Шартнома тушунчаси - Iqtisodiyot - Slaydlar

Шартнома тушунчаси

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

161.662109375 KB

Ko'chirib olish

Шартнома тушунчаси, турлари ва вазифалари. www.arxiv.uz

Тадбиркорлик соҳасидаги шартнома тадбиркорлик фаолияти субъектлари - тарафлар ўртасидаги, ёки тадбиркор иштирокидаги шу тадбиркорликни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаш, ўзгартириш ёки тўхтатиш ҳақидаги келишувдир. Тадбиркорлик соҳасидаги шартномага шундай таъриф бериш мумкинки, у фуқаролик-ҳуқуқий шартноманинг бир кўриниши бўлиб, унинг тарафлари тадбиркорлик фаолиятининг субъектлари, шу жумладан талбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқига эга бўлган жисмоний шахслар бўлади. Тадбиркорлик соҳасидаги шартнома - айнан шундай ҳуқуқий шаклдирки, у тадбиркорлар - мустақил товар ишлаб чиқарувчилар ва тижоратчиларга товар-пул алмашинувига хос бўлган эквивалентлик тамойиллари ва имкониятларидан тўлиқ фойдаланишда ўз мустақиллигини намоён қилишга имкон беради. Фуқаролик-ҳуқуқий шартнома каби, тадбиркорлик соҳасидаги шартнома ҳам фуқаролик-ҳуқуқий тартибга солиш бўйича умумий тамойилларга бўйсунади. Лекин иқтисодий муомаланинг барча соҳаларидаги шартнома ҳуқуқий шакл сифатида ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. www.arxiv.uz

Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ бўлган муносабатлар тегишли ҳуқуқий шаклни - тадбиркорлик соҳасидаги шартномани белгилаб беради. Тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги шартнома тушунчасини очиб бериш концепцияси тўғрисида мунозара олиб борганда шунга эътибор бериш керакки, савдо муомаласидаги битимлар ва товар ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатиш соҳасидаги шартномалар субъектларнинг императивлиги ва воситаланганлиги билан шаклан ўзгаради. Айни пайтда Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунлари хўжалик шартномаси тушунчасининг классик шаклини Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 29 февралда қабул қилинган "Хўжалик юритувчи субъектларнинг шартномавий-ҳуқуқий базаси ҳақида"ги Қонунида белгилаб берган. Унда шартнома томонларнинг бири маҳсулотни, хизмат ёки иш бажарилишини қабул қилиб олиш ва бунинг эвазига ҳақ тўлаш мажбуриятини оладиган келишув, деб таъриф берилади. Ўзбекистон Республикасида фуқаровий ҳуқуқи назариясининг ривожланиши нуқтаи назаридан "хўжалик" ва "савдо" атамалари совет давридан ўтиб келган маънода ҳам, савдо ҳуқуқининг тарихий аҳамиятига нисбатан олганда ҳам бирмунча зиддиятли қўлланилади. www.arxiv.uz

