logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi

Iqtisodiy ta’limotlar tarixi

Yuklangan vaqt:

22.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1407.0341796875 KB
Ko'chirib olish
IQTISODIY TA’LIMOTLAR TARIXI IQTISODIY TA’LIMOT TARIXI PREDMETI VA O’RGANISH USULLARI. QADIMGI DUNYO VA FEUDAL JAMIYATNING IQTISODIY TA’LIMOTLARI . • 1.”IQTISODIY TA’LIMOT TARIXI” FANINING PREDMETI. • 2.FANNING O’RGANISH USLUBIYATI (METODOLOGIYASI). • 3.QADIMGI SHARQDAGI IQTISODIY G’OYALAR. • 4.ANTIK DUNYO IQTISODIY QARASHLARI • 5. ARAB VA G’ARBIY YEVROPA DAVLATLARIDA FEODALIZM DAVRIDAGI IQTISODIY G’OYALAR. • 6.IX-XV ASRLARDA O’RTA OSIYODAGI IQTISODIY FIKRLAR . vazifalari Farazlarni xulosaga bo’lashni o’rganish yangi g’oyalarni shahkllantirish. Iqtisodiy dunyo qarash shaxsning dunyodagi voqeliklarni o’z ongida aks ettirishni o’rgatadi. maqsadlari O’ganishdagi malum obyektiv va subyektiv kamchiliklarni kamaytirish Barcha manbalaridan to’laqonli foydalanib aniqlashtirish. 1 . IQTISODIY TA’LIM OTLAR TARIXI FANINING AHAMIYATI VA MAQSADI IQTISODIYOT BAYNALMILAL HODISA BO‘LIB, UNING OLDIDA TURGAN VAZIFALAR BARCHA XALQLAR UCHUN BIR XIL, AMMO ULAR RIVOJLANISH DAVOMIDA TURLICHA NATIJALARGA ERISHGANLAR. «IQTISODIY TA’LIMOTLAR TARIXI» FANIDA AYRIM OLIMLAR, DAVLAT ARBOBLARI TOMONIDAN ILGARI SURILGAN G‘OYA, QARASH, NAZARIYA, QONUN, TA’LIMOT, KONSEPSIYALAR INSONIYAT TARAQQIYOTINING TURLI BOSQICHLARIDAGI IJTIMOIY QATLAMLAR, SINFLAR VA BOSHQA GURUHLAMING MANFAATLARI NUQTAYI NAZARIDAN TARIXIY RIVOJLANISHI TADQIQ ETILADI. IQTISODIY TA’LIMOTLAR TARIXI» FANINI O‘RGANISH MANBALARI TURLI-TUMAN BO‘LIB, QADIMGI ARXEOLOGIK TOPILMALAR, MODDIY NE’MATLAR, QOYA VA BINO DEVORLARIDAGI RASMLAR, CHIZMALAR VA XALQ OG‘ZAKI IJODI NAMUNALARI MUHIM AHAMIYATGA EGA. AMMO BU FANNING ENG MUHIM MANBALARI BO‘LIB, QOIYOZMALAR, DAVLAT ARBOBLARI, OLIM, DONISHMAND, MUTAFAKKIRLAMING YOZIB QOLDIRGAN KITOBLARI HAL QILUVCHI O‘RINNI EGALLAYDI. IQTISODIY TA’LIMOTLAR TARIXI FANINI O‘RGANISHNING ASOSIY SABABLARIDAN BIRI YAXSHI IQTISODCHI BO‘LISHDIR. O’TMISHNING VA HOZIMING ENG MUHIM IQTISODCHILARI O‘Z FANLARI NAZARIYASI TARIXI BILAN YAQINDAN TANISH BO‘LGANLAR. IQTISODIY TA’LIMOTLAR TARIXINI O‘QISH NAZARIY VA MANTIQIY QOBILYATLAMI OSHIRADI, FARAZLAMI XULOSAGA BOG'LASHGA IMKON BERADI, O‘Z FIKRIDAN FARQLI BO‘LGAN TIZIMLI MANTIQ ASOSIDA ISHLASHNI O‘RGATADI. 0 ‘TMISH G‘OYALARINI O‘RGANISHNING YANA BIR SABABI YANGI G‘OYALAMI SHAKLLANTIRISHDIR. OLDINGI IQTISODIY NAZARIYALAMI O‘RGANISH KO‘PINCHA YANGI G‘OYALAMI YARATISHGA UNDAYDI. BA’ZAN NAZARIYALAR O‘TMISHDA YO‘QOLIB KETADI VA KELAJAKKA YETIB BORMAYDI YOKI ULAR MA’LUM VAZIYATLARGAGINA BOG‘LIQ BO‘LIB QOLISHADI. 