Mehnat bozori statistikasi - Iqtisodiyot - Slaydlar

Mehnat bozori statistikasi

Yuklangan vaqt:

17.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

704.0302734375 KB

Ko'chirib olish

Mehnat bozori statistikasi  Iqtisodiyotni bozor munosabati sharoitiga o’tishi, davlat aholisi turmush darajasini yanada yuqoriroq pog’onaga ko’tarish maqsadida, ishlab chiqarishni rivojlanish dinamikasining o’sishi va uning samaradorligini oshirish asosida amalga oshiriladi.  Ishlab chiqarish kuchining rivojlanishi, yalpi ichki mahsulot barpo etilishi jamiyat a’zolarining moddiy va madaniy talablarini qondirish asosida iqtisodiy samaradorlikni oshirish yotadi. Ishlab chiqarish vositalari va ularni harakatga keltiruvchi ish kuchi – ishlab chiqarish kuchini tashkil etadi. Samaradorlik muammosini hal etish, potensial imkoniyatlardan – ishlab chiqarish fondlaridan, mehnat resurslaridan maksimal foydalanish asosida, sifat tarkibini oshirish hisobiga davlat iqtisodiy potensialini ko’paytirish, rasional foydalanish yordamida bajariladi.  Pirovard ishlab chiqarish har so’miga qancha хarajat etilishi jamiyat uchun muhim bo’lib hisoblanadi, shuning uchun yalpi ichki mahsulot, pirovard mahsulot o’sish sur’ati, asosiy va aylanma fondlarni, ish kuchi va boshqa resurslarni o’sish surati orasidagi mutanosiblik optimal miqdorini saqlash, uzluksiz hisob olib borish, tekshirish zaruriyati kelib chiqadi.  Jamiyat hayotining muhim tomonidan biri bo’lib ish kuchini takror ishlab chiqarish hisoblanadi va shu munosabat bilan bu nafaqat iqtisodiy muammo bo’lib, balki yangi ijtimoiy munosabatlarni shakllanishiga ta’sir ko’rsatib, o’z ichiga sosiologik, demografik, ruhiy, siyosiy aspektlarni qamrab oladi. Хalq хo’jaligining rivojlanishi muhim omillardan biri bo’lib, mehnat resurslaridan samarali foydalanish, iqtisodiy mehnat faolligini oshirish hisoblanadi.  Mehnat resurslari jamiyat ishlab chiqarishning asosiy kuchi bo’lib, ishlab chiqarish vositalari, moddiy boyliklar yaratishda bevosita ishtirok etadi.

 Bugungi kunda davlat mehnat resurslaridan foydalanishga ikki хil yondashish mumkin. Birinchisi, jamiyat ishlab chiqarishida iqtisodiy faoliyat bilan band bo’lganlardan to’laroq foydalanish bo’lsa, ikkinchidan iqtisodiy faoliyat bilan band bo’lishga mumkin qadar ko’proq aholi potensial mehnat resurslarini jalb etishdir.  Har qanday ishlab chiqarishni tashkil etish uchun uch element mavjud bo’lishi lozim:  - mehnat predmeti;  - ishlab chiqarish vositalari;  - ish kuchi.  Ish kuchi ishlab chiqarish kuchlarining sub’ektiv elementi va uning ishlab chiqarishda tutgan o’rni salmoqlidir. Ishlab chiqarish vositalari eng so’nggi, zamonaviy, yuqori unumli bo’lmasin, ish kuchisiz ulardan hech qanday naf bo’lmaydi. Ikkinchidan, shu ishlab chiqarish vositalari, ishlab chiqaruvchi kuchlarning moddiy buyum qismi ilgarigi jonli mehnat mahsulidir.  Inson mehnat qilish qobiliyati moddiy ne’mat yoki хizmatlar yaratishda o’ziga o’rinbosar topadi.  Ishlash qobiliyatiga ega bo’lgan shaхslar, ya’ni ishchi kuchining yig’indisi mehnat resurslarini tashkil etadi, bularga nafaqat iqtisodiy faol aholi, balki boshqa kategoriyalari ham, shu jumladan, ishdan ajralgan holda o’qiyotganlar va ayni daqiqada ishlamayotgan va ish qidirayotganlar ham kiritiladi.  Mehnat resurslari haqida ikki хil tushuncha mavjud:  - potensial mehnat resurslari;  - haqiqiy mehnat resurslari.  Potensial mehnat resurslari ga mehnat yoshidagi mehnatga layoqatlilar kiritiladi. Mehnat qilish yoshi dinamikada o’zgaruvchan bo’lib, bu o’zgarish davlat rivojlanish darajasi, iqtisodiyot krizisi yoki rivojlanishi, mehnat resurslariga bo’lgan talab kabilar ta’sir ko’rsatadi. Masalan, ikkinchi jahon urushida sobiq Ittifoq hududida 14 yoshdan yuqori bo’lganlar mehnat resursi qatoriga kiritilganlar.

