Transaktsiyalar va transaktsion darajatlarning tarkibi va ularning klassifikatsiyasi - Iqtisodiyot - Slaydlar

Transaktsiyalar va transaktsion darajatlarning tarkibi va ularning klassifikatsiyasi

Yuklangan vaqt:

14.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2403.875 KB

Ko'chirib olish

Transaktsiyalar va transaktsion darajatlarning tarkibi va ularning klassifikatsiyasi

REJA: • 1. Transaksiya va uning turlari • 2. Transaksiya xarajatlari va ularni tahlil qilishga Kouz- Uil'yamson yondashuvi • 3. Transaksiya xarajatlarining tasniflanishi • 4. Xulosa • 5. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. Transaksiya va uning turlari Ingliz tilidagi “transaction” so‘zini ikki tarkibiy qismga ajratish mumkin, ya'ni “trans” , o‘zbek tilida “o‘zaro” so‘zini bildiradi, “action” esa –“harakat” deganidir. Bulardan kelib chiqadiki, “transaksiya” so‘zi “o‘zaro harakat” degan ma'noni bildiradi. Demak, “transaksiya” –bu iqtisodiyot subyektlarining har qanday o‘zaro harakatini yoki o‘zaro munosabatini anglatadi, bunda hech bo‘lmaganda bitta hamkor ishtirok etishi zarur. Shunday qilib transaksiya iqtisodiyot subyektlari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikka asoslangan harakat hisoblanadi.

 Ilmiy manbalar tahlili shuni ko‘rsatadiki,“transaksiya” tushunchasiga mualliflar yondashuviga hamda tadqiqot obyektiga qarab turlicha ta'riflar berilgan.  Transaksiya –bu tovarlarni o‘zaro almashish emas, balki jamiyat tomonidan yaratilgan mulkchilik huquqlari va erkinliklardan o‘zgalar foydasiga voz kechish va ularni o‘zlashtirish hisoblanadi. Ushbu transaksiya ta'rifidan shu narsa kelib chiqadiki, transaksiyaning ma'nosi qandaydir narsalarni bevosita almashishni amalga oshirishdan emas, balki qandaydir aktivlarga bo‘lgan muayyan huquqlarning bir subyektdan boshqasiga o‘tishini anglatadi.  Transaksiya –bu iqtisodiy jarayon hisoblanadi, ushbu jarayonda unda ishtirok etuvchi tomonlar muayyan iqtisodiy maqomga (mulkdor, foydalanuvchi maqomi va h.k.) ega bo‘lishadi yoki boshqalar undan voz kechadi.Transaksiyaning ta'rifi va uning izohlari transaksiya turlarini ko‘rib chiqish, ularning bir turini boshqasi bilan almashtirish jarayoni nima bilan shartlanganligini aniqlashga imkon beradi. Transaksiyalarni turlarga ajratishning ahamiyati shundan iboratki, u iqtisodiyot subyektlari o‘rtasidagi o‘zaro almashuvlarga vositachilik qiluvchi muqobil variantlarni qiyosiy tahlil qilish imkonini beradi. Muqobil variantlar –bu iqtisodiyot subyektlari o‘rtasidagi cheklangan ne'matlar borasidagi o‘zaro hamkorlikka vositachilik qiluvchi qoidalarning tizimli yopiq (bo‘linmas, o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi) to‘plamlari yig‘indisi hisoblanadi

Transaksiyalarni quyidagi uchta turini ajratish mumkin: Savdo bitimi transaksiyasi boshqaruv transaksiyasi mukammallashtirish transaksiyasi

1. • Savdo bitimi transaksiyasi –mulkiy huquq va erkinliklarni tasarrufidan chiqarish va o‘zlashtirish jarayonini amalga oshirishga xizmat qiladi va uning amal qilishi uchun iqtisodiy manfaatlar hisobga olingan holda ikki tomonning roziligi kerak bo‘ladi. 2. • Boshqaruv transaksiyasi –bunda asosiy tushuncha odamlar orasida bo‘ladigan boshqaruv munosabatlari bo‘lib, ushbu holatda qaror qabul qilish huquqi faqat bir tomonda bo‘ladi. 3. • Mukammallashtirish transaksiyasi –bunda tomonlar huquqlarining nomutanosibligi kuzatiladi, biroq boshqaruvchi tomon o‘rnida huquqlar tasnifini amalga oshiruvchi jamoa boshqaruv organi ishtirok etadi. Bunday transaksiyalar orqali iqtisodiy agentlar orasida boylik qayta taqsimlanadi.

