Atom va Yadro tuzilishi haqidagi nazariyalarni vujudga kelishi - Kimyo - Slaydlar

Atom va Yadro tuzilishi haqidagi nazariyalarni vujudga kelishi

Yuklangan vaqt:

07.06.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7844.076171875 KB

Ko'chirib olish

Atom va Yadro tuzilishi haqidagi nazariyalarni vujudga kelishi. Elektronni ochilishi, tabiiy va sun’iy radioaktivlik, Rentgen nurlanishi. Fotoeffekt.

Elektron va yadroning kashf qilinishi Asosiy tushunchalar: • J.J. Tomsonning katod nurli trubkalar bilan olib borgan tajribalari shuni koʻrsatdiki, barcha atomlar kichik manfiy zaryadlangan subatom zarrachalardan yoki elektronlar dan tashkil topgan. • Tomsonga tegishli atomning olxoʻrili pirog modeli ga koʻra manfiy zaryadlangan elektronlar, misoli musbat zaryadlangan "xamir" ichiga joylashtirilgandek edi. • Rezerfordning yupqa oltin folgada olib borgan tajribasida maʼlum boʻldiki, atomning asosiy qismi boʻshliqdan iborat boʻlib, qolgan qismi kichik, zich, musbat zaryadlangan yadro dan iborat. • Bu natijalarga asoslanib Rezerford atomning yadroviy model ini taklif etdi.

Kirish: Daltonning atom nazariyasi postulatlar 1. Barcha moddalar hosil qilib yoki parchalab boʻlmaydigan boʻlinmas zarrachalar – atomlardan tarkib topgan. 2. Ayni bir element atomlari bir xil massa va fizik xossalarga ega. 3. Birikmalar 2 va undan ortiq elementlar atomlarining kombinatsiyasidan iborat. 4. Barcha kimyoviy reaksiyalar atomlarning qayta taqsimlanishi natijasidir. Daltonning fikrlari zamonaviy atomga oid nazariyaning asosi ekanini isbotladi. Biroq keyinchalik uning asos sifatida tanlagan farazlaridan biri notoʻgʻri boʻlgani maʼlum boʻldi. Dalton atomlar materiyaning eng kichik birliklari va bu mayda, qattiq sharchalar bundan-da kichikroq boʻlaklarga boʻlina olmaydi, deb oʻylagan edi. Bu faraz fizika sohasidagi tajribalarda atomning yanada kichikroq qismlardan iborat ekani aniqlanguniga qadar qatʼiy turdi.

J.J. Tomson va elektronning kashf etilishi XIX asrning oxirida fizik olim J.J. Tomson katod nurli trubkalar bilan tajribalar qila boshladi. Katod nurli trubkalar havosining koʻp qismi soʻrib olinib, tiqin bilan berkitilgan shisha trubkalardir. Yuqori kuchlanish trubkaning bir tarafidagi ikkita elektrod orqali oʻtadi, bu esa katod (manfiy zaryadlangan elektrod)dan anod (musbat zaryadlangan elektrod)ga tomon yorugʻlik zarralarining oqimini hosil qiladi. Trubkaning katod nurli trubka deb atalishining boisi, yorugʻlik zarralari yoki "katod nuri" aynan katodda vujudga keladi. Nur anoddan keyin trubkaning keng tugash qismidagi boʻyaluvchi fosforessent moddada aks etadi. Katod nuri impulslari taʼsir etgandagina fosforessent modda choʻgʻlanadi yoki yorugʻlik taratadi.

1-rasm. J.J. Tomsonning katod nurli trubkasi chizmasi. Nur katodda hosil boʻladi va anoddagi tirqish orqali oʻtadi. Katod nuri manfiy zaryadlangan elektrik plastinadan uzoqlashib, musbat zaryadlangan plastina tomon oʻz yoʻnalishini oʻzgartiradi. Magnit maydonda nurning ogʻishi va shungacha boʻlgan tajribalar yigʻindisi Tomsonga zarrachalarning massa-zaryad nisbatini aniqlashga imkon berdi.

