logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Markaziy bankning mustaqilligi

Markaziy bankning mustaqilligi

Yuklangan vaqt:

13.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109.0859375 KB
Ko'chirib olish
“ BANK ISHI” FANIDAN MUSTAQIL ISH Mavzu: Markaziy bankning mustaqilligi Reja: 1.Markaziy bankning iqtisodiy mustaqilligi va uni baholash tartibi. Markaziy bankning siyosiy mustaqilligi va uni baholash tartibi. 2. Markaziy banklarning mustaqillik shkalasi. AQSh Federal zaxira tizimining mustaqillik darajasi. 3. Evropa Markaziy bankining mustaqillik darajasi. Yaponiya Markaziy bankining mustaqillik darajasi. O’tish iqtisodiyoti mamlakatlari Markaziy banklarining mustaqillik darajasi. 4. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining mustaqillik darajasi. Markaziy bankning iqtisodiyotdagi o’rni va ahamiyati hamda uni mamlakat hududida bo’layotgan iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishdagi roli haqida munozarali bahslar bir necha marotaba o’zining rivojlanish yo’nalishlarini o’zgartirdi va buning oqibatida iqtisodiyotdagi bank tizimining birinchi pog’onasida real o’zgarishlar bo’lishiga sabab bo’ldi, bu esa birinchi navbatda davlat boshqaruv organlariga bo’lgan munosabatlarda namoyon bo’ldi. Bu muammoni tahlil etishda asosiy jihat - mamlakat Markaziy bank siyosatining davlat iqtisodiy siyosati yo’nalishiga tobeligi, ya’ni aniqrog’i bu tobelikning darajasiga bog’liq. qachonki, mamlakat Markaziy banki siyosati davlatning iqtisodiyotni tartibga solish siyosati bilan chambarchas bog’liq bo’lsa, bunday bog’liqlikni samarali, deb hisoblash mumkin. Lekin, shu narsa katta ahamiyatga egaki, bu ittifoq Markaziy bank tomonidan qanchalik ixtiyoriy ravishda tuzilgan va u kimga hisobdor va bank tizimida pul-kredit siyosatini tartibga solishdagi usullarni va yo’nalishlarni tanlashda hamda qonun bqyicha Markaziy bank mustaqilligi darajasi va bunga haqiqatda erishilganligiga ahamiyat berish lozim. Markaziy bankning mustaqilligi va iqtisodiyotni tartibga solishdagi o’rni ko’p hollarda milliy urf-odatlardan va bank tizimining milliy xususiyatlaridan kelib chiqadi. Lekin, umumiy yo’nalish (tendentsiya)larni ham asosiy iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga taqqoslagan holda ko’rib chiqish mumkin. 70-yillar o’rtalaridan 80-yillar o’rtalarigacha bo’lgan davr mobaynida davlatning iqtisodiyotga amaliy aralashuvi natijasida jahonning ko’pgina etakchi mamlakatlarida markaziy banklarning “qudratlilik” nazariyasi tasdiqlandi, markaziy banklarning obro’-e’tibori, nufuzi qsdi va bu ma’muriy boshqaruv usullarining kengayishida namoyon bo’ldi. Shular orqali, tahlil qilingan besh omil ichidan uch asosiy (aniqrog’i: 2,4,5) va ikki qo’shimcha (1 va 3) omilni ajratish mumkin. Markaziy bankning xukumat boshqaruv organlaridan mustaqilligini belgilovchi asosiy ob’ektiv omillarga: bank rahbarini saylash va ishdan ozod qilish tartibi; pul-kredit siyosatiga davlatning aralashishi huquqi; xukumatni Markaziy bank tomonidan kreditlash chegaralanganligining mavjudligi va qat’iyligini ajratib ko’rsatish mumkin. Markaziy bank kapitalida davlat ulushini va qonunchilikda Markaziy bankning maqsadi va vazifalarini aniq belgilanganligi yuqoridagi tahlildan ko’rinib turibdiki, u Markaziy bank mustaqilligi darajasini belgilashda hal qiluvchi rol oynamaydi va ular ikkilamchi omillar bo’lib hisoblanadilar. 