«Ал Ґидоя Ал Фуруръ» номли диний трактатда диншунос олим ва ҳуқуқшунос Бурҳониддин Ал-Марғиноний мусулмон қонунчилигида савдо ҳуқуқи, жумладан, олди- сотди шартномасининг ҳуқуқий муаммолари таҳлилига алоҳида эътиборни қаратади. Мусулмон ҳуқуқи бўйича шартноманинг хусусиятлари қуйидагича белгиланади: - шариатга мувофиқ келадиган ёки мувофиқ келмайдиган (қонуний ёки ноқонуний); - ўз хоҳиши билан тузилган ёки мажбуран тузилган; - муомалага лаёқатли ёки муомалага лаёқатсиз шахслар билан. Шариатда шартномалар шаклига нисбатан қўйилган талаблар бўш деб бўлмайди. Кўп ҳолларда шартномалар оғзаки шаклда тузилган, чунки тарафлар ўзаро ишончга ва ваъдаларга асосланганлар. Ишончни оқламаган тараф жамиятда ўз обрўсини йўқотиши мумкинлигини ва кейинчалик жиддий муносабатларда иштирок этиш имконидан маҳрум бўлишини билган. Иқтисодий муомалада қўлланиладиган шартномаларнинг асосий турлари Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида белгилаб берилган. Шартномаларнинг аксарият қисми учун уларни тайёрлаш, амалга ошириш ва бажаришни тартибга солувчи махсус миллий ва халқаро меъёрлар қабул қилинган. Мисол тариқасида 1998 йилги "Хўжалик юритувчи субъектларнинг шартномавий-ҳуқуқий базаси ҳақида"ги Қонунни келтириш мумкин, бу қонун тадбиркорлар ўртасидаги шартномавий-ҳуқуқий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишнинг асосий қоидаларини, шунингдек иқтисодий муомалада шартномавий-ҳуқуқий фаолиятни амалга оширишда давлат ҳокимияти органларининг фаолият доирасини белгилаб берган. Ўки 1980 йилги Халқаро олди-сотди контрактлари тўғрисидаги Вена конвенциясини олайлик. Бу контракт муносабатлари амалиётида кенг қўлланиладиган ҳужжат бўлиб, 110 моддадан иборат. www.arxiv.uz

Ґуқуқий табиатига кўра шартномалар консенсуал ва реал бўлиши мумкин. Кўпгина шартномаларни тузиш учун тарафларнинг розилиги етарли, шунинг учун бундай шартномалар консенсуал шартномалар деб аталади. Реал шартномаларни тузиш учун муайян ҳаракатлар, масалан, банк кафолати, кредит, мулк гарови, мулкдорнинг ёки таъсисчининг розилиги бўлиши лозим. Кўп шартномалар орасида асосий ва таъминловчи (товар ҳаракати, воситачилик) шартномаларини ажратиш мумкин. Таъминловчи шартномалар товарнинг сотувчидан сотиб олувчигача бўлган йўли билан боғлиқдир. Асосий шартномаларга олди-сотди, ижара, лизинг ва бошқа шартномалар киради. Тижорат товар муомаласини таъминловчи шартномаларга юк ва йўловчи ташиш, суғурта, факторинг, банк ҳисоб-китоби бўйича хизмат кўрсатиш ва бошқа шартномалар киради. Қуйида шартнома турларининг қисқа баёнини келтирамиз. www.arxiv.uz

Олди-сотди шартномаси Олди-сотди шартномаси мулкий муносабатларни тартибга солишнинг асосий ҳуқуқий шаклидир. Режали тақсимлаш тизими шароитида олди-сотди шартномасини қўллаш соҳалари анча чекланган эди, хўжалик юритишнинг бозор шароитида маҳсулот ва товарларни эркин сотишга ўтиш бу шартномани кенг қўлланила бошлашига зарур шароитларни яратиб берди. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 386-моддасига мувофиқ, "Олди-сотди шартномаси бўйича бир тараф (сотувчи) товарни бошқа тараф (сотиб олувчи)га мулк қилиб топшириш мажбуриятини, сотиб олувчи эса бу товарни қабул қилиш ва унинг учун белгиланган пул суммаси (баҳо си)ни тўлаш мажбуриятини олади". Шартнома бўйича сотувчи сотиб олувчига мулкни беришга мажбур. Мулк берилиши деганда нафақат сотиб олувчига буюмнинг факт билан берилиши эмас, балки ЎзР ФК 185- моддасида кўрсатилган бошқа ҳаракатларнинг бажарилишидан ҳам эътироф этилади. Корхоналарга "қонунда тақиқланмаган ҳамма нарсага рухсат берилган" деган тамойилга асосан берилган ҳуқуқлардан келиб чиққан ҳолда, улар муайян ҳолларда товар учун тўловларни амалга ошириш тартибини, яъни банк муассасалари орқали ёки нақд пул билан тўланишини мустақил белгилашлари мумкин. Ушбу фикрнинг исботи тариқасида яна шуни таъкидлаш лозимки, корхоналар ва тадбиркорлар мустақил товар ишлаб чиқарувчилар сифатида қимматбаҳо қоғозлар бозорида иштирок этишлари ва қўшимча молиявий ресурсларни жалб қилиш учун акциялар чиқариши, мақсадли заёмларни амалга оширишлари мумкин. Хўжалик амалиёти ҳам айнан шу йўналишда ривожланиб бормоқда. Нақд тўловлар биржа битимларида, маҳсулот етказиб бериш муносабатларида, иқтисодиётнинг бошқа соҳаларида оддий ҳол бўлиб қолди. Юқорида келтирилган фикрга мувофиқ олди-сотди шартномаси тушунчаси қуйидаги таҳрирда берилиши мумкин: www.arxiv.uz