Zarrachalarning xususiyatlarini tekshirish maqsadida Tomson qarama-qarshi zaryadlangan ikkita elektrik plastinani katod nurining atrofiga joylashtirdi. Katod nuri manfiy zaryadlangan elektrik plastinadan uzoqlashib, musbat zaryadlangan plastina tomon oʻz yoʻnalishini oʻzgartirdi. Bu katod nurining manfiy zaryadlangan zarrachalardan iboratligini koʻrsatdi. Tomson trubkaning ikki tomoniga ikkita magnit ham joylashtirdi va magnit maydon ham katod nurining yoʻnalishini oʻzgartira olishini kuzatdi. Bu tajribalarning natijalari sabab boʻlgan qiziqarli kashfiyot har bir zarrachaning massasi har qanday atomdan ancha kichikroq ekani Tomsonga katod nuri zarrachalarining massa-zaryad nisbatini aniqlashga yordam berdi. Tomson elektrod sifatida turli metallardan foydalanib tajribalarini takrorladi va katod nurining xususiyatlari oʻzgarmay qolishini, ularni hosil qilayotgan katodning materiali ahamiyatga ega emasligini aniqladi.

Bu dalillardan Tomson quyidagi xulosalarga keldi: • Katod nuri manfiy zaryadlangan zarrachalardan tashkil topgan. • Zarrachalar atomning bir qismi sifatida mavjud boʻlishi kerak, har bir zarrachaning massasi vodorod atomining faqat 1/2000 qismini tashkil etadi. • Bu subatom zarrachalarni barcha elementlarning atomlari ichidan topish mumkin.

Dastlabki munozarali vaziyatdan keyin Tomsonning kashfiyotlari asta-sekin olimlar tomonidan qabul qilindi. Natijada uning katod nuri zarrachalariga taniqli nom berildi: elektronlar . Elektronning kashf etilishi Daltonning atomga oid nazariyasidagi "atomlar – boʻlinmas" deyilgan qism notoʻgʻriligini isbotladi. Elektronlar mavjudligi hisobga olingani tufayli endi butunlay yangi atom modeliga ehtiyoj tugʻildi. Nazorat savoli: nega Tomson elektronlarni barcha elementlar atomlari ichidan topish mumkin, deb xulosa qildi? Katod nurli trubka bilan olib borilgan tajribalarning bir qismi sifatida, Tomson zarrachalarning manbai boʻlgan katod materialini oʻzgartirish bilan urinib koʻrdi. Katod materiali turli metallarga almashtirilganda ham bir xil zarrachalar ajralib chiqaverdi, bundan Tomson, bu zarrachalar barcha atomlarning asosiy qismini tashkil etadi, degan xulosaga keldi.

Olxoʻrili desert modeli Tomson atomlarning umumiy neytral zaryadga ega ekanini bilardi. Shuning uchun u atom ichida elektronlardagi manfiy zaryadni muvozanatlashtirib turuvchi musbat zaryadning manbai boʻlishi kerakligini fahmladi. Bu esa Tomsonning manfiy zarrachalar bir tekisda musbat zaryadlangan xamir ichida suzib yuradigandek tasvirlash mumkinligi haqidagi taklifiga sabab boʻldi. Bu model mashhur ingliz deserti olxoʻrili desertga juda oʻxshashligi tufayli koʻproq atomning olxoʻrili desert modeli deb yuritiladi (pastdagi rasmga qarang).

Olxoʻrili desert modeli elektronlarni musbat zaryad dengizi ichiga joylashtirib chiqilgan manfiy zaryadlangan zarrachalardek tasvirlaydi. Tomsonning atom strukturasi ingliz deserti, olxoʻrili desertning analogidir (chapda).

