Talab va taklif nazariyasi - Iqtisodiyot - Slaydlar

Talab va taklif nazariyasi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

143.2080078125 KB

Ko'chirib olish

Talab va taklif nazariyasi.

Reja:  1. Talab tushunchasi va talab qonuni.  2. Taklif tushunchasi va taklif qonuni.  3. Bozor muvozanatining yuzaga kelishi va uni iqtisodiyotga ta’siri.  Tayanch iboralar: talab tushunchasi , talab qonuni, taklif tushunchasi, taklif qonuni, bozor muvozanati.

Talab tushunchasi va talab qonuni.  Talab mollar va xizmatlarga bo’lgan ehtiyojning pul va boshqa to’lov vositalari bilan ta’minlangan qismidir. Talab bozordan nimani va qancha miqdorda sotib olishni aniqlab beradi. Masalan 1000 so’mi bor odam shu pulning hammasiga o’z ehtiyojini qondirishi mumkin bo’lgan turli xil mollar sotib olishi uchun bozorga bordi. U o’z pulining 300 so’miga ko’ylak va 700 so’miga bir shim oldi. Lekin u tufli va ichki kiyimlar ham olishi kyyerak edi. Ammo, uning bu ehtiyojlarini ta’minlashga puli qolmadi. Shuning uchun ham u qolgan ehtiyojlarini talab qila olmaydi. Bozorda xaridorlar mol sotib olib, o’z ehtiyojlarini qondirishni xohlaydilar.

Talab tushunchasi va talab qonuni.  Ammo xaridorning muayyan tovarga bo’lgan talabi ko’pgina, jumladan, aholining pul daromadi va uning o’sishiga, bozor hajmiga va mollar bahosiga, iste’molchiga berilgan imtiyozga, iste’molchilar tabiatiga hamda bir mol o’rniga ishlatilishi mumkin bo’lgan boshqa mollarning mavjud-mavjudmasligi kabi boshqa omillarga, bog’liqdir. Bu omillar ichida talabni aniqlab beruvchi asosiy omil – mollar bahosidir. Chunki xaridor o’zidagi pul miqdoriga qarab, molni sotib olishi mumkin bo’lgan eng yuqori – talab narxini aytadi. Xaridor ushbu narxdan yuqori ko’tarilmaydi, chunki uning boshqa puli yo’q. Bundan ko’rinadiki, boshqa hamma omillar o’zgarmagan holda ushbu molning bozor bahosi bilan talab miqdori o’rtasida muayyan nisbat mavjuddir.

 Talab egri chizig’idan ko’rinadiki, mol birligining bahosi - 5 bo’lganda talab - 10 birlik, baho - 3 bo’lganda, talab 30, baho - 1 bo’lganda, talab - 70 ga ko’tarilgan. Demak, baho pasaygan sari u molga bo’lgan talab miqdori ortib boradi va aksincha. Savdo- sotiq ishlaridagi muammolarni tahlil qilishda talab egri chizig’idan foydalanish mumkin. Chunki, talab egri chizig’i baho bilan talab o’rtasida teskari bog’liqlik mavjud ekanini ifodalaydi. Buni talab qonuni deyiladi.

Bu qonuning asosini nima tashkil qilishini tushunish uchun quyidagilarni ko’rib chiqamiz:  1. Xaridor doimo molni past bahoda sotib olishga, sotuvchi esa yuqori bahoda sotishga harakat qiladilar. Baho yuqori bo’lsa, u kam sotib olinadi va demak, bunda baho iste’molchilar uchun to’siqqa aylanadi.  2. Agar molning bahosi pasayib borsa iste’molchilar molni ko’proq va qayta-qayta sotib oladilar. Bunday holatda iste’molchining sotib olayotgan mahsulotidan qoniqish kamayib borabi. Bu foydalilik chegarasining kamayib borish qonuni deyiladi. Molning foydalilik chegarasining kamayib borishi iste’molchi tomonidan arzon bahoda sotib olgan mollar miqdorining ko’payishi va u mol birligini yetarli darajada qadrlamasligi natijasidir. Shuning uchun molning foydalilik chegarasi – xaridor uchun xarid qilishning foydalilik chegarasidir. Chunki xaridor xarid qilishi-qilmasligi haqida o’ylanib qoladi.