Savdo bitimi transaksiyasida mulkchilik va erkinlik huquqlarini amalda qo‘lga kiritish va ulardan voz kechishni amalga oshirish uchun taraflarning ulardan har birining iqtisodiy manfaatiga asoslangan ikki tomonlama roziligi zarur. Savdo bitimi transaksiyasi –unda taraflar o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarning o‘xshashligi shartlariga amal qilish mumkin bo‘lgan yagona shakl. Bunday savdo bitimi transaksiyasiga yollanma xodim va ish beruvchi (yoki ular ittifoqlari)ning mehnat bozoridagi harakatlari, qonun chiqaruvchilarning siyosiy bozordagi xatti-harakatlari, kreditor va qarzdorning vaqtinchalik bo‘sh turgan pul mablag‘lari bozoridagi harakatlari misol bo‘la oladi. Taraflardan har biri almashuvda ishtirok etish to‘g‘risida mustaqil tarzda yakuniy qaror qabul qiladi. Shu nuqtai nazardan savdo transaksiyasi huquqiy jihatdan teng, lekin muzokaraviy kuchda teng bo‘lishi shart bo‘lmagan, taraflar o‘rtasida amalga oshiriladi.

Boshqaruv transaksiyasida insonlar o‘rtasidagi qaror qabul qilish huquqi faqat bir tarafga tegishli bo‘lganda o‘zaro hamkorlikni nazarda tutuvchi boshqarish-bo‘ysunish munosabati eng asosiy hisoblanadi. Transaksiyalarning ushbu turi korxonaning ichki munosabatlarida, byurokratik tashkilotlarda, shuningdek, keng ma'noda –ichki pog‘ona munosabatlarida mavjud. Boshqaruv transaksiyasi shuning uchun mavjudki, qaror qabul qilish huquqi, undan kutilayotgan foyda bozordagi ish haqining bozor stavkasiga mos keladigan foydadan yuqori bo‘lishi lozim bo‘lgan daromadga almashtiriladi. Shu munosabat bilan ishchi kuchini yollash bo‘yicha shartnomalar alohida huquq sifatida erkinlikni ajratish zarurligini belgilab bergan holda boshqa ixtiyoriy shartnomalardan tubdan farq qiladi.

Mukammallashtirish transaksiyasida taraflar huquqiy holatining asimmetrikligi saqlanib qoladi, lekin boshqaruvchi tarafning o‘rnini, odatda, huquqlarni tasniflash funk¬siyasini bajaruvchi jamoaviy organ egallaydi. Xususan, direktorlar kengashi tomonidan kom¬paniya budjetining tuzilishi va vakillik hokimiyati organi tomonidan tasdiqlanishi, arbitraj sudining harakatlanuvchi subyektlar o‘rtasida yuzaga keladigan nizo bo‘yicha qarorlari rasionallashtirish transaksiyalari hisoblanadi. Bir taraf (direktorlar kengashi, sud) ikkinchi taraf (bo‘linmalar rahbarlari, da'vogar va javobgar)ning huquqlarini belgilab beradi.

2. Transaksiya xarajatlari va ularni tahlil qilishga Kouz-Uil'yamson yondashuvi Transaksiya xarajatlari tushunchasini qo‘llagan holda dastlabki tadqiqotlar R.Kouz tomonidan firmalar faoliyatini tahlil qilish uchun o‘tkazilgan. Bunga XX asrning 60-yillarida sanoati rivojlangan yetakchi mamlakatlarda ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning keskinlashuvi sabab bo‘lgan. Yagona xo‘jalik tizimini yaratishga intilish, mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, mulkning yangi turlari, masalan, intellektual mulkning paydo bo‘lishi, mulk huquqlarining alohida vakolatlarga bo‘linib ketishi –bularning barchasi transaksiya xarajatlarining sezilarli darajada o‘sishiga olib keldi.

 Transaksiya xarajatlari nazariyasi doirasida o‘tkaziladigan tadqiqotlarni mikro va makrodarajalarga bo‘lish mumkin. Mikrodarajada gap jarayonlarni korxona (firma), alohida iqtisodiy subyektlar darajasida tahlil qilish haqida, makrodarajada esa umuman iqtisodiy tizimni tahlil qilish haqida boradi. Ushbu tahlil qilish belgisiga muvofiq transaksiya xarajatlari nazariyasida ikkita yondashuv mavjudligini izohlash mumkin:  birinchisi, Kouz –Uil'yamsonning transaksion yondashuvi (barqaror faoliyat yurituvchi institutlarni tahlil qilish uchun)  ikkinchisi Nortning transformasion yondashuvi (institutsionalo‘zgarishlarni tahlil qilish uchun).