Ernest Rezerford va oltin folgada tajriba Atom tarixidagi navbatdagi olamshumul tajriba oʻz karyerasining asosiy qismini Angliya va Kanadada yaratgan fizik olim Ernest Rezerford tomonidan amalga oshirildi. Oʻzining mashhur oltin folgadagi tajribasida Rezerford zarrachalar ( alfa zarrachalar deyiladi) ning ingichka oqimini juda yupqa boʻlgan toza oltin varogʻi tomon yoʻnaltirdi. Alfa zarrachalar geliyning yadrolari boʻlib, ular turli xil radioaktiv parchalanish jarayonlarida ajralib chiqadi. Buning uchun Rezerford kichik tirqishi mavjud boʻlgan qoʻrgʻoshin quti ichiga radiy (radioaktiv metall) boʻlakchasini joyladi. Radiatsiyaning koʻp qismi qoʻrgʻoshinga singib ketadi, biroq zarrachalarning ingichka oqimi tirqish orqali toʻgʻri oltin folga tomon otilib chiqadi. Oltin folga atrofiga detektor ekran joylashtirilgan boʻlib, zarrachalar urilgan payt shu joyda yorugʻlik chaqnashi kuzatiladi.

Rezerfordning oltin folga tajribasida α zarrachalarning oqimi oltin folganing yupqa varogʻiga yoʻnaltiriladi. zarrachalarning koʻp qismi oltin folga orqali toʻgʻridan toʻgʻri oʻtib ketadi, lekin oz miqdori yoʻnalishidan biroz ogʻadi va hatto juda kichik miqdori oʻz yonalishini 90 0 dan ham koʻproqqa oʻzgartiradi.

Tomsonning olxoʻrili desert modeliga asoslanib Rezerford α zarrachalarning koʻp qismi toʻgʻridan toʻgʻri oltin folga orqali oʻtib ketishini oldindan taxmin qilgan edi. Bu esa olxoʻrili desert modelida musbat zaryad butun atom hajmi boʻylab har tomonlama bir xil tarqalgan – degan taxmin sabablidir. Shuning uchun musbat zaryadlangan “xamir”ning elektr maydoni katta koʻlamdagi tez harakatlanayotgan α zarrachalarning oʻtib ketishiga sezilarli darajada salbiy taʼsir etishi uchun ancha kuchsizlik qilgan boʻlardi. Biroq tajriba natijalari hayratda qolarli darajada boʻldi. Deyarli barcha α zarrachalar oltin folgadan toʻgʻridan toʻgʻri oʻtib ketdi, α zarrachalarning oz qismi (taxminan, 20 000 dan 1 ta) esa oʻz yoʻnalishini hatto 90 0 dan ham koʻproqqa oʻzgartirdi! Rezerfordning oʻzi natijalarni quyidagi oʻxshashlik orqali tasvirlab berdi: “Bu hayotimda sodir boʻlgan ehtimoldan eng uzoq voqea boʻldi. Bu – agar siz qogʻoz boʻlagiga 15-kalibrli oʻq bilan oʻt ochsangiz-u, u qaytib kelib, sizga urilgandek aqlga sigʻmas hodisa edi”.

Atomning olxoʻrili desert modeliga asoslanib oltin atomlari ichida katta koʻlamdagi zarrachalar oqimini yoʻnalishidan oʻzgartira oladigan yetarlicha zich va ogʻir hech narsa yoʻqligi taxmin qilingan edi (chapdagi rasm). Biroq Rezerford, gʻayritabiiy boʻlsa-da, uning taxminlari mos kelmasligini (oʻngdagi rasm) va yangi atom modeliga ehtiyoj borligini payqab qoldi!

Atomning yadroviy modeli Oʻzining tajribaviy natijalariga asoslanib Rezerford atom tuzilishi haqida quyidagi xulosalarga keldi: • Musbat zaryad atom massasining koʻp qismini tashkil etib, atomning juda kichik hajmini egallagan boʻlishi kerak. Bu juda kichik miqdordagi α zarrachalarning imkon qadar yoʻnalishini oʻzgartirgani orqali izohlanadi, aftidan, oltin yadrolari bilan kamdan kam toʻqnashuv yuz bergan. • α zarrachalarning koʻp qismi toʻgʻridan toʻgʻri oltin folga orqali oʻtib ketadi, demak, atomning asosiy qismi boʻshliqdan tashkil topgan!