Маҳсулот етказиб бериш шартномаси Барча фуқаролик-ҳуқуқий шартномалар каби, маҳсулот етказиб бериш шартномаси ҳам эквивалент ҳақ тўлаш асосидаги муносабатларни, яъни товарни унинг баҳосини пул билан қоплаш орқали сотиш муносабатларини тартибга солади. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси бўйича тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган етказиб берувчи (сотувчи) шартлашилган муддат ичида ўзи ишлаб чиқарган ёки харид қилаётган товарни сотиб олувчига шахсий, оилавий ёки бошқа шунга ўхшаш мақсадларда фойдаланиш учун етказиб бериш мажбуриятини, сотиб олувчи эса товарнинг ҳақини тўлаб, уни қабул қилиб олиш мажбуриятини олади. Маҳсулот етказиб бериш шартномасининг Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси 437-моддасида таърифланган хусусиятлари бугунги кунда ўзининг аввалги аҳамиятини йўқотган. Энди маҳсулот етказиб бериш шартномасини олди-сотди шартномасидан бажарилиши бўйича алоҳида хусусиятига кўра ажратиш мумкин. У сотиб олувчининг олдиндан берган буюртмасига асосланган бўлиши, бажарилиш муддати эса шартнома тузилган муддат билан мос келмаслиги ҳам мумкин. Юридик адабиётларда маҳсулот етказиб бериш шартномасига бошқа турдаги шартномаларга нисбатан кўпроқ эътибор берилади. Айниқса, давлат мулки асосида шаклланадиган муносабатлар кенг тадқиқ этилган (ФК 29-боб, 457-464 моддалар). Бунинг маъноси шуки, маҳсулот етказиб бериш шартномаси давлат режа топшириқларини бажариш бўйича муносабатларни тартибга солишнинг оптимал ҳуқуқий шакли бўлган бўлса керак. Бозор муносабатлари шароитида маҳсулот етказиб бериш шартномаси умуман бошқача аҳамият касб этади. Унга аввало тарафларнинг эрки, хоҳишини акс эттирувчи ҳужжат деб қаралмоғи даркор, яъни бу шартномада тарафларнинг ўзаро розилиги мустаҳкамлаб қўйилган ҳолдагина у ҳақиқий деб тан олиниши лозим. Маҳсулот етказиб бериш шартномасининг ҳуқуқий табиати, моҳияти ва тушунчаси, унинг иқтисодий мазмуни, тузилиш, бажарилиш асослари ва тартиби, шартнома мажбуриятлари бузилиши учун жавобгарлик масалалари муҳим илмий ва амалий аҳамиятга эга. www.arxiv.uz