1815-YILLARDA RENTA VA UNUMDORLIKNING PASAYIB BORISHI TUSHUNCHALARINING RIVOJLANTIRILISHI BUNGA YAXSHI MISOL BO‘LADI. YA’NI RENTA VA UNUMDORLIKNING PASAYIB BORISHI TUSHUNCHALARI 1890-YILLARGACHA ISHLAB CHIQARISH OMILLARIGA TATBIQ ETILMAGUNCHA FAQATGINA YERGA NISBATAN ISHLATILGAN. 2.FANNI O’RGANISH USLUBIYATI • MERKANTILIZM - JAMIYATNING BOYLIGI PULDAN, OLTINDAN IBORAT BO‘LIB, U SAVDODA, «ASOSAN TASHQI SAVDODA PAYDO BO‘LADI VA KO‘PAYADI», DEB TUSHUNTIRADI. MERKANTILIZM — ITALYANCHA «MERCANTE» SO‘ZIDAN OLINGAN BO‘LIB, «SAVDOGAR» MA’NOSINI ANGLATADI. BU OQIMNING NAMOYONDALARI UIL STAFFORD, TOMAS MEN, ANTUAN MONKRETEN, JON LOU, GASPAR SKARUFFI VA BOSHQALAR HISOBLANADI. • MONETARIZM - (M. FRIDMAN) IQTISODIYOTNI BOSHQARISHNI PUL MUOMALASINI TARTIBGA SOLISH ORQALI AMALGA OSHIRISH MUMKINLIGINI ASOSLAB BERADI. • INSTITUTSIONALIZM TARAFDORLARI (T.VEBLEN, J.GELBREYT) FIKRIGA KO‘RA XO‘JALIK YURITUVCHILAR O‘RTASIDAGI MUNOSABATLAR NAFAQAT IQTISODIY, BALKI NOIQTISODIY OMILLAR TA’SIRIDA VUJUDGA KELADI. SHU SABABLI IQTISODIYOTGA MUASSASAVIY O‘ZGARISHLAR ORQALI HAM TA’SIR KO‘RSATISH MUMKIN. TANIQLI DAVLAT ARBOBI UINSTON CHERCHILL (1874-1965) «QAYERGA BORISHIMIZNI BILISH UCHUN, QAYERDAN CHIQQAN EKANLIGIMIZNI BILISHIMIZ KERAK», DEB AYTGAN EDI. BU G‘OYA NIHOYATDA AHAMIYATLI BO‘LIB, BOSIB O‘TILGAN YO‘LNI TO‘G‘RI BAHOLASH VA KELAJAK ISTIQBOLINI KO‘ZLASH HAQIDA FIKR YURITISHGA UNDAYDI. SOTSIAL-UTOPISTLAR (A.SEN-SIMON, SHARI FURE, ROBERT OUEN) KAPITALIZMNI TANQID QILIB, XUSUSIY MULKCHILIKNI YO‘Q QILISH, ISHLAB CHIQARISH, TAQSIMOT VA ISTE’MOLNI QAYTA TASHKIL ETISH VA ADOLATLI TUZUM (INDUSTRIAL JAMIYAT, GARMONIK JAMIYAT, KOMMUNIZM) O‘MATISH TALABI BO’LADI. MARKSIZM JAMIYAT TARAQQIYOTIGA TABIIY TARIXIY JARAYON DEB QARAB, IJTIMOIY- IQTISODIY FORMATSIYALAR, ULAMING VUJUDGA KELISHI, RIVOJLANISHI VA BOSHQASI BILAN ALMASHINISHI SABABLARI TO‘G‘RISIDAGI TA’LIMOTNI HAMDA QO‘SHIMCHA QIYMAT NAZARIYASINI YARATADI. MARJINALIZM VAKILLARI (MARGINAL-ME’YORIY, QO‘SHILGAN) — TOVAR NAFLILIGI, QO‘SHILGAN MEHNAT YOKI RESURS UNUMDORLIGINING PASAYIB BORISHI NAZARIYALARINI ISHLAB CHIQQAN. KEYINGI TOVAR NAFLILIGINING KAMAYIB BORISH QONUNI BU OQIMNING ASOSIY TAMOYILI HISOBLANADI. SHUNGA KO‘RA NARX XARAJATGA BOG‘LIQ BO‘LMAY, KEYINGI NAFLILIK ASOSIDA BELGILANADI. MAIJINALIZM ASOSCHILARI KARL MENGSR, FRIDRIX FON VIZER, EIGEN FON BEMBAVERK, UILYAM STENLI JEVONS HISOBLANADI. NEOKLASSIK MAKTAB (ASOSCHISI ALFRED MARSHALL)- BOZOR IQTISODIYOTI SHAROITIDA DAVLATNING ARALASHUVINI CHEKLASH G‘OYASINI ILGARI SURADI. BOZOR MEXANIZMINING BUZILISHI MONOPOLIYALAR VUJUDGA KELGANDA HAM YUZ BERISHINI KO‘RSATADI. FUNKSIONAL BOG‘LANISH G‘OYASINI ASOSLAYDI, BOZOR BAHOSINI BELGILOVCHI OMILLAR TALAB VA TAKLIFDAN IBORAT, DEB HISOBLAYDI. BU MAKTAB VAKILLARIDAN L.VALRAS UMUMIY IQTISODIY MUVOZANATLIK MODELINI ISHLAB CHIQISHGA, I.SHUMPETER ESA IQTISODIY TIZIMLAR