Atomning yadroviy modeli.

Bu Rezerfordning yadroviy modelni taklif etishiga sabab boʻldi, unga koʻra atom juda kichik, musbat zaryadlangan yadro hamda uning atrofini oʻrab turuvchi manfiy zaryadlangan elektronlardan iborat. Oʻzining tajribasidagi yoʻnalishini oʻzgartirgan zarrachalar soniga tayanib, yadro atom hajmining juda kichik qismini egallashini hisoblab chiqdi. Yadroviy model Rezefordning tajribaviy natijalarini tushuntirib berdi, ammo bu qoʻshimcha savollarni ham paydo qildi. Masalan, elektronlar atom ichida nima qilayotgandi? Elektronlarni qarama-qarshi zaryadlar tortayotganda ular yadro ichiga qulab tushishdan qanday saqlanib turadi? Xayriyatki, ilm-fan bellashuvga tayyor edi! Nils Bor kabi fizik olimlar atomning yadroviy modelini tekshirish uchun tajribalar rejalashtirishda davom etdilar, bu esa vaqti kelib zamonaviy kvant mexanik modelni rivojlantirdi.

Xulosa  J.J. Tomsonning katod nurli trubkadagi tajribalari koʻrsatdiki, barcha atomlar kichik manfiy zaryadlangan subatom zarrachalar yoki elektronlardan iborat.  Tomson atomning olxoʻrili desert modelini taklif etgan, unga koʻra manfiy zaryadlangan elektronlar musbat zaryadlangan “xamir” orasiga joylashtirilgan.  Rezerfordning oltin folgadagi tajribalari shuni koʻrsatdiki, atom kichik, zich, musbat zaryadlangan yadro va asosan boʻshliqdan tashkil topgan.  Bu natijalarga tayanib, Rezerford atomning yadroviy modelini taklif etdi.

Radioaktivlik yoki yadroviy parchalanish, yadro, zarrachalar yoki elektromagnit nurlanish yoki o’z-o’zidan parchalanish natijasida kuchli quvvat ajralish jarayoni. Bu yadro reaktsiyasi paytida yuz beradi. Radioaktiv nurlar inson tanasidan, shuningdek ko’plab narsalardan o’tishi mumkin. Ular tuproqdan, toshlardan va ayniqsa qo’rg’oshindan osonlikcha o’tib keta olmaydi. Radiatsiya chiqaradigan ob’ektlarga radioaktiv deyiladi. Atrofimizda doimo radiatsiya mavjud, ammo juda ko’p radiatsiya inson salomatligiga tahdid soladi va yanada rivojlangan bosqichlarda o’limga olib kelishi mumkin. Tabiiy nurlanish uran kabi ba’zi kimyoviy elementlar va yulduzlar va kosmosdagi ba’zi narsalar tomonidan ishlab chiqariladi. Ba’zi ob’ektlar bir soniyadan kam vaqt davomida radioaktiv bo’lib turishi mumkin, boshqalari esa ming yillar davomida radioaktiv bo’lib turishi mumkin.

Frаnsuz fizigi А.Bеkkеrеl` urаn tuzlаridа yorug’lik tа`siridа fоsfоrеssеnsiya hоdisаsi kuzаtilgаndеk, Rеntgеn nurlаridа hаm shu hodisa kuzаtilаdimi yoki yo’qmi dеgаn mаqsаddа, urаn tuzlаrigа yorug’lik tа`sirini o’rgаnа bоshlаdi. 1896 yili 1 mаrtdа fоtоplаstinkаning qоrаyishigа qаrаb urаn tuzining, jismlаr ichigа kuchli kirа оlish xususiyatgа egа bo’lgаn ko’rinmаs nurlаr chiqаrishini аniqlаdi. Ko’p o’tmаsdаn Bеkkеrеl` urаnning o’zi hаm nurlаr chiqаrish xоssаsigа egа bo’lishini аniqlаdi. Kеyin bundаy hоdisа tоriy atomidа hаm bоrligini kuzatdi. Tаshqi tа`sirisiz jismlаrdаn o’z-o’zidаn nurlаr chiqish hоdisаgа rаdiоаktivlik dеyilаdi.

