Hg dan zaharlarganda vena orqali giposulfitning 20% li eritmasi yuboriladi, markaziy nerv sistemasi faoliyatini normallashtiradigan farmakologik hamda fizioterapevtik vositalar buyuriladi va h.k. Hg preparatlari antiseptik va siydik haydovchi xususiyatlari tufayli tibbiyotda qoʻllanadi.

Mishyak (rus. “mish” — “sichqon”, “yad” — “zahar”) — q. Margimush. Margimush ( fors, “marg” — “o’lim”, “mush” — “sichqon”), mishyak (Arsenicum), As — Mendeleyev davriy sistemasining V guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 33, at. m. 74,9216. Tabiiy As bitta barqaror izotop 75 As dan iborat. As qotishmalar olishda, As birikmalari esa shisha ishlab chiqarishda, teri (koʻn), moʻynani uzoq asrashda va As preparatlari olishda ishlatiladi. Tuproqda 4∙10 -4 %, oʻsimlik kulida 3∙10 -5 % As bor. Dengiz hayvonlari organizmida quruqlikdagi hayvonlardagiga qaraganda As koʻp boʻladi. Odam tanasida 0,08—0,2 mg/kg As bor. As preparatlari tibbiyotda turli kasalliklarni davolashda qoʻllanadi. Arsenat ionlari ATF ni sintezini ingibirlaydi. Pirouzum kslotasining metabolizmini susaytiradi. Bu esa uglevod, aminokislotalar va lipidlar metabolizmini susaytiradi.

Qo’rg’oshin Qo’rg’oshin, Pb . Yer po’stlog’ida 0.000007% uchraydi u organizmda 0.0001% bo’ladi. Pb ning asosiy qismi qizil qon tanachalarida to’planadi(40-45%). Pb ionlari organizmga tushib, miyada qora dog’lar hosil qiladi, asab sistemasining va buyrak funksiyasining buzilishiga olib keladi, anemiyanai rivojlantiradi. Zaharlanish belgilari: quvvatsizlik kam qonlik bosh aylanishi, shol. Pb bilan zaharlanganda davolash uchun tuxum oqsili, askorbin kislotasi ishlatiladi.

Qalay, Sn - Mendeleyev davriy sistemasining IV guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 50, at. m. 118,710. Tabiiy Sn 10 ta izotopdan iborat Sn - havoda asta-sekin xiralashadigan yaltiroq oq metall; zichligi 7,29 g/sm 3 . Ikkita modifikatsiyasi bor. 0modifikatsiyasi (oq tusli) 13,2° dan yuqori trada barqaror; u tetragonal shaklda kristallanadi. Sn sovutilsa, kub strukturali kulrang ssQ (zichligi 5,75 g/sm3)ga aylanadi. Kulrang Sn suyuqlantirilganida oq Q. hosil boʻladi.

Stronsiy (lot. Strontium), Sr -Mendeleyev davriy sistemasining II guruhiga mansub kimyoviy element. Ishkorsher metallar guruhiga kiradi. Tartib rakami 38, at.m. 87,62. Tabiiy Sr 4 ta barqaror izotopdan iborat. 1908 yilda ingliz kimyogari G.Devi elektroliz yoʻli bilan gidroksiddan ajratib olgan. Sr Yer poʻstining massa jihatdan 4∙10 -20 % ini tashkil qiladi. Uning 30 ga yaqin minerali maʼlum. Ulardan selestin SrSO 4 va stronsianit SrCO 3 sanoat ahamiyatiga ega. Atom elektrostansiyalari ishlash jarayonida radioaktiv Sr ajraladi va u organizmda yig’ilib kamqonlik , leykoz va saraton kasalligini keltirib chiqaradi. Sr organizmga tusHgandan so’ng fosfatli birikmalardagi Ca 2+ ionining o’rnini egallaydi. Bu birikma suyak to’qimasining asosini tashkil etadi va stronsiyli rahitni keltirib chiqaradi. Bu elementni organizmdan chiqarib yuborish imkoniyati juda oz, shu sababli to’qimalar doimiy ichki nurlanisHga uchrab turadi va leykemiya kelib chiqadi .

AYRIM ELEMENTLARNING YER YUZIDA TARQALISHI

O’SIMLIK VA HAYVON ORGANIZMIDAGI BIOGEN ELEMENTLARNING MIQDORI Kimyoviy belgisi Miqdori, % Kimyoviy belgisi Miqdori, % O 65-75 Cl 0,05-0,10 C 15-18 Mg 0,02-0,03 H 8-10 Na 0,02-0,03 N 1,5-3 Fe 0,01-0,015 Ca 0,04-2 Zn 0,0003 P 0,20-1,00 Cu 0,0002 K 0,15-0,20 I 0,0001 S 0,15-0,20 F 0,0001