2. Markaziy banklarning mustaqillik shkalasi. AQSh Federal zaxira tizimining mustaqillik darajasi. Sanoati rivojlangan mamlakatlar Markaziy banklari mustaqilligining ob’ektiv omillariga baho berishda quyidagi mezonlarni kiritish mumkin: Markaziy bank kapitalida va foydani taqsimlashda davlatning ishtiroki; bank rahbarlarini tayinlash (saylash) dagi tartib va ularning faoliyat ko’rsatishi muddati hamda davlat tomonidan milliy bankning faoliyatini  nazorat qilish shakli ; Markaziy bank vazifalarini aniqlashning qonunchilikda yoritilish darajasi; Markaziy bank rahbariyati qarorini davlat organlari qrnatilgan qonun bilan tqxtatishini yoki davlatning umumiqtisodiy yo’nalishi bilan Markaziy bankning pul-kredit doirasidagi tadbirlarni tartibga solishning mavjudligi; mamlakat Markaziy bankining davlat xarajatlarini tqg’ri va egri moliyalashtirishini tartibga soluvchi qoidaning mavjudligi va uning shakllari. Markaziy bankning kapitalida va foydasini taqsimlashda davlatning ishtiroki omili Markaziy bank iqtisodiy mustaqilligining qanchalik darajadaligini ko’rsatadi. Lekin bu qaramlik ikkilamchi rol oynaydi, chunki Markaziy bankning kapitali tqg’ridan-tqg’ri davlatga tegishli bo’lmasa ham, qonunchilikda ma’lum sharh (izoh) mavjud bo’ladi. Agar mavjud bo’lmasa, davlat egri usullardan foydalanadi. Misol qilib, Avstriya Milliy banki haqidagi qonunni olaylik. Bu bank xuddi hissador jamiyati shaklida tuzilgan va faoliyat ko’rsatmoqda (Markaziy bankning 50 foiz kapitali Federatsiyaga, qolgan 50 foizi kapitali avstriyalik huquqiy va jismoniy shaxslarga tegishli). Markaziy bank kapitaliga faqat Moliya vazirligidan ruxsat olgan huquqiy va jismoniy shaxslargina ulush qqsha olish huquqiga egadirlar. Pay (ulush) meros (vorislik) orqali qtishi yoki Moliya Vazirligi ruxsati bilan sotilishi mumkin. Shu orqali davlat bilvosita nazoratni amalga oshirishi mumkin. Bundan tashqari , Markaziy bankning funktsiya va vazifalari qonunda ko’rsatilgan. Shu sababli ulush egalari yig’ilishi chegaralangan masalalarnigina echa oladi. Albatta, bu masalalar bankning iqtisodiy siyosati bilan to’g’ridan- to’g’ri bog’liq bo’lmaydi. Shunday qilib, mamlakat Markaziy bankining kapitalida 100 foizi davlatning ishtiroki - ko’proq Markaziy bank salohiyatiga va an’analariga hamda ulush egalariga ham bog’liq. Misol tariqasida AQShning Federal Rezerv Tizimini va Germaniyaning Federal bankini ko’rsatish mumkin. Ikkala Markaziy bank jahonda eng mustaqil markaziy banklar sifatida tan olingan. Shunday bo’lsa-da, Nemis Federal bankining 100 foiz kapitali Federatsiyaga, Federal  Rezerv Tizimi kapitali esa , 100 foiz a’zo-banklarning to’liq mulkiga tegishli. Va aksincha, banklar va sug’urta kompaniyalarining mulkiga tegishli bo’lgan Italiya Markaziy banki davlat boshqaruv organlariga qaramdir. Bu omilning tahlilidan kqrinadiki, markaziy banklar kapitali egalarining tarkibidan qat’iy nazar, ular uning pul-kredit siyosatidagi mustaqilligiga ahamiyatli ta’sir ko’rsata olmaydi. Markaziy bankning mustaqilligi darajasini belgilovchi keyingi omil, bank rahbarining saylanish tartibi hisoblanadi. Bu omil Markaziy bankning davlat organlari boshqaruvidan qanchalik darajada siyosiy mustaqilligini belgilashda muhim omil bo’lib hisoblanadi. Birinchi qarashda, mamlakatlar o’rtasidagi farq faqat Markaziy bankning boshqaruv lavozimiga nomzodlarni kim tavsiya etishida namoyon bo’ladi. Ko’pgina rivojlangan davlatlarda  Yaponiya , AQSh, Avstriya) bank rahbariyatiga xukumat tavsiya etgan nomzodlar saylanadi yoki tayinlanadi. Markaziy banklarning raislari va boshqaruv a’zolarini qonun boyicha ishdan olish tartibi ham qiziqarli holatda rasmiylashtirilgan. Ko’pgina sanoati rivojlangan mamlakatlar (Germaniya, Buyuk Britaniya, Yaponiya, AQSh, Daniya, Avstriya, Shveytsariya va Gollandiya)ning markaziy banklar raislarini, boshqaruv a’zolarini saylangan muddatlaridan ilgari ishdan bqshatib bo’lmaydi. Xukumatga yuqoridagi davlatlarga nisbatan qaramroq bo’lgan markaziy banklar bunga kirmaydi (Italiya, Frantsiya). Markaziy bankning siyosiy mustaqilligini ko’rsatuvchi uchinchi omil, uning qonunda ko’rsatilgan faoliyati darajasi va maqsadlari hisoblanadi. Bu omil bir tomondan, Markaziy bank faoliyatini