Xususiyatlari: Tabiatda ba’zi bir radioaktiv elementlar mavjud, ular to’rt guruhga bo’linadi: • Radiy guruhi: Ushbu guruh 238 uranidan boshlanadi va ketma-ket parchalanish orqali barqaror qo’rg’oshin 206 ga aylanadi. • Aktinium seriyasi: Ushbu seriya 235 uranidan boshlanadi va qo’rg’oshinning 207 ga aylanishi bilan tugaydi. • Toriy seriyasi : U 232 toriydan boshlanadi, u nomlanadi va 208 qo’rg’oshin bilan tugaydi . • Neptuniy seriyasi: Neptuniy 237 bilan boshlanadi va 209 vismut bilan tugaydi.

Radioaktivlikning turlari: a (Alfa) nurlanish : Ikki neytron va ikkita protondan iborat, +2 zaryadli geliy yadrosini chiqarishi. Ushbu nurlanish natijasida proton va neytronlar soni har biri ikki birlikka kamayadi. Ushbu zarrachalar +2 zaryadlanganligi sababli, ular elektromagnit tortishga uchraydi. Ushbu nurlanishni to’xtatish juda oson. Masalan, hatto bir varaq qog’oz ham etarli bo’ladi. β (Beta) nurlanish: Bu pozitron yoki elektron emissiya. Pozitron elektronning antimateriyasi bo’lib, u elektron emissiyasiga teskari holatda bo’ladi. Beta nurlari alfa zarralaridan tezroq. Ularni to’xtatish qiyinroq. Ular zaryadlanganligi sababli ular magnit maydonda og’ishadi. γ (Gamma) nurlanish : Bu foton emissiyasi hisoblanadi. Foton bo’lgani uchun u yorug’lik tezligida harakatlanadi. U kuchli kirib boradi. To’xtatish juda qiyin. U zaryadsiz boʻlganni sababli, magnit maydonda og’ishmaydi. Foton bo’lgani uchun u massaga ega va shu massa tufayli u tortishish kuchiga qoladi.

Pb- Qo`rg`oshin g`ilof ichida Ra radiy radioaktiv moddasi joylashtirilgan. U parchalanish jarayonida o`zidan α, γ, β –nurlar chiqaradi. Nurlarni alohida ko`rish uchun elektr yoki magnit maydoni bilan ta`sir ettiriladi.

Rаdiоаktivlik D.I.Mеndеlееv dаvriy sistеmаsining eng оg’ir elеmеntlаrgа xоs. 1898 yildа frаnsiya оlimlаri M.Sklаdоvskаya-Kyuri vа P.Kyuri urаn minеrаlidаn urаn vа tоriydаn hаm аnchа kuchlirоq dаrаjаdа rаdiоаktiv bo’lgаn ikki yangi mоddаni аjrаtdilаr. Ulаrni pоlоniy vа rаdiy dеb аtаdilаr. Rаdiоаktiv аtоmlаridа o’z-o’zidаn bo’linish jаrаyonidа uch xil nurlаr tаrqаlаdi. Ulаr α, β, γ nurlаr. γ- nurgа mаgnit vа elеktr mаydоnlаri tа`sir etmаydi. Mаgnit vа elеktr mаydоnlаri α, β nurlаrigа tа`sir etаdi. Tа`sir nаtijаsigа qаrаb, α nurlаr musbаt vа β nurlаr mаnfiy zаryadlаrgа egа ekаnligini bilish mumkin. Hаqiqаtdаn hаm α nurlаr iоnlаshgаn gеliy аtоmlаriv β nurlаri elеktrоnlаrdаn ibоrаt. γ nurlаr eng qisqа to’lqin uzunlikkа egа bo’lgаn kаttа enеrgiyali elеktrоmаgnit to’lqinlаrdir. 1903 yili E.Rеzеrfоrd vа F.Sоddi rаdiоаktivlik jаrаyondа birоrtа kimyoviy elеmеnt bоshqа kimyoviy elеmеntgа o’tishini аniqlаgаnlаr. Mаsаlаn, rаdiyning radоngа o’tishi. Rаdiоаktivlik jаrаyondа enеrgiya аjrаlib chiqаdi. Mаsаlаn 1g rаdiydan nurlаnish jаrаyonidа 600 J enеrgiya ajralib chiqadi.

