Тадбиркор шартномавий мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарлик - Iqtisodiyot - Slaydlar

Тадбиркор шартномавий мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарлик

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

138.0859375 KB

Ko'chirib olish

т адбиркор шартномавий мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарлик www.arxiv.uz

Шартномалар мулкий ҳуқуқ ва мажбуриятлар вужудга келишининг асосидир. Шунга кўра шартномалар тадбиркорлик фаолиятини тартибга солишда асосий восита саналади. Шартнома шартларини бузишнинг олдини олиш ҳамда бартараф этишнинг асосий йўлларидан, воситаларидан бири ҳуқуқий жавобгарлик нормаларини қўллаш, шунингдек бу хилдаги ҳуқуқбузарликлар учун жазо чораларидан фойдаланишдир. Амалиёт шуни кўрсатадики, айрим шартнома мажбуриятларини бажарувчилар баъзан уларни бажарилишига масъулиятсиз қарайдилар. Бундай ҳолларда мажбуриятнинг маълум ҳуқуқий чораларни қўллаш воситасида мажбуран бажарилиши таъминланади.www.arxiv.uz

Ҳуқуқий жавобгарлик чораларини аниқ ва тўғри қўллаш шартнома муносабатлари иштирокчиларининг қонун нормалари ҳамда шартнома шартларини бузилишини олдини олишга, қонундан ва шартномадан келиб чиқадиган мажбуриятларини мажбурий бажарилишини таъмин этишга, у ёки бу томоннинг бузилган ҳуқуқларини тиклаш имкониятини беради. Маълумки, хўжалик шартномаларига биноан томонлар ўзларига бир қатор мажбуриятларни оладилар. Булар, мол-мулкдан, табиат ресурсларидан оқилона фойдаланиш, моддий-техника таъминоти, атроф-муҳит муҳофазаси, ижара ҳақи, ишлаб чиқариш объектлари, асбоб-ускуналарнинг сақланишини таъминлаш, техникадан фойдаланиш қоидалари, ветеринария талаблари, техника хавфсизлиги, ёнғиндан ҳимоя қилиш қоидалари талаблари билан боғлиқ бўлиши мумкин. Шартномалардан келиб чиқадиган ушбу талаб ва шартларга риоя қилмаслик, уларни қўпол равишда бузиш ҳуқуқий жавобгарликка тортиш учу тўла асос бўлиб ҳисобланади. www.arxiv.uz

Хўжалик ҳуқуқий муносабатларда жавобгарликнинг функциясини инкор этиб бўлмайди. У жуда фойдали роль ўйнайди. Ишлаб чиқарувчи корхона билан сотиб олувчи корхона ўртасидаги олди-бердиларнинг эквивалентлигини таъминлайди. (зарарларни қоплаш, неустойкани тўлаш). Аммо шунинг билан жавобгарликнинг роли ниҳояга етмайди. Унинг вазифаларидан бири қарздорни мажбуриятларини бажармаслиги натижасида юзага келадиган зарарнинг олдини олишдир. Жарима санкциялари ва кредитор томонидан қарздорга нисбатан қўлланиладиган тезкор таъсир чоралари шунга хизмат қилади. Аммо юридик жавобгарликнинг моҳияти шундаки, у «корхонанинг хўжалик юритиш фаолиятидан келиб чиқадиган барча салбий иқтисодий оқибатларнинг корхонанинг мулкий доирасидаги инъикосидир», шунинг учун, агар бу оқибатлар бошқа ташкилотнинг фаолият юритиши сабабли юзага келган бўлса, улар ўша ташкилот зиммасига ўтказилиши лозим. Шартномавий мажбурият ижросини рағбатлантиришнинг иқтисодий усулларидан фойдаланиш ва тарафлар ахлоқига ҳуқуқий таъсир чораларини қўллаш орқали таъминланади. Бозор муносабатлари шароитида иқтисодий рағбатлантириш усуллари алоҳида аҳамият касб этади. Мулк ҳуқуқи ёки хўжалик юритиш ҳуқуқи субъектлари бўлган корхоналар ва ташкилотлар мажбуриятларнинг тегишли равишда ижро этилишидан манфаатдордирлар, чунки улар биринчи навбатда ўзларининг ишлаб чиқариш самарадорлигини таъминлашдан, ва иккинчидан, шартномавий мажбуриятларнинг бузилганлиги учун юклатилган мулкий жавобгарлик билан боғлиқ бўлган қўшимча харажатларидан халос бўлишдан манфаатдордирлар. Иқтисодий рағбатлантириш усулларидан фарқли улароқ ҳуқуқий чоралар мажбур қилиш характеридаги кучга эга ва маълум санкциялар қўллаш билан амалга оширилади.www.arxiv.uz