Biogen elementlarning organizmda taqsimlanishi… Bosh miyada alyuminiy, vismut, vanadiy, yod, kremniy, mis, marganes, molibden, nikel, qalay, simob, kumush, kuo’goshin, titan, xrom, ftor va rux. Jigarda mis, rux, marganets, alyuminiy, titan, kremniy va nikel Buyrakda alyuminiy, yod, marganets, mis, nikel, kalay, kurgoshin, titan, xrom, ftor, rux va b. Taloqda alyuminiy, brom, yod, marganets, mishyak, mis, simob, kurgoshin, titan, xrom va rux. Qonda 30 ga yaqin elementlar topilgan. Ularning ko’pchiligi oqsillar bilan bog’langan holda bo’ladi. Masalan mis, rux, temir va b. Kalsiy, natriy, kaliy, litiy konda ionli holda, oqsilga bog’lanmagan holda uchraydi Mushakda (inson tanasining 42%)-ko’pchilik mikroelementlar bor. Jinsiy bezlarda yod, molibden, kurgoshin, titan, ftor va rux. Oshqozon osti bezida rux, nikel, ozz mikdorda kobalt. Buyrak usti bezlarida brom, yod, kremniy, titan, kurgoshin, xrom, rux.

Element etishmovchiligi Kasallik belgisi Ca Tana skeletining o‘smasligi Mg Muskullarning taranglashuvi (sudorogi) Fe Anemiya, immun tizimining buzilishi Zn Terining jaroxatlanishi, bo‘y o‘smasligi, jinsiy yetilishining orqada qolishi Cu Arteriyalarning sustlashuvi, jigar faoliyatining buzilishi Mn Farzand ko‘ra olmaslik, skeletning o’smasligi Mo Xujayra o‘sishining sekinlashishi, kariyes Co Havfli (злокачественная) anemiya Ni Depressiya, dermatit Cr Qand kassalligining kelib chiqishi Si Skelet o‘sishining buzilishi F Tish kariyesi J Qalqonsimon bez ishining buzilishi Se Mushaklar (yurak) sustligi

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR (Noorganogen el.) 1. «Noorganogen» elementlarning umumiy xossalari. 2. Alyuminiy ionining analitik reaksiyalari. Alyuminiyni tibbiyot amaliyotida ishlatiladigan birikmalari. 3. Simob ionining analitik reaksiyalari , 4. Margimushning analitik reaksiyalari. Tarkibida margimush saqlagan dorivor moddalar. 5. Sulfat tuzlarning xosil bulish reaksiyalari. Surma ionining analitik reaksiyalari. 7. Vismut ionining analitik reaksiyalari. Vismutning tibbiyetda ishlatiladigan birikmalari.

TA’LIM BERUVCHI TA’LIM OLUVCHI 1. Organogen elementlar nima? 2. Biogen elementlarni sanab bering 3. Hayot metallari nima, ularni sanab bering 4. Essensial elementlar nima, ularni aytib bering 5. Ekosistema nima? 6. Organizmda elementlari topografiyasi 7. Bariy ioniga sifat regentlarini ayting 8. Kaliy ioniga sifat regentlarini ayting 9. Organizmda natriyning rolini aytib bering Savollarga tez va qisqa javob beradiBLITS – SO’ROV SAVOLLARI

Vaziyatli testlar yechish Biologik membranalarning tarangligi tо‘qima ichi va tashqarisidagi biologik suyuqliklar tarkibidagi ionlar konsentratsiyasi va shuning natijasida vujudga kelgan osmotik bosimga bog‘liq bо‘ladi. 0127 25272A262A 292C3227372C2427232C07

Vaziyatli testlar yechish Bu element tirik mavjudotning barchasi uchun muxim bо‘lgan element. Uning konsentratsiyasi qonda kamayganda, u suyak tarkibidan yuvilib chiqadi va suyaklar mо‘rtlashib, qiyshaishga boshlaydi. 013C072D26 2D26 322C2B31272527232C29 25

Vaziyatli testlar yechish Bu element xujayra tashqari suyuqliklarining muhim elementi hisoblanadi. Uning ozgina bо‘lsada yetishmovchiligi osmotik bosim о‘zgarishiga va hujayradan tashqari suyuqlikning hajmi о‘zgarishiga olib keladi va hech qaysi element ionlari bu ion о‘rnini bosa olmaydi. 0707070707 01 2A 24 252A

Vaziyatli testlar yechish Bu element tibbiyotda kontrast modda sifatida ishlatiladi : D. CaCl 2

Vaziyatli testlar yechish Bu element tirik mavjudotning barchasi uchun muxim bо‘lgan element. Uning konsentratsiyasi qonda kamayganda, u suyak tarkibidan yuvilib chiqadi va suyaklar mо‘rtlashib, qiyshaishga boshlaydi. 013C072D26 2D26 322C2B31272527232C29 25

Vaziyatli testlar yechish Bu element xujayra tashqari suyuqliklarining muhim elementi hisoblanadi. Uning ozgina bо‘lsada yetishmovchiligi osmotik bosim о‘zgarishiga va hujayradan tashqari suyuqlikning hajmi о‘zgarishiga olib keladi va hech qaysi element ionlari bu ion о‘rnini bosa olmaydi. 0707070707 01 2A 24 252A