 Molning foydalilik chegarasining bahodagi ifodasi, iste’molchi biron-bir moldan qancha sotib olgan bo’lsa, u shu xildagi moldan yana qo’shimcha ravishda sotib olish uchun pastroq baholashidir. Demak, bunda chegaraviy talab bahosi pasayadi. Shuning uchun ham iste’molchi so’nggi xarid qilgan molning foydalilik chegarasi uning bahosiga tenglashmaganiga qadar ushbu molni xarid qilavyyeradi.  3. Iste’molchilarning turli xil mollarni xarid qilishi va xizmatlardan foydalanishini baho yordamida chegaralab qo’yuvchi shaxsiy byudjeti mavjuddir.

 O’z byudjeti chegarasida iste’molchi arzon baho xarid qilishga intiladi. Bu uning daromadlari (byudjeti)ning samarali bo’lishiga olib keladi. Ammo iste’molchi xarid qilmoqchi bo’lgan mol bahosi yuqori bo’lganda u shu molning o’rnini bosuvchi, ammo bahosi arzonroq, ya’ni uning o’rnini bosa oladigan molni xarid qiladi. Bunday holda o’rindoshlik samarasi yuzaga keladi. Daromad (byudjeti) samarasi va o’rindoshlik samarasi kabi tushunchalarning mavjudligi iste’molchilarni mollarni arzon baholarda ko’proq sotib olishga undaydi. Ammo sotib olinadigan mollar miqdoriga, ya’ni talab hajmiga, baho bilan bog’liq bo’lmagan boshqa omillar ham mavjuddir. Bunday omillar bo’lib, iste’molchilarning didlari va ularning o’zgarib turishi, xaridor soni, iste’molchilarning daromadlari, kelajakda baholar va daromadlarning o’zgarishi, o’rindosh mollarning ko’payishi kabilar hisoblanadi.

 Umuman, talabni bahoning o’zgarishiga qo’arab o’zgarib turishini egiluvchanlik deb ataluvchi tushuncha yordamida bilish osonroqdir.  Egiluvchanlik – bir o’zgaruvchi miqdor (talab)ning bosh o’zgaruvchi miqdor (baho) o’zgarishiga javoban o’zgarishidir. Bunday o’zgarishning o’lchovi bo’lib talabni egiluvchanligi koeffitsenti xizmat qiladi.

 Bahosi har qancha o’zgargan holda, u mol miqdoriga bo’lgan talabning o’zgarmay doimiy qolishini grafik usul tasvirlasak, bunda talab egri chizig’i tik bo’ladi va talab bahosiga nisbatan mutlaqo noegiluvchandir.  Agar mollarga bo’lgan talab baho o’zgarishiga bog’liq bo’lmasa, u holda talab egri chizig’i yotiq chiziqdan iborat bo’lib, talab mutlaqo egiluvchan bo’ladi.

Taklif tushunchasi va taklif qonuni  Iste’molchilar molni sotib olishlari uchu avvalo bu mollarni ishlab chiqarish kyyerak. Mollarni ishlab chiqarish va ularni iste’molchilarga yetkazib berish esa ishlab chiqaruvchilar o’z mahsulotlarining sotilishi o’zgarishiga, eng avvalo narxlarning o’zgarib turishiga qanday munosabatda bo’lishlari bilan bog’liqdir. Bu esa taklif qonuni asosida amalga oshadi.

Taklif  Taklif – ishlab chiqaruvchilarning bozorda sotish hohishi bo’lgan mollar va xizmatlar miqdoridir. Taklif – ishlab chiqaruvchilarning bozorda sotishga hohishi bo’lgan mollardan qancha va qanday turlarda ishlab chiqarilganligini ko’rsatadi. Mollar taklifiga texnika taraqqiyoti, ishlab chiqaruvchilarning monopol hukmronligi, mollar bahosida bo’ladigan o’zgarish kabilar ta’sir qilishi mumkin. Shuning uchun ham taklifni ko’tarilib (yoki pasayib) boruvchi o’q tarzida ifodalash mumkin.