Шартномавий жавобгарлик асосларининг моҳияти худди шартномавий бўлмаган (дилект) жавобгарлик асосларининг моҳияти сингаридир. Зеро, у ҳолда ҳам, бу ҳолда ҳам жавобгарлик юклаш учун ҳуқуқбузарлик таркибининг тегишли элементлари мавжуд бўлиши талаб этилади. Аммо шартноманинг маълум шартларини бузганлик учун юклатиладиган шартномавий жавобгарликнинг шакли ва миқдорлари (ҳажми) қонунда олдиндан белгилаб қўйилган ва шартномада тарафлар томонидан шарт қилиб қўйилган ёки тарафлар ўртасида ўзаро келишиб олинган бўлса, ношартномавий, яъни, шартномадан ташқаридаги жавобгарлик ҳамиша қонунда белгиланган бўлади. Бундай жавобгарликнинг шакллари ва ҳажмларини аниқлаш, шунингдек қарздор ва кредиторни аниқлаш ҳам қонун томонидан юридик жавобгарлик юклаш учун етарли асос сифатида тан олинган маълум ҳолат юзага келиши муносабати билан зарурий ҳисобланадиwww.arxiv.uz

Шартномавий жавобгарлик шартнома тарафлари - маҳсулот тайёрловчи корхона ва маҳсулот истеъмолчиларининг бузилган иқтисодий тенг ҳуқуқлигини тиклаш воситаси бўлиб хизмат қилади. Бозор иқтисодиёти шароитларида саноат корхоналари ва қишлоқ хўжалик ташкиотлари фаолияти натижалари ўз-ўзини қоплаш учун бу корхоналар мажбуриятларни бажармаганликлари туфайли етказилган зарар учун мулкий жавобгарлика тортилишлари шарт. Кредитор қарздорнинг айби билан унга етказилган зарарнинг қопланишидан манфаатдордир. Мустақил мулкий жавобгарликни тақазо этадиган шартномавий жавобгарлик ишлаб чиқарувчилар ва харидорлар фаолиятидаги шартнома интизомини мустаҳкамлаш ишида муҳим ўрин тутади. Шартномавий жавобгарлик корхонанинг улгуржи савдо бўйича мулкий муносабатлари асосини ташкил этадиган моддий рағбатлантириш тамойилларини ҳаётга татбиқ этишнинг усулларидан биридир. Ўтмишда, маъмурий-буйруқбозлик методи ҳукм сурган даврда мажбурият бажарилмаганлиги учун жавобгарлик давлат томонидан ўрнатилган мажбурий ҳолат сифатида қабул қилинарди. Бозор иқтисодиёти шароитида жавобгарликни биринчи навбатда тарафларни уларнинг ўзлари томонидан шартномада назарда тутилган санкциялар таъсири остида мажбуриятларни ижро этишга ўзаро мажбур қилиш ҳолати деб тушуниш керак. www.arxiv.uz