erkinligiga chegara qqysa, boshqa tomondan, uning qonunda ko’rsatilgan vakolatlarini aniqlaydi. Bir qator mamlakatlarda, masalan, AQSh, Shvetsiya, Buyuk Britaniya va Italiyada Markaziy bank vazifalarining ta’rifi qonunda qayd etilmagan yoki umumiy holda ko’rsatilgan, xolos. Shunday bo’lsa ham, ikkala guruhda juda mustaqil va shu bilan birga qaramroq bo’lgan markaziy banklar bordir. Shunday qilib, bu omilning ta’sirini faqat Markaziy bankning tashkil topishi sharoiti va urf- odatlar tahlili bilangina kqrish mumkin. Markaziy bankning vazifa va maqsadlari qonunda aniqlanish omili shu sababli ikkinchi darajali rol qynaydi. Markaziy bank mustaqilligining belgilovchi omillardan biri, uning pul-kredit siyosatiga davlat organlarining aralashishini qonun boyicha qanchalik darajada qrnatil-ganligidadir. Bu omil birinchi galda Markaziy bankning siyosiy mustaqilligiga ta’sir ko’rsatadi. Mustaqillik darajasi nisbatan past bo’lgan markaziy banklarga Frantsiya va Italiya markaziy banklarini misol qilib ko’rsatish mumkin. Bu davlatlarda pul-kredit siyosati yo’nalishini xukumat belgilashi qonun bilan mustahkamlangan. Markaziy bank esa, xukumat ko’rsatmalarini bajaradi va unga maslahatchi vazifasini o’taydi. Ikkinchi jahon urushi davridan boshlab Frantsiya banki Moliya Vazirligi qaramog’idadir. Pul bozoridagi interventsiyaning tashabbuskori ham, nemis markasiga nisbatan frantsuz franki kursini ushlash masalasi hamda Evropa Hamjamiyati bozorining tashkil topishida valyuta operatsiyalarini tartibga solishda ham xukumat ishtirok etmoqda. Albatta, Frantsiya Markaziy banki tomonidan xukumatning pul-kredit siyosatini tartibga solishdagi harakatini qoralab chiqishlar bo’ldi. Masalan, 1982 yilda Markaziy bank Moliya Vazirligi talabiga binoan xukumatning kreditlayotgan summa miqdorini oshirishdan bosh tortdi. Biroq, Raisga qarshi tazyiq (siquv)lar bo’ldi va Frantsiya banki odatdagidek, Moliya Vazirligi ko’rsatmasiga boysinishga majbur bo’ldi. AQShning Federal Rezerv Tizimidan farqli ravishda Nemis Federal banki parlamentga hisobot bermaydi, u o’zfaoliyati vakolatini “Nemis Federal banki haqida”gi qonunga muvofiq amalga oshiradi. Shveytsariya , Italiya, Shvetsiya va Daniyada xukumatni kreditlash hajmini chegaralash  rasman mavjud emasligi , ular markaziy banklarining bu mezon boyicha davlatga qattiq qaramliklarini ko’rsatadi. Shular orqali, tahlil qilingan besh omil ichidan uch asosiy (aniqrog’i: 2,4,5) va ikki qo’shimcha (1 va 3) omilni ajratish mumkin. Markaziy bankning xukumat boshqaruv organlaridan mustaqilligini belgilovchi asosiy ob’ektiv omillarga: bank rahbarini saylash va ishdan ozod qilish tartibi; pul-kredit siyosatiga davlatning aralashishi huquqi; xukumatni Markaziy bank tomonidan kreditlash chegaralanganligining mavjudligi va qat’iyligini ajratib ko’rsatish mumkin. Yuqorida qayd etilganlar asosida xulosa qilish mumkinki, rivojlangan mamlakatlar markaziy banklari o’zlarini mustaqil ta’sir o’tkaza oladigan institut sifatida ko’rsatishlari zarur. Bu bir tomondan, ularga qonun asosida ruxsat etilgan vositalar yordamida iqtisodiyotni tartibga solishni amalga oshirish huquqini beradi, boshqa tomondan esa, Milliy bank va pul tizimi manfaatlarining ximoyachisi sifatida maydonga chiqadi. Shu munosabat bilan Markaziy bankning iqtisodiyotni tartibga solish jarayonidagi va umuman iqtisodiyotdagi mavqeini, shuningdek, mamlakat xukumati bilan o’zaro munosabatlarini tahlil qilar ekanmiz, uning pul-kredit tizimi va xukumat organlari o’rtasida oddiy vositachi emasligini, balki ma’lumot, tadqiqot, tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi markaz ekanligini alohida ta’kidlashni istardik. Biroq, mamlakat pul-kredit sohasidagi Markaziy bankning mustaqillik darajasi masalasi hanuzgacha munozarali bo’lib qolmoqda. Milliy pul birligi qadrini oshirish bilan bog’liq chora-tadbirlar faqatgina pul-kredit sohasiga tegishli emas, balki u yaxlit butun iqtisodiyotga ta’sir qtkazadi, bu esa har qanday darajadagi iqtisodiy siyosat bilan kelishishni va davlatning barqarorlashtirish dasturi doirasidan chetga chiqmaslikni taqozo etadi. Bundan tashqari, Markaziy bankning mustaqillik darajasi ko’pgina makroiqtisodiy ko’rsatkichlarga faqat bilvosita ta’sir ko’rsatadi. 