Давлат эҳтиёжлари учун маҳсулот етказиб бериш шартномаси Бундай шартнома умумий амалиётдан истиснолардан бири бўлиб, қонун бўйича контракт деб аталади. Давлат эҳтиёжлари учун маҳсулот етказиб бериш шу мақсадда тузилган давлат контракти асосида, шунингдек, унга мувофиқ тузиладиган шартномалар асосида амалга оширилади (462-модданинг 2-банди). Давлат эҳтиёжлари деб Ўзбекистон Республикасининг қонунда белгиланган тартибда аниқланадиган ҳамда бюджет маблағлари ва бюджетдан ташқари молия манбалари ҳисобидан таъминланадиган эҳтиёжлари тан олинади. Давлат эҳтиёжлари учун маҳсулот етказиб бериш бўйича муносабатларга нисбатан, агар ФК ва бошқа қонуний ва меъёрий ҳужжатларда бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, маҳсулот етказиб бериш шартномасига оид қоидалар қўлланилади. Давлат эҳтиёжлари учун товар етказиб бериш давлат контракти бўйича етказиб берувчи (бажарувчи) товарни давлат буюртмачисига ёки унинг кўрсатмасига биноан бошқа шахсга бериш мажбуриятини, давлат буюртмачиси эса етказиб берилган товарларнинг ҳақини тўлашни таъминлаш мажбуриятини олади. Давлат контракти давлат буюртмачисининг давлат эҳтиёжлари учун товар етказиб бериш тўғрисида етказиб берувчи (бажарувчи)га берган буюртмаси асосида тузилади. Буюртма берган давлат буюртмачиси учун, агар етказиб берувчи буюртмани қабул қилган бўлса, давлат контрактини тузиш мажбурийдир. Етказиб берувчи (бажарувчи) учун эса фақат қонунда белгиланган ҳолларда, унда ҳам агар давлат буюртмачиси етказиб берувчи (бажарувчи) давлат контрактини бажараётган пайтда унга етказилиши мумкин бўлган зарар давлат буюртмачиси томонидан қопланадиган бўлсагина, давлат контрактини тузиш мажбурийдир. Агар товар етказиб бериш учун буюртма танлов бўйича амалга оширилаётган бўлса, давлат буюртмачисининг танлов ғолиби бўлган етказиб берувчи (бажарувчи) билан давлат контрактини тузиши мажбурийдир. www.arxiv.uz

Контрактация шартномаси Контрактация шартномаси ўзининг иқтисодий мазмуни жиҳатидан олди-сотди шартномасидан фарқ қилмайди, лекин айни вақтда ФК 465-467-моддаларида таърифланган шартноманинг мустақил тури сифатида характерловчи хусусиятларга эга. Контрактация шартномасининг алоҳида хусусиятлари шундаки, унинг воситасида ҳали ишлаб чиқарилмаган, лекин ишлаб чиқарилиши керак бўлган маҳсулот (техник экинлар, мева-сабзавот маҳсулотлари)ни, шунингдек, саноатда қайта ишланмаган маҳсулотни сотиш бўйича муносабатлар расмийлаштирилади. Бу белгилар табиий шароит, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг мавсумийлиги ва шу билан боғлиқ равишда қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва сотиш бўйича муносабатларнинг алоҳида хусусиятларидан келиб чиқади. Юқорида кўрсатилган хусусиятлар контрактация шартномасини тузишда ва уни бажаришда иштирок этувчи шахслар таркибини белгилаб беради. Маҳсулот ишлаб чиқарувчи шартномада тараф сифатида ва товар маҳсулотини сотишни амалга ошириш бўйича шартнома мажбуриятларини бажарувчи сифатида иштирок этади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида контрактация шартномаси тушунчасининг таърифи берилмаган. ФК 465-моддасида гап асосан ширкатлардан, дехқон ва фермер хўжаликларидан, шунингдек, қонунда назарда тутилган ҳолларда бошқа шахслардан қишлоқ хўжалик маҳсулотларини тайёрлов режасига мувофиқ давлат томонидан сотиб олиниши тўғрисида боради. Кейинги йилларда қишлоқ хўжалик корхоналари ҳуқуқларининг ҳажми ва мазмунида янги қонунларга мувофиқ равишда рўй берган ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда бу меъёрлар қайта кўриб чиқишга муҳтож www.arxiv.uz