Тадбиркорлик соҳасида шартнома тузишдан асосий мақсад қўшимча даромад олиш, фойда кўришдан иборат. Бунингсиз барча чоралар, шу жумладан манфаатдорликни кучайтиришга йўналтирилган жавобгарлик ҳам етарли эмас. Манфаатларни мулкий жавобгарликдан халос бўлиш мақсадида мажбуриятларни тегишли равишда ижро этишга йўналтирилган хатти- ҳаракатларга боғлаш лозим. Шартномавий жавобгарлик деганда шартнома бўйича юзага келган мажбуриятларни умуман ижро этмаган ёки лозим даражада бажармаган тарафга нисбатан қўлланиладиган мажбурий таъсир чоралари тушунилади. Мажбуриятларни бузганлик учун юклатиладиган жавобгарлик қоида бўйича шартномавий характерга эга бўлади. Шу сабабдан ҳам у шартномавий жавобгарлик деб аталади, зеро шартномадан ташқари (жиноий) жавобгарликдан фарқли у шартнома шартларининг бузганлиги сабабли юклатилади. Жавобгарлик қуйидаги хусусиятлари ва талабларга жавоб бериши билан шартномавий характерга эга бўлиши мумкин: а) шартнома хўжалик юритувчи субъектлар томонидан «қонунда ман этилмаган ҳамма нарсага рухсат этилади», деган тамойилга мос равишда тузилган бўлиши ва унинг тарафларининг хоҳиш-иродаси эркин ифода этилиши билан; б) жавобгарликни белгилашда шартнома тарафларининг иқтисодий мустақиллиги ва тенг ҳуқуқлиги шартномада назарда тутилган бўлиши билан; в) шартномада унинг мазмунини ташкил этувчи маълум шартларнинг бузилганлиги учун юклатиладиган жавобарлик, унинг шакллари ва миқдори (ҳажми) тарафлар томонидан келишилган, тўғри ва аниқ белгиланган бўлиши билан; г) жавобгарлик шартномада кўрсатилган шартларнинг бузилганлиги (ижро этилмаганлиги ёки лозим даражада бажарилмаганли) сабабли қўлланилиши мумкин эканлиги билан.www.arxiv.uz

Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 330-моддаси 2-қисмида «Башарти қонунда ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, мажбурият лозим даражада бажарилмаган тақдирда зарарни қоплаш ва унинг бажарилмаганлиги учун неустойка тўлаш қарздорни мажбуриятини асл ҳолида бажаришдан озод қилади», деб кўрсатилган. Ўтмишда амалда бўлган қонунларга асосан, қарздор мажбуриятни бажармагани учун неустойка, жарима тўлашдан ва етказилган зарарни қоплашидан қатъи назар, мажбуриятни асл (натура) ҳолида бажаришдан озод қилинмас эди. Тадбиркорлик фаолияти учун мажбуриятнинг қандай усулда бажарилишидан қатьи назар, асосий мақсад фойда олишдан иборат эканлиги ҳисобга олиниб, ўтмишда белгиланган қоидалардан чекинилди. ФК нинг 330-моддасининг 2-қисмига асосан мажбуриятнинг бажарилмаганлиги учун неустойка тўланган ва зарар қопланган бўлса, қарздор мажбуриятни асл ҳолида бажаришдан озод бўлиши мумкин. Хусусий белгили ашёни (инивидуально определенная вешь) топшириш мажбуриятини бажармаслик оқибатида ашёни ўрнига зарарни қоплашни талаб қилиш (ФКнинг 332-м.), мажбуриятни бажарилиши кечиктирилганлиги оқибатида кредитор ўзи учун аҳамиятини йўқотмаган (ФКни 337-моддасининг 2- қисми) ижрони қабул қилишдан бош тортиш, шунингдек пул тўлаш, мол-мулк олиш билан мажбуриятнинг бажарилишидан воз кечиш ҳам (ФКнинг 342-м.) қарздорни мажбуриятни асл ҳолида бажаришдан озод қилади. Қарздорни мажбуриятни асл ҳолида бажаришдан озод қилмаслик ҳақида қоида энди мажбурият лозим даражада бажарилмаган ҳолларда қўлланиши мумкин (ФКнинг 330-моддасининг 1-қисми). Шунингдек, Кодекснинг 436- моддасида «Сотувчи чакана олди-сотди шартномаси бўйича мажбуриятни бажармаган тақдирда зарарни қоплаш ва неустойка тўлаш сотувчини мажбуриятни асл ҳолида бажаришдан озод қилмайди», деб қайд этилган.www.arxiv.uz