3. Evropa Markaziy bankining mustaqillik darajasi. Yaponiya Markaziy bankining mustaqillik darajasi. O’tish iqtisodiyoti mamlakatlari Markaziy banklarining mustaqillik darajasi. Ko’rilayotgan davrda markaziy banklar darajasida xalqaro aloqalar muvaffaqiyatli rivojlandi. Bunga yaqqol misol qilib, Evropa Valyuta Tizimini tashkil topishi va Evropa Markaziy bankini tuzish rejasini ko’rsatish mumkin. Biroq, 80-yillarning o’rtalaridan, milliylik xususiyatlarining yo’qotilishi va markazlashmagan siyosatlarning boshlanishi bilan markaziy banklarning “qudratli”ligi nazariyasi tarafdorlari chet el ilmiy doiralarida sezilarli darajada kamaydi. Shunday qilib, 80-yillarning oxirlarida g’arbiy Evropada markaziy banklarning pul-kredit siyosatidagi roli hamda valyuta bozoridagi operatsiyalar ustidan bo’lgan nazoratining pasayishi yuz berdi. Shundan kelib chiqib, Markaziy bankni tartibga solish mexanizmining xarakterli xususiyatlari bilan xuddi shu davrda amal qilayotgan iqtisodiy nazariyalar yo’nalishlari o’rtasida etarli darajada o’xshashliklarni misol qilib keltirish mumkin. Davlat aralashuvi kuchaygan davrda (keynschilar tarafdorlari nazariyasi bqyicha) Markaziy banklarning roli ham kuchayadi, tartibga solishning ma’muriy metodlarini qqllash kengayadi, va aksincha, monetaristlar nazariyasining ta’siri kuchayishi va davlatning iqtisodiyotga aralashuvining kamayishi oqibatida markaziy banklarning iqtisodiyotni tartibga solishda bozor mexanizmlaridan foydalanishga majbur bo’ladilar. Shunday vaziyatlarda Markaziy bank vakolati-ning bir qismini ichki pul-kredit va valyuta siyosatidagi muammolarni echish uchun Moliya Vazirligiga beradi. Biroq, g’arb iqtisodchilari nuqtai-nazarlarining tahlili shuni ko’rsatadiki, Markaziy bankning iqtisodiyotdagi qrnini o’zgarishiga sub’ektiv omillar ham katta ta’sir ko’rsatishi mumkin, shu jumladan, hatto bank rahbarining shaxsiy sifatlarini ajratib ko’rsatish mumkin. U yoki bu Markaziy bankning o’zfaoliyatidagi mustaqillik darajasini aniqlash uchun ularning mustaqillik mezoni (belgisi)ga xolis baho berish kerak. Xorijiy adabiyotlarda markaziy banklar mustaqilligini aniqlashning bir necha usullari qayd etilgan. Asosan markaziy banklarning iqtisodiy va siyosiy mustaqilligi ajralib (farqlanib) turadi. Markaziy bankning mustaqilligi darajasini aniqlashda uning pul-kredit siyosatini tanlash va qtkazishda davlat boshqaruv organlariga ko’proq yoki kamroq qaramligiga e’tibor beriladi. Markaziy bankning iqtisodiy mustaqilligi - bu uning o’zinstrumentlaridan o’zi xohlagan yo’nalishda va chegaralanmagan miqdorda foydalana olishiga aytiladi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar markaziy bank-larining turkumlanishi pul-kredit siyosati masalalarini hal etishdagi mustaqilligi xorijiy adabiyotlarda turli mezonlarga qarab amalga oshiriladi. Umuman olganda markaziy banklar mustaqilligining ustunligini qrganish tadqiqotlarida yo sub’ektiv, yoki ob’ektiv omillarga baho berib, ajratish mumkin. Masalan, sub’ektiv omillar sifatiga mamlakat Markaziy banki bilan xukumat o’rtasidagi o’zaro rasmiy munosabatlarni hamda Markaziy bank rahbarlarining xukumat doirasi bilan bo’lishi mumkin bo’lgan norasmiy aloqalarni tanlab ko’rsatishgan. Chet el mualliflarining tadqiqotlarida mustaqillikning 4 ballik tizimi tanlangan: 1-balga - markaziy banklarning davlat boshqaruvidan past darajada