Taklif  Bizga ma’lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqaruvchilar o’z mollarini yuqoriroq bahoda, ya’ni qimmatroq sotishga harakat qiladilar. Shuning uchun ham sotuvchilar o’z mollariga imkon chegarasidagi eng quyi bahoni belgilaydilar. Bundan past baho esa bu mollar ishlab chiqarishni samarasiz qilib qo’yadi. Umuman, taklif qilinayotgan mollarning bozor bahosi bilan ularning miqdori o’rtasida bevosita bog’liqlik mavjud bo’lib, bahoning o’sishi bilan taklif hajmi ortadi va bahoning pasayishi bilan taklif hajmi kamayadi. Baho bilan taklif o’rtasidagi bunday bog’liqlikni taklif qonuni deyiladi. Taklif qilinayotgan mollarning bozor bahosi bilan bu mollar miqdori o’rtasidagi munosabat taklif egri chizig’i deyiladi. Uni quyidagicha ifodalash mumkin.

 Taklif hajmiga bahodan tashqari bir necha omillar ta’sir ko’rsatadi: resurslarga baholarning o’zgarishi (minyyeral o’g’itlarga baholarning pasayishi bunday taklifni oshiradi), texnologiyalarning o’zgarishi (makkajo’xori zararkunandasiga qarshi kuchli vositaning ishlab chiqarilishi makkajo’xori taklifini oshiradi), soliqlarda va dotatsiyalardagi o’zgarishlar (sigaretalarga bo’lgan aksiz solig’ining oshishi uning taklifini qisqartiradi), boshqa tovarlar baholarining o’zgarishi (qo’y va cho’chqa go’shti baholarining pasayishi mol go’shti taklifini oshiradi) va boshqalar.

 Taklif hajmi darajasining baho oshishiga javoban o’zgarishi taklifning egiluvchanligi bilan xaraktyyerlanadi. Bunday o’zgarishlarning o’lchovi bo’lib taklifning egiluvchanlik koeffitsenti xizmat qiladi.  Agarda biz ko’rib chiqqan qonunlarni taqqoslasak; talab va taklif bahoning ko’tarilishi va pasayishiga ta’sir etuvchi ikki qarama-qarshi kuch ekanligiga amin bo’lamiz. O’z navbatida baho ham bozor omillarini ziddiyatli o’zgarishlarga olib kelishi mumkin.

 Sotuvchi va xaridorning iqtisodiy ahvoli bozor konyunkturasiga, bozorning joriy holatiga bog’liq bo’ladi. Ayrim tovarlar va ularning guruhlari bo’yicha hamda butun tovar hajmi bo’yicha talab va taklifning muayyan nisbatida bozor konyunkturasi o’z ifodasini topadi. U quyidagi omillar ta’siri ostida o’zgaradi: tovarlarni ishlab chiqarish ko’lami va ularning zahiralari, baholar dinamikasi, pul daromadlar, savdo va reklamani tashkil etish, talab va taklifning o’zaro nisbati. Bunda ayrim mahsulot, ular guruhi va butun tovar massasi bo’yicha talab va taklif o’rtasidagi nisbat muhim rol o’ynaydi. Chunki unga tovar egasining taqdiri bog’liq bo’ladi.

Ст рока 1 Ст рока 2 Ст рока 3 Ст рока 4 0 2 4 6 8 10 12 Ст олбец 1 Ст олбец 2 Ст олбец 3

Ishlab chiqarish

Bozor muvozanatining yuzaga kelishi va uni iqtisodiyotga ta’siri Talab va taklif o’rtasidagi o’zaro nisbatlarning tipik ko’rinishi: a) tovarlarning taklifi talabdan yuqori; b) tovarlarga talab taklifdan yuqori; c) talab bilan taklif teng. Ya’ni bunda bozorda taklif talab o’rtasida muvozanatga yyerishiladi. Qanday qilib, bozor muvozanatiga yyerishish, umuman sotish muammosini yaxshiroq tadqiq etish va tushunish uchun talab va taklif egri chiziqlaridan foydalaniladi. Ularning kesishish nuqtasi muvozanat holatiii xaraktyyerlaydi; talab va taklifni bir-biriga muvofiq qiluvchi baho darajasini ko’rsatadi.