Тарафлардан бири (қарздор) умумий миқдорда маҳсулотни бермаса, яъни мажбуриятни асл ҳолида бажармасдан бунинг учун неустойка тўлаган ва зарарни қоплаган бўлса, у мажбуриятни бажаришдан озод этилиши мумкин. Лекин мажбуриятни лозим даражада бажармаган, яъни маҳсулотни муддатида етказиб бермаган ёки сифатсиз маҳсулот етказиб берган бўлса, у мажбуриятни бажаришни давом эттиришдан озод бўлмайди. Чакана савдода эса сотувчи, харидорнинг манфаатларини кўзлаб, зарарни қоплаш ва неустойкани тўлашдан ташқари, мажбуриятни асл ҳолида бажаришдан озод қилинмайди. Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 26 апрелдаги «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонунининг 14-моддасида ҳам истеъмолчи товарнинг ишлаб чиқарилишига, тузилишига, таркибига доир камчиликларни ёки бошқа нуқсонларни аниқлаган тақдирда сотувчи (ишлаб чиқарувчи) уни айни шундай маркали (моделли, артикулли) товарга етти кунлик муддатда алмаштириб бериши шартлиги, ана шу муддат ўтказиб юборилганда ҳар бир кун учун сотувчи (ишлаб чиқарувчи) истеъмолчига алмаштирилган товарни бериш билан бир вақтда товар баҳосининг бир фоизи миқдорида неустойка (пеня) тўлаши қайд этилган. Масаланинг тўғри ҳал этилиши мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш усули айбдор тарафга қўшимча мулкий таъсир чораларини қўллаш ёки қўллашни рад этиш билан ифодаланади. Мулкий жавобгарлик шартнома мажбуриятлари бажаришнинг энг кучли воситаларидан бири ҳисобланади. Шу билан бирга бу ҳуқуқдан фойдаланиш ёки фойдаланмаслик кредиторга боғлиқ. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 9-моддаси 1-қисмида «Фуқаролар ва юридик шахслар ўзларига тегишли бўлган фуқаролик ҳуқуқларини, шу жумладан уларни ҳимоя қилиш ҳуқуқини ҳам ўз хоҳишларига кўра тасарруф этадилар», деб кўрсатилган. Шартномага асосланган мажбуриятлар бузилган тақдирда ҳуқуқий жавобгарликка тортиш учун асос бўлиб, биринчидан, шартномага оид ҳуқуқбузариликнинг содир этилиши, иккинчидан, шу хилдаги ҳуқуқбузарликлар учун қонунда ва шартномада белгиланган жавобгарлик чоралари бўлишлиги ҳисобланади. Шартноманинг мазмунини ташкил этувчи ҳуқуқ ва мажбуриятларни бажаришга мажбур этувчи чора тадбирларнинг қўлланилиши шартнома интизомини мустаҳкамлаш ва тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришни таъминлайди. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Ёш тадбиркор – юртга мададкор

Шартнома тушунчаси

Газначилик тизимида юридик мажбуриятларни руйхатга олиш тартиби

Ғазначилик тизимида юридик мажбуриятларни рўйхатга олиш ва нархлар мониторингини амалга ошириш тартиби

Ғазначилик тизимида юридик мажбуриятларни рўйхатга олиш тартиби ва нархлар мониторинги