mustaqilligi, ya’ni tqla qaramligi; 4-ballga - mustaqillik darajasi juda yuqori bo’lgan markaziy banklar kiradi. Markaziy bankning mustaqilligi darajasini belgilovchi keyingi omil, bank rahbarining saylanish tartibi hisoblanadi. Markaziy banklarning raislari va boshqaruv a’zolarini qonun boyicha ishdan olish tartibi ham qiziqarli holatda rasmiylashtirilgan. Ko’pgina sanoati rivojlangan mamlakatlar (Germaniya, Buyuk Britaniya, Avstriya, Shveytsariya)ning markaziy banklar raislarini, boshqaruv a’zolarini saylangan muddatlaridan ilgari ishdan bo’shatib bo’lmaydi. Xukumatga yuqoridagi davlatlarga nisbatan qaramroq bo’lgan markaziy banklar bunga kirmaydi (Italiya, Frantsiya) Ko’pgina iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar (Germaniya, Shveytsariya, Frantsiya, Yaponiya, Daniya, Avstriya)da Markaziy bankning faoliyat doirasi va asosiy maqsadlari Konstitutsiyada va Markaziy bank haqidagi qonun hamda shu kabi boshqa banklar faoliyati haqidagi qonunchilikda o’z aksini topadi. Nemis Federal bankining asosiy maqsadi va vazifalari doirasi mamlakat Konstitutsiyasida aniq belgilab qoyilgan. Bu milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash kafolatidir. Nemis Federal banki haqidagi qonunda bosh bank tizimi oldiga uch asosiy vazifa: pul muomalasini tartibga solish; iqtisodiyotni kredit bilan ta’minlashni tartibga solish; to’lov aylanmasini amalga oshirish qqyilgan. Nemis Federal bankining vazifalari, maqsadlari va yo’nalishiga yaqinroq bo’lgan Avstriya Milliy bankini misol tariqasida keltirish mumkin. Markaziy bankning vazifasi qonunda umumlashgan holda aks etgan va ayni vaqtda uning ruxsat etilgan operatsiyalari aniq ko’rsatilgandir. Avstriya bank qonunchiligining o’ziga xos xususiyati, uning Markaziy bank qonunchiligida qatnashish huquqiga ega ekanligi hisoblanadi. Pul-kredit sohasiga tegishli qonun loyihalarining hammasi Markaziy bankka ko’rib chiqish uchun ma’lum vaqtga beriladi va uning roziligidan so’nggina tasdiqlanadi. Bu borada Angliya Markaziy banki mavqei o’zgachadir. 1  Uning asosiy vazifalari qonuniy  tartibda ham qayd qilinmagan , shu bilan birga Moliya Vazirligiga ham bqysinmaydi. Angliya Markaziy bankining vazifalari bu sohada milliy urf-odatlarga tayanadi, bu esa o’znavbatida Angliya bankining tashkil topishdagi tarixiy hujjatlariga asoslanadi. . Mustaqillik darajasi nisbatan past bo’lgan markaziy banklarga Frantsiya va Italiya markaziy banklarini misol qilib ko’rsatish mumkin. Bu davlatlarda pul-kredit siyosati yo’nalishini xukumat belgilashi qonun bilan mustahkamlangan. Markaziy bank esa, xukumat ko’rsatmalarini bajaradi va unga maslahatchi vazifasini qtaydi. Ikkinchi jahon urushi davridan boshlab Frantsiya banki Moliya Vazirligi qaramog’idadir. Pul bozoridagi interventsiyaning tashabbuskori ham, nemis markasiga nisbatan frantsuz franki kursini ushlash masalasi hamda Evropa Hamjamiyati bozorining tashkil topishida valyuta operatsiyalarini tartibga solishda ham xukumat ishtirok etmoqda. Davlatning pul-kredit siyosatiga aralashuvi qonunda ko’rsatilganligi va uning darajasi kengligi omiliga keyingi mamlakatlar guruhini Buyuk Britaniya, Gollandiya, Shvetsiya va Yaponiya mamlakatlari egallaydi. Bu mamlakatlarda davlat organlarining Markaziy bank siyosatiga aralashuvi, unga yql-yqriq ko’rsatishi, uning qarorini bekor qilishi va shu kabilar qonunda aniq belgilangan. Angliya Markaziy banki tashkil topishida o’zining haqiqiy mustaqilligini yo’qotgan. Davlat bilan Markaziy bank o’rtasidagi munosabatlar 1946 yilda qabul qilingan “Angliya banki haqidagi qonun”ning 1-bo’lim 4- bandi bilan tartibga solinadi. Shu qonunga muvofiq, Moliya Vazirligi Markaziy bank ustidan sezilarli ta’sir qtkazish uchun rasmiy huquqga ega hisoblanadi. Shu sababli, Angliya banki vazifalarni bajarishdagi mustaqilligini yqqotdi