Кўчмас мулкни сотиш шартномаси Кўчмас мулкни сотиш шартномасига биноан сотувчи ер майдони, бино, иншоот, квартира ёки бошқа кўчмас мулкни сотиб олувчига мулк қилиб топширишни ўз зиммасига олади. Кўчмас мулкни сотиш шартномаси тарафлар имзолаган ёзма равишдаги битта ҳужжат шаклида тузилади. Кўчмас мулкни сотиш шартномаси шаклига риоя қилмаслик унинг ҳақиқий бўлмаслигига олиб келади. Кўчмас мулкни сотиш шартномаси бўйича кўчмас мулкка бўлган мулк ҳуқуқининг бошқа шахсга ўтиши давлат рўйхатига олиниши шарт. Кўчмас мулкни сотиш шартномасида шу шартнома бўйича сотиб олувчига берилаётган кўчмас мулкни аниқ белгилашга имкон берувчи маълумотлар, шу жумладан кўчмас мулкнинг муайян ер майдонида жойлашганлигини ёки бошқа бир кўчмас мулкнинг таркибида эканлигини аниқловчи маълумотлар кўрсатилган бўлиши керак. Бу маълумотлар мавжуд бўлмаса, кўчмас мулкни сотиш шартномасидаги тегишли шартлари келишилмаган, шартноманинг ўзи эса тузилмаган ҳисобланади. Бино, иншоот ёки бошқа кўчмас мулкни сотиш шартномаси бўйича сотиб олувчига шу кўчмас мулкка нисбатан мулк ҳуқуқи билан бирга шу кўчмас мулк жойлашган ва ундан фойдаланиш учун зарур бўлган ер майдонининг муайян қисмига бўлган ҳуқуқлар ҳам топширилади. Сотувчи сотилаётган кўчмас мулк жойлашган ер майдонининг мулкдори бўлган тақдирда сотиб олувчига ер майдонининг тегишли қисмига нисбатан мулк ҳуқуқи, ёки ижара ҳуқуқи, ёки кўчмас мулкни сотиш шартномасида назарда тутилган бошқа ҳуқуқ берилади. www.arxiv.uz

Корхонани сотиш шартномаси Корхонани сотиш шартномаси бўйича сотувчи сотиб олувчига бутун корхонани мулкий мажмуа сифатида топшириш мажбуриятини олади, сотувчи бошқа шахсларга беришга ҳақли бўлмаган ҳуқуқ ва мажбуриятлар бундан мустасно. Фирма номи, товар белгилари, хизмат кўрсатиш белгилари ва сотувчини ҳамда унинг маҳсулотини, у бажарадиган иш ёки кўрсатадиган хизматларни шахсийлаштирадиган бошқа воситалардан фойдаланиш ҳуқуқлари, агар корхонани сотиш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, сотиб олувчига ўтади. Сотувчининг тегишли фаолият билан шуғулланиши учун берилган махсус рухсатнома (лицензия) асосида олган ҳуқуқлари, агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, корхонани сотиб олувчига берилмайди. Шартнома бўйича топшириладиган корхона билан бирга махсус рухсатнома (лицензия)га эга бўлмагани туфайли сотиб олувчи бажара олмайдиган мажбуриятларни топшириш сотувчини кредиторлар олдидаги тегишли мажбуриятлардан озод қилмайди. Бундай мажбуриятларни бажармаганлик учун сотувчи ва сотиб олувчи кредиторлар олдида солидар жавобгар бўладилар. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Аудитда муҳимлик тушунчаси

Мулк хуқуқи тушунчаси ва мазмуни

Ички аудит тушунчаси ва уни ташкил қилиш

Корпоратив ҳуқуқ тушунчаси, предмети, усуллари ва тамойиллари

Пул талабномасидан бошқа шахс фойдасига воз кечиш эвазига молиялаш