Transformasiya xarajatlari va ularni tahlilqilishga Nort yondashuvi Mikrodarajada transaksiya xarajatlarini tahlil qilishga nisbatan Kouz – Uil'yamson yondashuvi transaksion yondashuv, deb yuritilsa, makrodarajada Nort yondashuvi transformasion yondashuv, deb yuritiladi. Tahlillarga ko‘ra, dastlab transformasiya xarajatlarini o‘rganish ishlab chiqarish nazariyasi doirasida olib borilgan va xarajatlarning ushbu turi ko‘pincha ishlab chiqarish xarajatlari – materialni jismoniy o‘zgartirish, natijada muayyan qiymatga ega mahsulot olinadigan jarayonidagi xarajatlarga tenglashtirilgan. Duglas Nort

ronald kouz“ Ijtimoiy xarajatlar muammosi” maqolasida (1960) R.Kouz “bozor transaksiya xarajatlari” iborasidan foydalangan. Ularning mohiyatini u quyidagicha ifodalagan: “bozor transaksiyasini amalga oshirish uchun kim bilan bitim tuzish ma'qulligini aniqlab olish, kim bilan va qanday shartlarda bitim tuzishni istayotganligi haqida barchaga ma'lum qilish zarur, dastlabki muzokaralarni o‘tkazish, shartnomani tayyorlash, shartnoma shartlarining bajarilishiga ishonch hosil qilish uchun ma'lumotlarni to‘plash va hokazolar” .

 Kouz teoremasining to`liq mazmuni shunday ifodalanadi: Agar mulkchilik huquqlari aniq tafsirlanib, transaksiya xarajatlari nolga teng bo`lsa, u holda, agar daromad samarasidan fikrni boshqa tomonga bursak, mulkchilik huquqlarining taqsimlanishidagi o`zgarishlardan qati nazar, ishlab chiqarishning tarkibi o`zgarmasdan qoladi.  Boshqacha qilib aytganda, mulkchilik huquqlarining dastlabki taqsimlanishi ishlab chiqarishning tarkibiga ta’sir o`tkazmaydi. Chunki pirovardida huquqlarning har biri ushbu huquqdan eng samarali foydalanish asosida u uchun eng yuqori narxni taklif etishga qodir bo`lgan mulkdorning qo`lida bo`ladi. Teorema shartiga ko`ra, transaksiya xarajatlariga e’tibor qaratmagan holda, mulkchilik huquqlarining muayyan egasi haqida emas, balki resurslarga bo`lgan mulkchilik huquqlarini tasvirlashning muhimligi haqida xulosa chiqarish kerak bo`ladi. Shu nuqtai nazardan mulkni isloh qilishning birinchi bosqichida egalik qilish huquqini mehnat jamoasini, korxona ma’muriyatimi, Davlat mulki qo`mitasimi yoki boshqa tizimi, kim qo`lga kiritganligi muhim emas, pirovardida bu huquqni undan haqiqiy manfaatdor bo`lgan va samarali mulkdor qo`lga kiritishidir.

Kouz teoremasining yana bir xususiyati shundaki, teoremani isbotlash uchun mulkiy xuquqlarning almashinuvi bo`yicha aniq amaliy misollardan foydalanilgan. Masalan, ikki fermerning ikki yaylovdagi mulkiy xuquqlarining o`zgarishi bo`yicha ayrim vaziyatlar tahlilini chuqurlashtirish kerak bo`ladi. Xususan, birinchi fermer o`z yayloviga borishi uchun boshqa fermerning yaylovidan o`tishga to`g`ri kelsa, bunday vaziyat (poda o`tgan yo`lakda boshqa fermer yaylovining payxon bo`lishi yoxud mollar sonining ko`payishi)da o`zaro qo`shimcha kelishuvlarni taqozo etadi. Yana bir boshqa misol sifatida bir xonada o`tiradigan ikkita xodim (kashanda va sigaret tutuni mehnat unumdorligiga salbiy ta’sir etadigan shaxs)ning o`zaro kelishuvini tashkil etishni keltirish mumkin .

