Ishlab chiqarish xarajatlarining tushunchasi va uning tarkibi, turlari - Iqtisodiyot - Slaydlar

Ishlab chiqarish xarajatlarining tushunchasi va uning tarkibi, turlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

895.5 KB

Ko'chirib olish

Ishlab chiqarish xarajatlarining tushunchasi va uning tarkibi, turlari

Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi • Ishlab chiqarish xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste’molchilarga etkazib berishga qilinadigan barcha sarflar tushuniladi. Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilg`i va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital amortizastiyasi, ish haqi va ijtimoiy sug`urtaga ajratmalari, foiz to’lovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi.

• Ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga bo’lib o’rganish mumkin: bevosita ishlab chiqarish xarajatlari va muomala xarajatlari (1-chizma). Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish xarajatlari faqat uning bir qismini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar qiymatidan foyda miqdoriga kam bo’ladi. Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotish jarayoni bilan bog`liq bo’lib, shu tovarlarni ishlab chiqaruvchidan olib, iste’molchiga etkazilguncha ketadigan sarflarga aytiladi. Ular ikki guruhga bo’linadi: qo’shimcha muomala xarajatlari va sof muomala xarajatlari. Tovarlarni o’rash, qadoqlash, saralash, transportga ortish, tashish va saqlash xarajatlari qo’shimcha muomala xarajatlari hisoblanadi. Muomala xarajatlarining bu turlari ishlab chiqarish xarajatlarining davomi hisoblanib, tovar qiymatiga kiradi va uning qiymatini oshiradi. Xarajatlar tovarlar sotilgandan keyin olingan pul tushumi summasidan qoplanadi.

UMUMIY XARAJATLAR Ishlab chiqarish xarajatlari Muomala xarajatlari Ish haqqiXom ashyo xarajatlari Yonilg`I va moylash materiallarga xarajatlar Amortizatsiya va h. Qo`shimcha muomala xarajatlariSof muomala xarajatlariXarajatlarningXarajatlarning namoyonnamoyon bo’lishbo’lish ss ohasigaohasiga ko’rako’ra turkumlanishiturkumlanishi ..

• Ma’lumki, muayyan bir resursni ishlab chiqarishning biron-bir yo’nalishi bo’yicha sarflanishi endilikda bu resursdan boshqa yo’nalishlarda foydalanish imkoniyatini cheklab qo’yadi. Shunga ko’ra, tadbirkor (yoki resurs egasi) mazkur resursni eng yuqori darajada naf keltiruvchi yo’nalishga sarflashga harakat qiladi. • Iqtisodiy resurslarni eng yuqori naf olish maqsadida boshqa muqobil yo’nalishlarda ishlatilishiga yo’l qo’ymay o’ziga jalb etish uchun to’lov iqtisodiy yoki zimmasiga tushuvchi xarajat deb ataladi.

Ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga ta’siriga qarab xarajatlarni turkumlash. • Ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga (qisqarishi yoki ortishiga) ta’sir qilmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi. • Doimiy xarajatlar (FC) ishlab chiqarish hajmining o’sishiga bevosita ta’sir etmaydi va ishlab chiqarishning har qanday , hatto nolinchi hajmida ham mavjud bo’ladi . Bunga korxonaning to’lov majburiyatlari ( zayomlar bo’yicha foiz va boshqa ), s oliqlar ( ishlab chiqarish hajmiga bog`liq bo’lmagan turlari ), amortizastiya ajratmalari , ijara haqi , qo’riqlash xizmatiga to’lov , uskunalarga xizmat ko’rsatish s arflari , boshqaruv xodimlari maoshi va shu kabilar kiradi . • O’zgaruvchi xarajatlar (VC) deb ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga ta’sir qiladigan xarajatlarga aytiladi . Unga xom ashyo , material , yonilg`i - transport xizmati , ishchilar ish haqi va shu kabilarga qilinadigan s arflar kiradi . • Ishlab chiqarishning har bir darajasida doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar yig`indisi umumiy yoki yalpi xarajatlar ( TS ) ni tashkil qiladi . • Doimiy (FC), o’zgaruvchi (VC) va yalpi ( TS ) xarajatlarning grafikdagi ifodasini 4- chizma orqali ko’rishimiz mumkin .

Qisqa muddatli va uzoq muddatli davrlarda ishlab chiqarish xarajatlarining o’zgarish tamoyillari . • Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishda vaqt omili, ya’ni xarajat qilingandan pirovard natija olinguncha o’tgan davr sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli vaqt omilidan kelib chiqib, ishlab chiqarish xarajatlarini qisqa va uzoq muddatli davrda alohida tahlil qilinadi. • Korxona ishlab chiqarish hajmini o’stirish uchun qisqa davrda faqat o’zining o’zgaruvchi xarajatlari miqdorini o’zgartirishi mumkin. Bu qisqa muddatli xarajatlardir. Ishlab chiqarish quvvatlari esa (ishlab chiqarish bino va inshootlari maydoni, mashina va uskunalar miqdori) doimiy bo’lib qoladi, hamda bu davr faqat ulardan foydalanish darajasini o’zgartirish uchun etarli bo’lishi mumkin.