O‘ZGARISHNING ICHKI KUCHLARINI KO'RSATIB BERISHGA HARAKAT QILGAN 11 HAMDA IQTISODIYOTNI HARAKATGA KELTIRUVCHI ASOSIY KUCH TADBIRKORLIK, DEGAN XULOSAGA KELGAN. QADIMGI SHARQDAGI IQTISODIY G’OYALAR . DAVR TAVSIFI. MILODDAN OLDINGI III MING YILLARDA YUZAGA KELGAN ILK TAMADDUNLAR DASTLAB MISR, IKKI DARYO ORALI DAVLATLARIDA, KEYINCHALIK OSIYONING BIR QATOR DAVLATLARIDA TARQALIB, MO„AYYAN TURDAGI INSONLAR JAMIYATI SHAKLINI YUZAGA KELTIRGAN. BU HOLAT KEYINCHALIK BOSHQA BA`ZI QADIMIY DAVLATLARDA HAM KUZATILA BORDI. XUSUSAN, EVROPADA (KRIT), AMERIKADA (MAYYA, AYTEK, INKLAR DAVLATLARI) VA AFRIKADA (MISR) KABILAR. BU DAVLATLARDA ASOSIY ISHLAB CHIQARISH VOSITALARI, ER VA SUG`ORISH TIZIMLARI, DAVLATGA TEGISHLI BO`LIB, DAVLATCHILIK MUTLOQ MONARXIYA KO`RINISHIDA AMAL QILGAN. ASOSIY ISHLAB CHIQARUVCHI KUCHLAR JAMOALARGA BIRLASHGAN HUNARMANDLAR VA ERKIN DEHQONLAR BO`LIB, ULAR SOLIQ TO`LAB MA`LUM BIR MEHNAT MAJBURIYATLARINI BAJARISHGAN. QULLAR ESA ISHLOVCHILARNING KAMCHILIK QISMINI TASHKIL ETIB, ASOSAN PULDORLARGA, ZODAGONLARGA XIZMAT KO`RSATISHGAN YOKI ENG OG`IR MEHNAT JARAYONLARIDA, XUSUSAN TEMIR VA TOSH KONLARIDA ISHLASHGAN. PREDMET VA USLUB. QADIMIY SHARQ IQTISODIY TA`LIMOTLARI HAQIDA MA`LUMOTLAR O`SHA DAVRDAGI DAVLATCHILIK HAQIDAGI YURIDIK HUJJATLAR VA DAVLAT BOSHQARUVCHI HAQIDAGI ASARLARDA KELTIRILGAN, CHUNKI IQTISODIY HAYOT HAM MAZKUR SOHALARNING BIR QISMINI TASHKIL ETGAN. SHU SABABLI IQTISODIY TA`LIMOTLAR PREDMETI BO`LIB MO„AYYAN DAVLAT MIQIYOSIDAGI XO`JALIK MUNOSABATLARI HISOBLANGAN. XO`JALIK FAOLIYATI HAQIDAGI IQTISODIY FIKRLAR, G`OYALAR O`SHA DAVR MUTAFAKKIRLARI TOMONIDAN TURLI ASARLARDA YORITILGAN. MAZKUR ASARLARDA ASOSAN DAVLATNI QANDAY QILIB YAXSHIROQ BOSHQARISH HAQIDAGI ME`YORIY TAVSIYALAR KELTIRILGAN. IJTIMOIY - IQTISODIY MUNOSABATLAR ME`YORLARI KO`P JIHATDAN MAVJUD BO`LGAN DINIY QARASHLAR VA AN`ANALARGA BOG`LIQ BO`LGAN. Asosiy nazariy qonuniyatlar Boylik . Iqtisodiyot fani rivojlanishining barcha bosqichlaridagi asosiy muammosi boylikdir (yoki uning turli interpretatsiyalari – daromad, foyda, foydalilik). Iqtisodiyot fanida “iqtisodchi garchi o`zi kambag`al bo`lishiga qaramay, boy bo`lish borasida maslahatlar beruvchi mutaxassisdir” degan aksioma mavjud. Iqtisodiyot nazariyasida boylik muammosi turli jabhalarda - shaxs, jamoa, (firma) va jamiyat darajalarida ko`rib chiqiladi. Boylik orttirish usullari. So`z davlat boyligi haqida ketar ekan, boylik asosan xalqdan yig`ib olinadigan soliqlar xisobiga shakllanishini e`tibordan qochirmagan holda Qadimgi Sharq asarlarida, asosan soliqlarni undirishni takomillashtirish borasidai tavsiyalar bilan cheklangan. Mazkur tavsiyalar jamiyatni tashkil etuvchi uch tabaqasiga tegishli bo`lgan, bular: dehqonlar, hunarmandlar va boshqaruvchilar. Qadimgi Xitoydagi «Shan tszyun` - Shu» nomli asarida (miloddan avvalgi IV asr) davlatning uch vazifasi ya`ni dehqonchilik, savdo va boshqaruv vazifalarini alohida e`tirof etgan. Unga ko`ra dehqonlar erga ishlov berishadi, savdogarlar mol olib kelishadi, mansabdorlar esa xalqni boshqarishadi. Dehqonlar. Qadimgi Sharqda dehqonlar asosiy soliq to`lovchi va iste`mol buyumlarini ishlab chiqaruvchilar sifatidagina qabul qilingan bo`lsada, davlatchilikning asosi sanalishmagan. «Shan` Tszyun`-Shu» asari muallifi Shan` Yan`ning yozishicha, davlat dehqonchilik va urush vositasida ravnaq topadi, hamda barcha fuqarolar dehqonchilik bilan Shug`ullanishsa, davlat fuqarolarni boshqarishi osonlashadi. Shuni ham ta`kidlab o`tishimiz kerakki, ko`pchilik qadimgi Sharq mutafakkirlari tomonidan, insoniyat jamiyatida savdoning o`ta muhimligi tan olinsada, savdogarlarga nisbatan munosabati, doimo ham ijobiy bo`lmagan. Misol uchun «Artxashastrada» savdogarlar “o`g`ri” nomini tan olmagan “o`g`rilar” deb atalgan, va bunga sabab, ular davlatga soliqni to`laligicha to`lamasligi bo`lgan. 4. Antik dunyo iqtisodiy ta‟limotlari Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rim antik jamiyati, xususiy mulk xukmronligiga asoslangan barqaror natural xo`jalik faoliyatiga ega jamiyat edi. Bu jamiyatda qullar mehnatidan keng foydalanilgan. Siyosiy tizim sifatida demokratiya qo`llanilib, hattoki Rim imperiyasida jiddiy demokratik institutlar amal qilgan. Qadimgi Yunon falsafasi Evropa fani asosini tashkil etib, antik jamiyat, madaniyati va fan sohalarida ulkan yutuqlarga erishgan, hamda u ham tabiiy, ham gumanitar fanlar asosida yotgan. Predmet va uslub. Antik jamiyat iqtisodiy fikrlari o`sha davrdagi mashhur falsafiy asarlarida yoritilgan bo`lishi mumkin. Jamiyatning iqtisodiy masalalari Qadimgi Yunon faylasuflari Platonning (miloddan avvalgi 428-348 yillar), qalamiga mansub “Davlat va qonunlar” asari, hamda Aristotel`ning (miloddan avvalgi 384-322 yillar), «Nikomax etikasi» va «Siyosat» asarlarida o`z ifodasini topgan. Bundan tashqari, jamiyatning alohida iqtisodiy-nazariy muammolari, amaliy xo`jalik to`g`risidagi asarlarida ham uchrab turib, ulardan biri Ksenofont (miloddan avvalgi 430-355 yillar) qalamiga mansub «Ekonomika» asaridir. Shuningdek Qadimgi Rim agrariylari masalalari Katon, Varron va Kolumelalarning xo`jaliklar va ular faoliyati haqidagi asarlarida ham ko`rish mumkin. Antik dunyo iqtisodiy fikrlarida tadqiqot predmeti sifatida xususiy xo`jalik, faoliyati ya`ni «Mikroekonomika» olingan. Uning tadqiqoti me`yoriy yondoShuvga asoslangan tabiiy tartib g`oyasi ma`naviy – etik baholash, hamda pozitiv fikrlari muxim axamiyatga ega bo`lgan. Bundan tashqari tahlil va tizimlashtirish elementlari ham mavjud bo`lgan. Asosiy nazariy