va u xukumat siyosatiga jiddiy qarshilik qila olmaydi. Angliya banki ma’muriyatining fikrlari Moliya Vazirligi tomonidan tinglanadi va pul-kredit siyosati masalalarini echishda e’tiborga olinadi, biroq, Angliya bankining pul-kredit siyosati Moliya Vazirligining oddiy qarorini o’zida aks etadi. Faqatgina Angliya banki ma’muriyati a’zolarining professionalliklari, biznes aloqalari va obro’-e’tiborlari ularning xukumat siyosatiga nisbatan bo’lgan mustaqilliklarini o’zida namoyon qiladi. Angliya banki faoliyat ko’rsatishga nisbatan ko’proq ta’sir ko’rsatishga ega. Daniya va Avstriya Markaziy banklari esa pul-kredit siyosati yuritishda xukumatning aralashuvidan mustaqillik darajasi boyicha oldingi o’rinlarda turadilar. Bu davlatlarning qonunchiligi xukumat Markaziy bankining pul-kredit siyosatiga aralashuviga rasmiy ravishda yo’l qoymaydi, biroq, markaziy banklarni xukumatning iqtisodiy siyosatiga moslab siyosat yuritishlarini o’zaro moslashishi talab qilinadi. Avstriya Milliy banki faoliyati ustidan Moliya Vazirligi nazorat olib boradi. Moliya vaziri bank faoliyatining qonuniyligi boyicha qonun oldida javobgardir. U davlat komissari va uning o’rinbosarlarini tayinlaydi, ular Bosh Kengashning yig’ilishlarida o’zovozlari bilan ishtirok etishlari hamda dalolatnoma va tushuntirish xatlarini talab qilishlari mumkin. Davlat komissari Markaziy bank Bosh Kengashining qarorini orqaga surishga huquqi bor, bunda albatta qaror komissarning fikricha, amal qilayotgan qonunchilikka zid kelishi kerak. Biroq, Markaziy bank qonunda ko’rsatilgan faoliyatni va operatsiyalarni amalga oshirsa, davlat komissari ham Moliya vaziri ham aralashishga huquqi yo’q. Shu orqali bir tomondan, Avstriya Milliy banki mustaqilligi  qonun bilan mustahkamlangan , boshqa tomondan esa, davlat organlari Markaziy bank siyosatiga bevosita rahbar saylab va nazorat o’rnatib, ta’sir ko’rsatishi mumkin. Oxirgi to’rtinchi guruh mamlakatlarga Germaniya va Shveytsariyani ko’rsatish mumkinki, bu davlatlarning markaziy banklari eng mustaqil hisoblanadi. Bu mamlakatlar qonunchiligida davlat Markaziy bankining pul-kredit siyosatiga aralashuvi ko’rsatilmagan. Shveytsariya Markaziy bankini xukumat iqtisodiy siyosatiga moslashishi xususida qonunchilikda qayd qilinmagan. Germaniyada Markaziy bank siyosati mamlakat xukumatidan qonun boyicha mustaqil qilib belgilab qqyilgan. 1924 yilda Germaniyada bo’lgan inflyatsion inqiroz davrida aniq bo’ldiki, Markaziy bank faoliyatini xukumat ta’siridan chegaralash kerak. Germaniya Federativ Respublikasi emissiya bankining to’liq mustaqilligi 1948 yilda qayta tiklandi. Bank bilan Federal xukumat o’rtasidagi o’zaro munosabatlar “Nemis Federal banki haqida”gi qonunda quyidagicha ta’riflangan: “Nemis Federal banki o’z vazifalariga muvofiq tarzda xukumatning umumiqtisodiy siyosatini qo’llab-quvvatlashga majbur. qonunda belgilanishicha, u o’z majburiyatlarini bajarishda xukumatga boysinmaydi”. 2 50-yillarning o’rtalaridan boshlab, Nemis Federal banki o’z siyosati oldiga bosh maqsad qilib “nemis markasining barqarorligini ximoyalash va inflyatsiyaga qarshi kurashish” deb belgiladi. Bu maqsad, 1957 yilgi “Nemis Federal banki haqida”gi qonunda o’z ifodasini topgan va mustaqilligi poydevorining asosiy qismini tashkil etadi. Nemis Federal banki va xukumat o’rtasidagi o’zaro munosabat masalasining boshqa tomoni ham qiziqarlidir. Aniqrog’i, Nemis Federal Xukumati Markaziy bankning yuqori darajadagi mustaqilligini qanday baholaydi? Konrad Adenauer xukumatning Markaziy bank mustaqilligiga munosabati nuqtai nazarini ta’riflab, - “Markaziy bankning mustaqilligi doimo ma’qul emas, lekin bu juda xotirjam qiladi”, deb aytgan. 