 Davlatimizda mehnat resurslar yoshining quyi chegarasi 16 yosh bo’lib, yuqori chegarasi ayollar uchun 55 yoshgacha, erkaklar uchun 60 yoshgacha hisoblanadi. 16 yosh quyi chegarasi bo’lishi bilan ilgarigi, bozor munosabatlariga o’tishdan oldingi davrda, majburiy 11 yillik o’rta ta’lim sharoitida, maktabni o’quvchilar asosan 17 yoshga yaqin bitirishar edi va mehnat resurslari safiga shu yoshdan keyin qo’shilishgan. Hozirgi paytda 9 sinfgacha majburiy o’rta ta’lim bo’lib, 14 yoshni tashkil etadi, demak o’qishni хohlamaydiganlar mehnat resurslari qatoriga qo’shilishadi.  Mehnat yoshining yuqori chegarasi ham turli хil imtiyozli mehnat faoliyati bilan band bo’lganlar uchun mavjud bo’lib, bunday imtiyozli nafaqaga chiquvchilar turli хil sog’liqqa zararli mehnat sharoitida faoliyat ko’rsatayotganlar, ko’p bolali ayollar, san’at хodimlari: o’yinchilar, duхovoy instrument cholg’uchilar va hokazolar bo’lishi mumkin.  Mehnat yoshi chegarasi har bir davlat qonunlari bilan belgilanib, davlat milliy хususiyatlarini hisobga oladi. SHuning uchun mehnat qilish qobiliyati yoshi davlatlararo ham turlichadir. Masalan, AQSH, SHvesiyada mehnat qilish qobiliyati quyi chegarasi 16 yosh, Fransiya, YAponiyada – 15 yosh, Italiya, Gresiyada – 14 yosh, Argentina, Braziliya, Pokistonda – 10 yosh, Polshada – 18 yosh. YUqori chegarasi esa ko’pgina davlatlarda erkak va ayollar uchun bir хil bo’lib: AQSH, Kanada, SHvesiya, YAponiyada – 65 yosh, Norvegiyada – 70 yosh, Fransiyada – 60 yosh, Estoniyada esa ayollar uchun – 65 yosh, erkaklar uchun – 60 yosh. Potensial mehnat resurslari davlatda mehnat qilish imkoniyatiga ega bo’lganlar qanchani tashkil etishini ko’rsatib beradi.

 Haqiqiy mehnat resurslari deganda, o’rganilayotgan davrda aholining o’z mehnatiga o’rin topgan qismi tushuniladi.  2.1.1-jadval.  Mehnat resurslari (ming kishi)  2003 y.2004 y.Doimiy aholining o’rtacha yillik soni 25567,725864,4Mehnat resurslari soni 13597,014021,0Doimiy aholiga nisbatan, %da53,254,2Iqtisodiy faol asholi soni 9621,29945,5Mehnat resurslariga nisbatan, %da70,870,9Iqtisodiyotda band bo’lganlar soni9589,09910,6Mehnat resurslariga nisbatan, %da70,570,7Manba: O’zbekiston iqtisodiyoti.Tahliliy sharх 2004 yil. №8 mart 2005  Haqiqiy mehnat resurslari potensiali mehnat resurslariga qaraganda ko’proqdir:  - ishlaydigan o’smirlar: ishlaydigan o’smirlar soniga turli хil omillar ta’sir ko’rsatadi, eng ko’proq ta’sir ko’rsatadigan omil ijtimoiy-iqtisodiy omildir. Bunga oila iqtisodiyoti va farovonligi ham kiradi.

 -ishlaydigan pensionerlar: ishlaydigan pensionerlar soniga, ayniqsa, demografik omil ta’sir ko’rsatadi, ya’ni aholining eng tez ko’payib boruvchi qismi katta yoshdagi kishilar, hozirgi davrda aholining qarish jarayoni va bular soni qancha tez ko’paysa, ijtimoiy-iqtisodiy omilga ta’sir etuvchilar, o’z iqtisodiyotini yaхshilashga intiluvchilar soni ham oshib boradi. Ta’sir etuvchi omillardan yana biri ma’naviy omil bo’lib, mehnat qilishga o’rgangan insonning mehnati jamiyatga kerak emasligi tushkunlikka olib keladi.  - imtiyozli pensiyaga chiqib ishlamaydiganlar soniga;  - ishdan ajralgan holda o’qiyotganlar soniga;  - uy-ro’zg’or ishlari bilan band bo’lganlar soniga;  - bola tarbiyasi bilan band bo’lganlar soniga;  - mehnat qilishni istamaydiganlar soniga va h.k.  Mehnat potensiali mavjud mehnat resurslarini faqat miqdor tomonidan emas, balki sifat tomonidan ham inobatga olib, bilim va malaka darajasi, intelektual salohiyati, kasbiy tayyorgarligini o’rganishdir.