jihatlar Boylik. Qadimgi Sharq iqtisodiy fikridan farqli o`laroq, antik jamiyatda iqtisodiy fikrlar davlat boyligi haqida emas, balki inson boyligi haqida yuritilgan. Bunda asosiy diqqat e`tiborda iste`mol predmetlari bo`lgan. Masalan Aristotel` asarlarida, hayot uchun zarur bo`lgan iste`mol buyumlari davlat uchun ham, oila uchun ham umumiy tushuncha sifatida qabul qilingan. Bundan xulosa qilish mumkinki Qadimgi Yunon faylasuflari insonning ehtiyojlari qondirilganda boy xisoblanishadi, inson ehtiyojlari qanchalik tez qondirilsa ular boylikka Shu darajada tezroq erishadi. Mehnat taqsimlanishi . Mehnat taqsimoti masalasida qadimgi Yunon mutaffakkirlari tomonidan turli jixatdan taxliliy fikrlar berilgan. Masalan Ksenofont, mehnat tabaqalanishini bozor hajmi va mahsulot sifatiga qarab ajratilishi haqidagi fikrini ilgari surgan. Uning fikricha «Hunarmand kichik shaharlarda eshik, plug, stol, stul kabi turli mehnat mahsulotlarni yasashi mumkin, va Shu bilan u oilasini boqish uchun etarli darajada buyurtma olganidan xursand bo`ladi, demak yirik shaharlarda ushbu mahsulotlariga talab yuqori bo`lishi sababli, har - bir hunarmand, o`zini va oila a`zolarini boqishi uchun faqat bitta mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashsa etarli bo`ladi, bu esa, tabiiyki, uzoq vaqt davomida aniq bir faoliyat bilan Shug`ullanishiga sabab bo`ladi. Mehnat taqsimoti masalasiga Platon ham o`z e`tiborini qaratgan. Uning fikricha mehnat taqsimoti mehnat asosida mamlakat barqarorligini ta`minlash printsipi yotadi. Tovar . Qadimgi Yunon faylasuflari, boylik tushunchasi bilan bir qatorda, qadriyat tushunchasini iqtisodiyot fani tadqiqot doirasiga kiritishgan. Ularning fikricha “qadriyat” mo„ayyan foydalalik darajasiga ega mahsulot hisoblangan. Keyinchalik, ular mahsulot va tovar tushunchalarini bir-biridan farqlashgan. Ularning fikricha tovar nafaqat foydali xususiyatlarga, balki ayirboshlash imkoniyatiga ham ega bo`lishi kerak. Bunday imkoniyatning o`zi esa tovarga mo„ayyan qadr - qimmat bag`ishlaydi. Ksenofontning fikricha, inson uchun foydasiz bo`lgan mehnat maxsulini sotish oqibatida sotilgan tovarning foydasi va qadr-qimmati bo`lmaydi. Mablag` (Kapital). Aristotel`ning fikricha, pul bu shartli predmetdir. Aristotel pulning kelib chiqishi haqida quydagi fikrni keltiradi. Pul (tanga) umumiy kelishuv asosida paydo bo`lgan. Demak, pul, bu sun`iy, vosita bo`lib, insonlar tomonidan ayirboshlash savdo qulayligi uchun yaratilgan predmetdir. Yunon faylasuflari, pulning uchta vazifasini ajratishgan. * Muomila vositasi, ya`ni bunda pul ikkita tovarni almashinuvini birlashtiradi; * O`lchov vositasi (tanga ham ikki predmetni tenglashtiruvchi o`lchov shartli belgisidir) * Boylik orttirish vositasi. Boylik orttirish