3  Biroq, bunday hamjihatlik tabiiyki, doimo amalga oshmaydi. Ko’pgina markaziy banklardan, shu jumladan, xukumatdan mustaqilligi bilan nom chiqargan milliy banklardan farqli ravishda Nemis Federal banki amaliyotida o’zining alohida mavqeiga ega ekanligini bir necha bor isbotladi. Misol tariqasida “qo’shilish” munosabatining birinchi kunidan boshlab, Nemis Federal banki tomonidan kalendar yilga pul massasining chegarasini qattiq belgilashini va unga amal qilishini, g’arbiy va Sharqiy Germaniyaning qo’shilishidan so’ng yangi federal erlarni rivojlantirish uchun moliyalashtirish boyicha sabab bo’lgan munozaralarga imtiyozli yondoshilmagan holda siyosat yurgizganligini keltirish mumkin. Nemis Federal bankining o’sha vaqtdagi prezidenti Karl Otto Pel bank islohotining boshidan boshlab uning hamma mexanizmlari yagona bank tizimining rivojlanishi yo’nalishiga istisno va engilliklarsiz amalga oshishi uchun qat’iy turdi. Markaziy bank mustaqilligining beshinchi omiliga xukumatning kreditlashni chegaralanganligi qonunda ko’rsatilganligida namoyon bo’ladi. Xukumatning kreditlashni chegaralashi Markaziy bankning iqtisodiy mustaqilligiga ham, siyosiy mustaqilligiga ham ta’sir ko’rsatadi. Biroq, bu omil faqatgina Markaziy bank tomonidan xukumatni bevosita moliyalashtirish tizimining mavjud ekanligida ahamiyatlidir. Bunday tizim dunyoning ko’pgina rivojlangan mamlakatlarida tarqalgan. Istisno tariqasida AQSh va Buyuk Britaniyani ko’rsatish mumkin. Chunki, bu mamlakatlarda davlat zayomlarining taqsimlanishi ochiq bozorda amalga oshiriladi. Bu belgi boyicha ko’proq Germaniya, Avstriya va Gollandiya markaziy banklari mustaqilroqdirlar. Federatsiya xukumatining va erlar (hududiy bo’linmalar)ni boshqaruv organlarini bevosita moliyalashtirish imkoniyatlari masalan, Avstriya Milliy banki uchun qonun boyicha chegaralangan. Bu guruhning boshqa mamlakatlari singari istisno tariqasida davlatning qimmatbaho qog’ozlarini chiqarish orqali qisqa muddatli kreditlar beriladi. 4. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining mustaqillik darajasi. Mamlakat Markaziy bankining kapitalida 100 foizi davlatning ishtiroki - ko’proq Markaziy bank salohiyatiga va an’analariga hamda ulush egalariga ham bog’liq. Misol tariqasida AQning Federal Rezerv Tizimini va Germaniyaning Federal bankini ko’rsatish mumkin. Ikkala Markaziy bank jahonda eng mustaqil markaziy banklar sifatida tan olingan. Shunday bo’lsa-da, Nemis Federal bankining 100 foiz kapitali Federatsiyaga, Federal Rezerv Tizimi kapitali esa, 100 foiz a’zo-banklarning to’liq mulkiga tegishli. Va aksincha, banklar va sug’urta kompaniyalarining mulkiga tegishli bo’lgan Italiya Markaziy banki davlat boshqaruv organlariga qaramdir. Bu omilning tahlilidan ko’rinadiki, markaziy banklar kapitali egalarining tarkibidan qat’iy nazar, ular uning pul-kredit siyosatidagi mustaqilligiga ahamiyatli ta’sir ko’rsata olmaydi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankini ham Germaniya, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Gollandiya, Daniya va Rossiya kabi davlatlarning markaziy banklari guruhlari qatoriga kiritish mumkin, chunki bu guruhlar kapitalining 100 foizi ham davlat mulki hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining iqtisodiyotdagi qrnini ham uning mamlakat xukumati bilan bo’ladigan munosabatidan bilish mumkin. Barcha mamlakatlarda Markaziy banklarning faoliyati Markaziy bank to’g’risidagi qonun bilan tartibga solinadi. qonunda Markaziy bank faoliyatining barcha jihatlari o’zaksini topgan bo’lishi kerak. Chunki, Markaziy bank uchun xukumatning boshqa qonun hujjatlari “Markaziy bank faoliyati to’g’risida”gi qonun oldida ustuvor emas. Markaziy banklarning raislari va boshqaruv a’zolarini qonun boyicha ishdan olish tartibi ham qiziqarli holatda rasmiylashtirilgan. Ko’pgina sanoati rivojlangan mamlakatlar (Germaniya, Buyuk Britaniya, Yaponiya, AQSh, Daniya, Avstriya, Shveytsariya va