O. uILYAMSON3. Transaksiya xarajatlarining tasniflanishi Transaksiya xarajatlarini tasniflashga nisbatan turlicha yondashuvlar mavjud. Tasniflashni bitimni tuzish bosqichlariga muvofiq amalga oshirish ma'qul. O.Uil'yamson transaksiya xarajatlarini bitim tuzilgunga qadar va bitim tuzilganidan so‘ng yuzaga keladigan xarajatlar, deya ta'riflaydi. Agar sherikni qidirib topish, manfaatlarni muvofiqlashtirish, bitimning bajarilishini nazorat qilishbitim tuzishning bosqichlari sifatida ajratilsa, u holda transaksiya xarajatlarini tasniflash quyidagi 1-jadval ko‘rinishiga ega bo‘ladi.

Bitim tuzilgunga qadar amalga oshirilgan xarajatlar Bitim tuzilganidan keyingi xarajatlar Axborotni qidirib topish xarajatlari - imkoniyatli sherik haqidagi, bozordagi vaziyat haqidagi axborotni qidirib topish xarajatlarini, shuningdek qo`lga kiritiladigan to`liqsiz va nomukammal axborot bilan bog`liq yo`qotishlarni o`z ichiga oladi. Monitoring va opportunizmni oldini olish xarajatlari - bitim shartlariga rioya etilishini nazorat qilish va ushbu shartlarning bajarilishidan bosh tortilishini oldini olish xarajatlari Muloqot yuritish xarajatlari -almashuv shartlari, bitim shaklini tanlash haqida muloqotlar olib borish xarajatlarini o`z ichiga oladi Tafsirlash va mulkchilik huquqlarini himoya qilish xarajatlari - sudlar, hakamlar xarajatlari; shartnomani bajarish jarayonida buzilgan huquqlarni tiklash uchun zarur bo`lgan vaqt va resurslar sarflari, shuningdek mulkchilik huquqlarining yaxshi tafsirlanmagan va ishonchsiz himoyadan ko`rilgan yo`qotishlar O`lchash xarajatlari - bitim predmeti bo`lgan tovarlar va xizmatlar sifatini o`lchash uchun zarur bo`lgan xarajatlar Uchinchi shaxslardan himoyalash xarajatlari - uchinchi shaxslar (davlat, uyushgan jinoyatchilik va h.k.)ning bitim natijasida olinadigan foydali samara qismiga e’tirozlaridan himoyalash xarajatlariShartnoma tuzish xarajatlari - bitimni yuridik yoki xufyona (norasmiy) rasmiylashtirish xarajatlari 1-jadval Transaksiya xarajatlarining tasniflanishi

Shunday qilib, uy-joyni ijaraga olishda yuzaga keladigan transaksiya xarajatlarini miqdoriy baholashga yo vositachilik firmalarining daromadlarini tahlil qilish, yoki o‘rtacha soatlik ish haqiga ko‘paytirilgan bevosita pul xarajatlari va vaqt sarflarini qo‘shish yordamida erishish mumkin. Transaksiya xarajatlarining ko‘pgina turlari bevosita kuzatilmaydi va shuning uchun bu toifadagi xarajatlar hajmi statistik jihatdan qiyin o‘lchanadi. Insonlar hamma vaqt, hech qanday xarajatlarni qilmasdan, natijada ishlab chiqarish qiymati oshishi uchun huquqlarni qo‘lga kiritish, bo‘lish va o‘rin almashtirish to‘g‘risida kelishib olishlari mumkin. Bu “nol' darajali transaksiya xarajatlari” deb yuritiladi va bu huquqiy chegaralarga bog‘liq hisoblanadi. Nol' darajali transaksiya xarajatlarida ishlab chiqaruvchi shartnomaga pirovard natijada ishlab chiqarish qiymatini oshirish uchun zarur bo‘lgan barcha narsani kiritadi. Agar transaksiyaxarajatlari mavjud bo‘lmasa, firmaning faoliyat yuritishi uchun hech qanday iqtisodiy asos bo‘lmaydi.

Transaksiya xarajatlarining bunday tasniflanishi ularni miqdoriy baholash masalasiga nisbatan mikro va makroiqtisodiy darajada yondashish imkonini beradi. Masalan, kvartiradan foydalanish huquqining mulkdor tomonidan ijarachiga topshirilishini nazarda tutuvchi kvartirani ijaraga olish bo‘yicha bitim tuzishda ijarachining transaksiya xarajatlari quyidagi shakllarga ega bo‘ladi.