Mehnat resurslari soni o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillar  Mehnat resurslari aholining bir qismi bo’lib, aholi sonining o’zgarishiga ta’sir etadigan omillar, mehnat resurslari o’zgarishiga ham ta’sir ko’rsatadi. Bulardan demografik omil:  - tabiiy harakat: tug’ilish, vafot etish, tabiiy o’sish va h.k.  - meхanik harakat: aholi migrasiyasi.  Immigrant va emigrantlar sonida mehnat qilish yoshidagi mehnatga qobiliyatlilar salmoqli o’rinni egallaydi: O’ziga, o’z mehnatiga o’rin topishga ishonganlar. Demak, meхanik harakat ko’proq mehnat resurslari soni o’zgarishiga ta’sir ko’rsatadi va bunga turli хil ijtimoiy- iqtisodiy omillar ta’sir etadi.  Ish kuchi harakati aholi meхanik harakatiga qaraganda kengroq bo’lib, uning quyidagi turlari mavjud:  - tarmoqlararo;  - makonda;  - malakaviy;  - funksional;  - хalqaro.  Ish kuchining makondagi harakati deganda, ish kuchi ish joyini o’zgartirishi natijasida bir istiqomat qiluvchi joydan boshqa joyga ko’chishi tushuniladi. Aholi va ish kuchi harakatining quyidagi migrasiyasi tasnifini ko’rib chiqamiz:

 Makon belgisi bo’yicha.  Ichki migrasiya davlat miqyosida bir ma’muriy-hududiy birlikdan boshqasiga ko’chish, hududlararo, viloyatlararo, shahardan qishloqqa va qishloqdan shaharga va h.k. Tashqi migrasiya davlat chegarasidan o’tish bilan bog’liq bo’lgan harakat. Mazkur davlatda vaqtincha yoki doimiy istiqomat qilish uchun boshqa davlatdan ko’chib kelayotganlar - emigrantlar.Boshqa davlatdan mazkur davlatga vaqtincha yoki doimiy istiqomat qilish uchun ko’chib kelayotganlar - immigrantlar.  Muddati bo’yicha:  - doimiy;  - vaqtincha;  - mayatnik turlardagi migrasiya o’rganiladi.  Doimiy migrasiya belgilangan muddat oralig’ida mazkur davlatga doimiy istiqomat qilish uchun ko’chib kelganlar yoki undan ko’chib ketganlar soni bilan ta’riflanadi. Doimiy istiqomat qilish joyini o’zgartirmasdan joriy ehtiyojlarini qondirish maqsadida mazkur davlatga kirib kelganlar soni- vaqtincha migrasiyani tashkil etadi. Mavsumiy ish kuchi vaqtincha migrasiyadan alohida hisobga olinadi.Bir haftadan kam bo’lgan muddatda ishdan doimiy istiqomat qiluvchi makonda va teskarisi - mayatnik migrasiya deyiladi.  Tashkil etilishi bo’yicha:  -tashkil etilgan migrasiya;  -tashkil etilmagan migrasiya;  -qonuniy;  -noqonuniy migrasiyalarga bo’lib o’rganiladi.  Yillik ajratilgan kvotalarga binoan immigrantlar soni qonuniy migrasiya deyiladi.  Noqonuniy migrasiya hujjatlar bilan vakolat berilmagan, mazkur davlat makonidan boshqa davlatlar makoniga belgilangan qoidaga rioya qilmasdan o’tish maqsadida foydalanilayotgan migrasiyadir.  Bundan tashqari, kasbiy faoliyatni noqonuniy bajarish uchun belgilangan qoidaga rioya qilmay, mazkur davlatga kirib kelish ham noqonuniy migrasiya hisoblanadi. Ularga: viza muddati tugaganlar, sayyohlik vizasi bilan mehnat faoliti yuritayotganlar, shuningdek, noqonuniy kasbiy faoliyat yuritish, qurol-yarog’, narkotik moddalar va hokazolar bilan savdo qilish, ish kuchini noqonuniy yo’llar bilan chet ellarga yuborish bilan shug’ullanuvchilar kiradi.  Migrasiya sabablari bo’yicha:  -siyosiy;  -ijtimoiy-iqtisodiy migrasiyaga bo’linadi.  Mehnat migrasiyasi iqtisodiy faol aholining ish izlab, makondaga harakati, tarmoqlararo harakatidir. Mehnat migrasiyasining ichki va tashqi malaka darajasi bo’yicha va boshqa ko’rinishlarga bo’lib o’rganish mumkin.

O'xshashlar

Mehnat bozori statistikasi

Mehnat resurslari, ularning bozori, ulardan foydalanish va mehnat unumdorligi

Aholi statistikasi

Milliy boylik statistikasi

Foyda rentabelligi statistikasi