Gollandiya)ning markaziy banklar raislarini, boshqaruv a’zolarini saylangan muddatlaridan ilgari ishdan bo’shatib bo’lmaydi. Xukumatga yuqoridagi davlatlarga nisbatan qaramroq bo’lgan markaziy banklar bunga kirmaydi (Italiya, Frantsiya). O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki raisi haqida “Markaziy bank faoliyati to’g’risida”gi qonunning 20, 21 - moddalarida to’xtalib o’tilgan. O’zbekiston Respubli-kasi Markaziy banki raisi 5 yil muddatga saylanadi. qonunning 22-moddasida “Markaziy bank Raisining birinchi o’rinbosari va o’rinbosarlari Markaziy bank Raisining taqdimiga ko’ra Oliy Majlis Kengashi tomonidan lavozimga tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi”, deyilgan. Shunday qilib, Markaziy bank boshqaruvining saylovi va ishdan bo’shatish tartibi mamlakat Markaziy bankining davlat boshqaruv organlariga nisbatan bo’lgan mustaqilligini namoyon etadi. O’zbekiston Respublikasining “Markaziy bank haqida”gi qonunida Markaziy bankka quyidagi vazifalar yuklatilgan. Bular: pul muomalasini tartibga solish; so’mning qadrini oshirishni ta’minlash; pul-kredit siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish; tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari faoliyati ustidan nazorat qrnatish; tashqi iqtisodiy faoliyat boyicha operatsiyalarni amalga oshirish; davlatning tashqi qarzini to’lash va oltin-valyuta rezervlarini boshqarish. Qonun O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga pul-kredit siyosati mexanizmlarini tanlashda keng mustaqillik berilgan.  Misol tariqasida , kreditlarning foiz stavkasini, banklarga qrnatilgan iqtisodiy meyorlarni, qimmatbaho qog’ozlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarni, majburiy rezervlar miqdorini aniqlash va shu kabilarni keltirish mumkin. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankini ham kiritish mumkin. qonunning 48-moddasida bu haqda quyidagilar bayon etilgan: “ Kreditlar xukumatga Oliy Majlis tasdiqlagan miqdorda, erkin muomalada bo’ladigan va olti oylik muddat ichida qiymati to’lanadigan qarz majburiyatlari ko’rinishida, tasdiqlangan davlat qimmatli qog’ozlari garovga qoyilishi sharti bilan beriladi. Bunday qimmatli qog’ozlar Moliya Vazirligi tomonidan chiqariladi, bozor stavkasi boyicha to’lanadigan daromad manbaiga ega bo’ladi va Markaziy bankka topshiriladi. Kredit muddatlari erkin muomaladagi qarz majburiyatlarini to’lash muddatlariga muvofiq kelishi lozim. Kredit berish xukumat va Markaziy bank o’rtasida alohida kredit shartnomasi tuzish bilan rasmiylashtiriladi, unda kreditning miqdori, qaytarilish muddatlari, to’lanadigan foizlar normasi va ssudani uzish tartibi kelishib olinadi. Markaziy bank xukumatga obuna boyicha badallar uchun yoki respublikaning u yoki bu xalqaro tashkilotga a’zoligidan kelib chiquvchi boshqa to’lovlar uchun ancha uzoq muddatli kreditlar berishga haqli. Markaziy bank xukumatga ushbu moddada nazarda tutilganlardan tashqari hollarda moliyaviy yordam berishga haqli emas”. 4 Biroq, iqtisodiy inqiroz, ishlab chiqarish hajmining pasayishi hamda inflyatsiyaning o’sish tendentsiyasi davom etayotgan davrda Markaziy bankning byudjetni engilliklar bilan moliyalashtirishi kuzatilmoqda. Xukumat bilan Markaziy bank o’rtasidagi kreditlash borasidagi o’zaro munosabatlarni jahon mezonlariga moslash uchun 1 yilgacha beriladigan kreditlardan tashqari hamma zayomlarni Davlat qarz obligatsiyalari sifatida qayd etish lozim. Shu holatda O’zbekiston banki ochiq bozorda operatsiyalar o’tkazib, davlatning ichki qarzini investorlarga foydaliroq shartlarda qayta taqsimlashi mumkin.  

O'xshashlar

Markaziy bank
Yevropa markaziy banki
Markaziy Bank boshqaruvning vakolatlari
Markaziy Osiyo mutafakkirlarining asarlarida iqtisodiy tarbiya
Markaziy Osiyo davlat rahbarlarining maslahat uchrashuvi