Kvartira ijarasi bo‘yicha transaksiya xarajatlari Xarajat mazmuni Xarajat shakli Ijaraga topshiriladigan kvartiralar, uy-joy bozoridagi narxlar haqidagi axborotni izlab topish xarajatlari: maxsus nashrlarni xarid qilish va eʼlonlar bo‘yicha qo‘ngʼiroqlar yoki rieltorlik firmasiga murojaat etish Pul shaklidagi xarajatlar va vaqt sarflari Tanlangan kvartiralar mulkdorlari bilan ijaraning alohida shartlari haqida muloqotlar olib borish xarajatlari Vositachi sarflari va vaqt sarflari Tanlangan kvartiralarni borib ko‘rish jarayonida uy- joy sifatini baholash xarajatlari Vositachi zimmasiga yuklatish mumkin bo‘lgan vaqt sarflari va transport xarajatlari Ijara shartnomasini yuridik rasmiylashtirish, uni notarial tasdiqlash xarajatlari Pul shaklidagi xarajatlar Mulkdorning ijara shartlarini o‘zgartirish (ijara to‘lovini oshirish) bo‘yicha opportunizmning oldini olish xarajatlari Vaqt va asab sarflari Mulkdor ijarachiga kvartirani saqlab turish yuzasidan eʼtiroz bildirgan va / yoki shartnomani muddatidan oldin buzishni xohlagan taqdirda shartnoma amal qilishi muddatiga berilgan foydalanish huquqini himoya qilish xarajatlari Vaqt sarflari va sudga murojaat etish bilan bogʼliq pul shaklidagi xarajatlar 2-jadval

4. Xulosa Transaksiya xarajatlari iqtisodiy nazariyasi unda transaksiyani tahlil qilishning asosiy birligi sifatida ishtirok etadigan iqtisodiy tashkilotni o‘rganishga nisbatan qiyosiy institutsional yondashuvni o‘zida namoyon etadi. Transaksiya xarajatlari nazariyasi institutsionalizmning tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Transaksiya xarajatlari esa institutlar bilan bir qatorda uning asosiy kategoriyasidir. Asosiy vosita sifatida “transaksiya xarajatlari” kategoriyasini qo‘llagan holda dastlabki tadqiqotlar firma faoliyatini tahlil qilish uchun amalga oshirildi va bu R.Kouz nomi bilan bog‘liq. Transaksiya xarajatlari nazariyasi qaysidir ma'noda neoklassik iqtisodiy nazariya bosib o‘tgan, firmani tadqiq etishdan to iqtisodiy tizimni tahlil qilishgacha bo‘lgan yo‘lni takrorladi. Transaksiya xarajatlari mulkchilik huquqlarini almashish va himoyalash bilanbog‘liq barcha xarajatlardir.

Tayanch so‘z va iboralar Transaksiya xarajatlari, transformasiya xarajatlari, mikro va makrodaraja, Kouz- Uil'yamson yondashuvi, Nort yondashuvi, iqtisodiyotda transformasiya xarajatlari, transaksiya xarajatlarini o‘lchash.

5. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1.TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI INSTITUTSIONALVA IQTISODIY TADQIQOTLAR MARKAZI B.B.BERKINOVINSTITUTSIONALIQTISODIYOT To‘rtinchi nashr,qayta ishlangan va qo‘shimchalar kiritilganO‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilganTOSHKENT–2021. 2. BERKINOV B.B., YAKUBOV I.O., SUNNATOV M.N. INSTITUTSIONAL IQTISODIYOT fanidan amaliy mashg’ulotlar o’tkazish bo’yicha o’quv qo’llanma О‘zbekiston Respublikasi Oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi huzuridagi Muvofiqlashtiruvchi kengash tomonidan 5230100-Iqtisodiyot(tarmoqlar va sohalar bo’yicha) bakalavriat ta’lim yo‘nalishida tahsil olayotgan talabalar uchun o’quv qo’llanma sifatida tavsiya etilgan TOSHKENT– 2019

O'xshashlar

Mehnat resurslari, tarkibi, unumdorligi va ularning ahamiyati

Iqtisodiy siyosat asoslari va tarkibi

Ijtimoiy ishlab chiqarish va uning tarkibi

Mulk shakllarining turlari va uning tarkibi

Ehtiyoj va ularning turlari