AMALIY QISM № Tadbir Bajarilmadi (0 ball) Tо‘liq va tо‘g‘ri bajarilgan 1 Toza probirkalar, shisha tayoqchalar, mikroskoplarni ishni bajarish uchun tayyorlash. 0 1 2 Barcha reaktivlar tayyorligini va tо‘g‘ri tayyorlanganligini aniqlash 0 1 3 Reaksiyalarni bajarishda qilinadigan ishlar hamma tajribalar uchun bir hil olib boriladi, shuning uchun toza probirkaga pipetka yordamida boshlang‘ich moddalar eritmalarining belgilangan xajmi quyiladi. 0 3 4 Shu probirkaga tomchilatib ikkinchi moddadan quyiladi. 0 2 5 Chо‘kma xosil bо‘lishi, gaz chiqishi yoki eritma rangi о‘zgarishi kuzatiladi. 0 1 6 Reaksiya renlamalari daftarga yoziladi, chо‘kmalarning rangi, о‘ziga xosliligi kо‘rsatiladi. 0 1 7 О‘qituvchi bilan ish natijalari muhokama qilinadi va daftarga qо‘l quydiriladi. 0 1 Jami: 0 10S - Elementlarning sifat reaksiyalari Maqsad: s-Elementlarni sifat reaksiyalari yordamida aniqlashni о‘rgatish. Bajariladigan bosqichlar: 1

AMALIY QISM № Tadbir Bajarilmadi (0 ball) Tо‘liq va tо‘g‘ri bajarilgan 1 Toza probirkalar, shisha tayoqchalar, mikroskoplarni ishni bajarish uchun tayyorlash. 0 1 2 Barcha reaktivlar tayyorligini va tо‘g‘ri tayyorlanganligini aniqlash 0 1 3 Reaksiyalarni bajarishda qilinadigan ishlar hamma tajribalar uchun bir hil olib boriladi, shuning uchun toza probirkaga pipetka yordamida boshlang‘ich moddalar eritmalarining belgilangan xajmi quyiladi. 0 3 4 Shu probirkaga tomchilatib ikkinchi moddadan quyiladi. 0 2 5 Chо‘kma xosil bо‘lishi, gaz chiqishi yoki eritma rangi о‘zgarishi kuzatiladi. 0 1 6 Reaksiya renlamalari daftarga yoziladi, chо‘kmalarning rangi, о‘ziga xosliligi kо‘rsatiladi. 0 1 7 О‘qituvchi bilan ish natijalari muhokama qilinadi va daftarga qо‘l quydiriladi. 0 1 Jami: 0 10Noorganogen : Va, Sd,Sr, Hg, Bi, As, Sb elementlarga sifat reaksiyalari Maqsad: Va, Sd,Sr, Hg, Bi, As, Sb - elementlarni sifat reaksiyalari yordamida aniqlashni о‘rgatish. Bajariladigan bosqichlar: 2

ADABIYOTLAR ASOSIY: 1. S.S. Qosimova, S.M.Masharipov, K.O.Najimov. Umumiy va bioorganik kimyodan amaliy mashg‘ulotlar. «Ibn Sino» nashriyoti, Toshkent, 2001. 2. S.S. Qosimova, S.M.Masharipov. Umumiy va bioorganik kimyodan amaliy mashgulotlar. Lotin grafikasida. Toshkent, 2005 3. A.B. Akbarov. Bioanorganik va biofizik kimyo asoslari. «Ibn Sino» nashriyoti, T., 1996, 400 bet. 4. N.T.Olimxо‘jayeva. Bioanorganik va fizkolloid kimyo. «О‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» nashriyoti, Toshkent, 2005. QО‘SHIMCHA: 1. Q. Axmerov, D.Djalilov, R.Sayfutdinova. Umumiy va anorganik kimyo «О‘zbekiston» Toshkent, 2006. 2. S.M.Masharipov va boshkalar. Miqdoriy va sifat taxlili. ToshdavMI bosmoxonasi, 1990, 92 bet. 3. M.Mirkomilova. Analitik kimyo. «Uzbekiston», T., 1996, 335 bet. 4. Kasimova S.S. Biogenniye elementi. Tashkent, Izd. «Meditsina» UzSSR, 1990 5. U.A.Baltabayev. Ximiya biogennix elementov. Toshkent. «Kuxi-Nur».2005. 141 bet. Internet ma’lumotlari kuyidagi saytlardan olinadi: www. tma. uzsi.net.; www. mail. ru; http: // www. doctor. ru / medinfo; http:// www. medinfo home. ml. org.: http: // www. bankreferatov. ru; http: // www. 5 ballov. ru; http: // www. referat. ru.

O'xshashlar

Biogen elementlar

Kimyoviy elementlar

D.I.Mendeleyevning elementlar davriy qonuni va kimyoviy elementlar davriy sistemasi

D.I.Mendeleyevning elementlar davriy sistemasi

D.I. Mendeleyevning elementlar davriy sistemasi