Bozor muvozanatining yuzaga kelishi va uni iqtisodiyotga ta’siri  Bir kilogramm go’shtning bahosi 5 va 4 so’m bo’lganda talab va taklif bir-biriga muvofiq kelmaydi. Buniig natijasida talab orqada qolib, 10 va 6 tn. go’sht sotilmay qoladi. Go’sht bahosi 2 va 1 so’m bo’lganda ham talab va taklif bir- biriga muvofiq kelmaydi; buning natijasida taklif orqada qolib 7 va 15 tn. go’sht yetmaydi. Bir kg. go’sht 3 so’m turganda, talab va taklif o’rtasida muvozanatga yyerishiladi. Bozor bahosi – tovarlarning taklif va unga talab muvofiqligi asosida vujudga keluvchi bahodir. Baholar tovar-pul muomalasining shakli va realizatsiya qilinadigan mahsulot turiga muvofiq farqlanadi.

 Ammo bahoning har xil turi bir-biri bilan o’zaro bog’liq va yagona tizimni tashkil etadi. Bulardan:  a) firmalar o’z mahsulotlarini katta hajmda boshqa firmalarga yoki vositachilarga va ulgurji savdo tashkilotlariga sotadilar. Ulgurji baho korxonalarga ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashni va zarur foydani olishni ta’minlab berishi zarur;  b) tovarlar aholiga chakana baholar yordamida sotiladi. Bu baholarga davlat savdosi, iste’molchi kooperatsiyasi, kolxoz bozori, komission savdo baholari kiradi. Chakana baho darajasi aholining real daromadlariga bog’liq bo’ladi;  v) xarid baholari qishloq xo’jaligi mahsulotlarini davlat tomonidan sotib olishga ishlatiladi;  g) dunyo baholari xalqaro savdo munosabatlarida qo’llaniladi. Baholar tovar ishlab chiqarishning rivojlanishiga o’zining vazifalari orqali ta’sir etadi.

 Talab va taklif qonuniga ko’ra, bozorda talab va taklif nafaqat miqdori, balki o’zining tarkibi jihatidan ham bir- biriga mos kelishi kerak va shundagina bozor muvozanatiga erishiladi. Talab va taklif bozor muvozanatlarining mohiyatini, bozorning o’zidagi o’zgarishlarning sabab va oqibatlarini bildiradi. Ammo talab va taklif qonuni, ishlab chiqarishni tartibga soluvchi kuch birligini bildiradiki, unga ko’ra bozordagi o’zgarish darhol ishlab chiqarishga yetkazilishi kerak. Bozordagi talab va taklifning nisbatiga qarab ishlab chiqarishning sur’atlari va tarkibi tashkil topadi. Bu esa tovar ishlab chiqarishga sarf etilgan hamma mehnat – ijtimoiy normal va zarur ekanligini ko’rsatadi. Bunday muvozanat iqtisodiyotni rivojlantirishda katta samaradorlikka yyerishilganligidan dalolat beradi.

 Mamlakatimizda umumiy muvozanatni ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lgan bu vazifalarni amalga oshirishnint barcha yo’l-yo’riqlari ishlab chiqilgan bo’lib, ulardan birinchisi, davlat ishlab chiqarish tashkilotlarini byudjet tomonidan qo’llab-quvvatlashni keskin kamaytirish bo’lsa, - ikkinchisi soliq siyosatini to’g’ri yo’lga qo’yish va uning rag’batlantiruvchi ahamiyatini oshirishdir; - uchinchisi, resurslarni taqsimlash mexanizmi sifatida yyerkin bozor narxlarini tartibga solish va ularning ahamayatini oshirish; - to’rtinchisi, davlatning taqsimotchilik faoliyatini cheklash, davlat buyurtmasi tizimini undan yaxshiroq bo’lgan, ya’ni davlatning zarur ehtiyojlarini qoplaydigan va xaridor o’rtasida kelishilgan narx asosida qondirishga qaratilgan davlat xarid tizimi bilan almashtirishdir. Beshinchisi barcha o’zgarishlarning natijasi va belgisi – milliy valyutamizni so’mimizni mustahkamlash, uni bosqichma-bosqich jahonning kuchli valyutalari bilan konvertatsiyalashga, ya’ni erkin almashuviga erishishdir.

ETIBORINGIZ UCHUN TASHAKKUR! 16-10 TMJ ISMATOVA MALIKA

O'xshashlar

Talab va taklif nazariyasi. Bozor muvozanati

Talab va taklif nazariyasi. Bozor muvozanati

Talab va taklif tahlili asoslari

Yalpi talab va yalpi taklif

Yalpi talab va yalpi taklif