R - Radiaktiv manba, M - O`zgarmas taqasimon magnit manbasi, K-Kondensator 1-Radiaktiv zarralarga magnit maydoni ta`sir qiladi. 2-Radiaktiv zarralarga elektr maydoni ta`sir qiladi. Ikki holda ham  nurlar yo`nalishlarini o`zgartirmaydi.

Tabiiy radioaktivlik

Radioaktiv bo’lmagan atom yadrosini elementar zarralar (alfa, neytron, proton, …) bilan bombardimon qilish orqali beqaror yadroga aylantirish hodisasi sun’iy radioaktivlik deb ataladi. Sun’iy radioaktiv yadroviy reaksiyasi: X + a ===> Y + (nurlanish) X barqaror yadro, a zarracha – bombardimon qilgan nur, B bombardimon qilingandan keyin hosil boʻlgan beqaror yadro. Hosil bo’lgan Y yadrosi tabiiy radioaktiv parchalanishga uchraydi va boshqa yadrolarga aylanadi.

Parchalanish, radiatsiya va uloqtirish kabi iboralar tabiiy radioaktivlik hodisalarida qo’llanilsa, bombardimon atamasi sun’iy radioaktivlikda qo’llaniladi. Bombardimon qilish jarayonida ishlatiladigan eng mos zarralar neytrondir. Neytron zaryadsiz bo’lganligi sababli, u yadro tomonidan itarilmaydi va shu bilan osongina ta’sir qilishi mumkin.

Radioaktiv nurlanish turlari Tabiiy radioaktivlik 02 Sun'iy radioaktivlik

Rentgen nurlari va ularning xossalari. Rentgen nurlarini 1895-yilda nemis fizigi Vilgelm Rentgen (1845-1923) kashf etgan. U bu kashfiyoti uchun 1901-yilda birinchi bo'lib Nobel mukofotini olishga sazavor bo'lgan. V.Rentgen o'zi kashf etgan nurlarni dastlab X-nurlar deb atagan, keyinchalik bu nurlar uni nomi bilan ataladigan bo'ldi. V.Rentgen bu kashfiyotini katod nurlarini o'rganish vaqtida tasodifan topdi. U tajribalaridan birida katod nayini qora kardon qog’oz bilan yaxshilab o'radi. Xonani qorong’i qilib, katod nayida razryad hosil qilganda xonani boshqa tomonida u qandaydir nurlanishni ko'rdi. Ma'lumki, katod nurlari (elektronlar oqimi) havoda bir necha santimetr masofagacha tarqalishi mumkin xolos. Tajribani takrorlaganda ham, yana bu hol takrorlandi. Xonani yoritib qarasa, nurlanayotgan narsa, qurilma yaqinidagi flyuoressensiyalanuvchi ekran ekan. Shunda rentgen yangi nurlanish turiga duch kelganini tushundi.

O'xshashlar

Atom tuzilishi

Atom tuzilishi 3

Noorganik kimyo fani maqsadi, vazifasi. Atom molekulyar talimot

Atom elektron qobiqlarning tuzilishi. Kvant sonlar

Galogenlarning davriy jadvaldagi o'rni Atom tuzilishi