Xarajatlar klassifikatsiyasi . • Korxonalarni yalpi xarajatlari (IH) doimiy (DX) va o`zgaruvchan (OX) xarajatlardan iborat bo`ladi. • Doimiy xarajatlar — bu ijara to`lovi, qorovullik xizmati to`lovi, boshqaruvchi va muxandislar maoshi va shu kabilardan iborat bo`ladi va ishlab chiqarish xajmiga bog`liq bo`lmaydi. • O`zgaruvchan xarajatlar — doimiyga kirmagan boshqa hamma xarajatlar, ya’ni xom ashyo, materiallar, yoqilg`I, elektr energiya, ish haqi va shunga o`xshashlardan iboratdir. Korxona faoliyatini tashkil etish va oqilona boshqarish mahsulot birligiga qilingan xarajatlar (O`IH) bilish muhimdir. O`rtacha xarajatlar, umumiy xarajatlar miqdorini korxona ishlab chiqargan mahsulot hajmiga bo`lish orqali hisoblanadi. Xuddi shu yo`sinda o`rtacha doimiy (O`DX) va o`rtacha o`zgaruvchan (O`O`X) xarajatlar farqlanadi. • Korxona faoliyatining asosiy maqsadi foyda olish uning miqdorini muttasil oshirib borishdan iboratdir, ushbu xol esa chegaraviy xarajatlar tshunchasini qo`llashga sabab bo`ladi. • Chegaraviy xarajatlar (ChX) deganda hisoblangan va aslida ishlab chiqarish hajmiga nisbatan har bir qo`shimcha mahsulot ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar.

• Demak, korxonalarning ishlab chiqarish xarajatlarini miqdori qo`llanilayotgan resurslarni miqdoriga bog`liq. Ishlab chiqarishda qo`llanilayotgan resurslarning miqdorini ayrim hollarga nisbatan tez o`zgartirish mumkin, boshqa hollarda esa u uzoq davrni talab etadi. Binobarin, iqtisodiy tahlil jarayonida qisqa muddatli va uzoq muddatli davrlarni farqlash zarurdir. Iqtisodiy nuqtai nazaridan ular o`rtasidagi farq ishlab chiqarish quvvatlarini o`zgartira olishidadir. Qisqa muddatli davrda yangi ishlab chiqarish quvvatlarini tshurish mumkin. Shunga ham e’tibor berish kerakki, ushbu davrlarni chegarasi har xil tarmoqlarda turlichadir. Qisqa va uzoq davrini farqlash firmani foydasini ko`paytirish strategiyasi va taktikasini aniqlashda muhimdir.

Tannarx mahsulotni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini yig`indisidan iborat. Uni asl va meyoriy xarajatlar asosida hisoblanadi. Bu tushunchalar o`rtasida farq mavjud. • Maxsulot tannarxiga: • xom ashyo va materiallar. • yoqilg`i va moylash materiallari. • elektr energiya xarajatlari. • d) asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish amortizatsiya ajratmasi. • e) ish haqi. • f) ijtimoiy sug`urta ajratmalari. • g) umumiy ishlab chiqarish xarajatlari (sex, brigade boshliqlarining ish haqi). • h) umumiy xo`jalik xarajatlari (korxona boshqaruv xodimlari) ish haqlari kiradi.

• Asosiy faoliyatga doir xarajatlar deganda, korxona ustavida belgilangan asosiy faoliyat bilan bog’liq xarajatlar tushuniladi. “Xarajatlar tarkibi to’g’risida” gi Nizom va 21- son BHMSga muvofiq korxonalarning asosiy faoliyati bilan bog’liq xarajatlar quyidagi to’rtta quyi guruhga bo’linadi. • Sotish tannarxiga kiritilgan xarajatlar – bularga sotilgan mahsulotlar, tovarlar, ishlar va xizmatlarning tannarxiga kiritilgan xarajatlar kiradi, mahsulot ishlab chiqarilishi bilan bog’liq xarajatlar sotilgan mahsulotlarning tannarxini tashkil qiladi va hisobotlarda sotishdan olingan daromadlar bilan taqqoslanadi

Korxona xarajatlarining tasnifi Korxona xarajatlari Asosiy faoliyatga doir xarajatlar Asosiy bo’lmagan faoliyatga doir xarajatlar Ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar (sotish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar) Muddati uzaytirilgan (kechiktirilgan) xarajatlar Kelgusi davr xarajatlari Davr xarajatlari Moliyaviy faoliyatga doir xarajat Favqulodda zararlar a bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; b bevosita va bilvosita mehnat xarajatlar; c boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan i/ch xususiyatiga ega bo’lgan ustama xarajatlar. a sotish xarajatlari; a ma’muriy xarajatlar; c boshqa operatsion xarajatlar; d hisobot davrining kelgusida soliq bazasidan chiqariladigan xarajatlari. a foizlar bo’yicha xarajatlar; b valuta kurs farqlaridan ko’rilgan zararlar; c qimmatli qog’ozlarni chiqarish va joylashtirish bo’yicha xarajatlar; d moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar.

O'xshashlar

Ijtimoiy ishlab chiqarish va uning tarkibi

Mulk shakllarining turlari va uning tarkibi

Ishlab chiqarish jarayoni va uning natijalari

Ishlab chiqarish harajatlari

Ishlab chiqarish menejmenti