vositasi vazifasiga Platon ham Aristotel` ham salbiy munosabatda bo`lishgan, Chunki jarayonda pul, o`zining asosiy vazifasi, ya`ni almashinuv vazifasini bajarmaydi. Boylik orttirishga nisbatan salbiy munosabati borasida Aristotel` “Iqtisodiyot” va “Xrematistika” haqidagi asarlarida ko`proq fikr yuritgan. Iqtisodiyot va xrematistika haqidagi ta`lim. Iqtisodiyot va xrematistika xo`jalik munosabatlarini tizimlashtirilishi borasidagi birinchi ilmiy-amaliy tadqiqot hisoblanadi. Aristotel`, barcha xo`jalik faoliyati turlarini ikki qismga ajratib, ularni “iqtisodiyot” va “xrematistika” deb atagan. Bunday bo`linish, faoliyatning maqsadli omili sifatida qabul qilingan. Bunday iqtisodiyot uchun maqsad sifatida iste`mol predmetlari ilgari surilgan bo`lsa, xrematistika uchun pul ajratilgan (Yunon tilidan xremata - pul demakdir). Aristotel` fikricha iste`mol predmetlariga nisbatan harakatlanish, inson tabiatida mavjud holatdir 5. Arab-islom mutafakkirlari iq tisod iy fikr lari 0 ‘rta asr davriga (feodalizm) kelib iqtisodiy hodisa va jarayonlami ancha to‘g‘ri aks ettirgan iqtisodiy g‘oya va nazariyalar shakllandi va rivojlandi. Ular o‘sha davr ijtimoiy, iqtisodiy rivojlanishidan kelib chiqqan holda o‘ziga xos xususiyat kasb etadi. Bunday xususiyatlardan biri eng awalo, iqtisodiy g‘oya va nazariyalarda diniy qarashlarning ustunligidir. 0 ‘sha davrda xo‘jalik hayotidagi diniy-axloqiy me’yorlar, ulaming bozor iqtisodiy munosabatlari va ijtimoiy tizimda demokratik tamoyillaming o‘matilishiga to‘sqinlik qilishi yangi iqtisodiy g‘oya, nazariyalaming din “pardasiga o‘rab” berilishiga sabab bo‘lgan. Arab mamlakatlarida feodal munosabatlaming shakllanishi, ijtimoiy-iqtisodiy hayot sharoitini to‘g‘ri aks ettiruvchi iqtisodiy qarashlarning kelib chiqishi yangi islom dinining paydo bo‘lishi bilan bevosita bog‘liq. Ana shunday iqtisodiy fikr va ko‘rsatmalar islom dinining muqaddas kitobi - Qur’oni Karimda (arabcha - qiroat, ya’ni o‘qish) keng tarzda o‘z aksini topgan. Islom dinida Qur’oni Karim Alloh tomonidan payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomga vahiy qilingan, deyiladi. Qur’oni Karimdagi iqtisodiy fikr va ko‘rsatmalar o‘zining to‘g‘ri va faolligi bilan ajralib turadi. Qur’oni Karimdagi asosiy g‘oyalardan biri musulmonlaming qardoshligi bo‘lib, arab qabilalari shu bayroq atrofida birlashdilar. Unda dehqon, hunarmandlar mehnati, umuman halol mehnat ulug‘lanadi, barcha boylik shu asosda paydo bo‘lishi uqtiriladi. Islomda jamiyatning tengsizligi taqdiri azaldan, deb tan olinadi, ammo halollik va to‘g‘ri!ikka buyuriladi, yolg‘on ishlatish, o‘g‘rilik, mehnatsiz daromad topish man etiladi. Bu xatoga yo‘l qo‘yganligi uchun qattiq jazo choralari belgilanadi (Moida surasi, 38-oyat), «ammo him bunday jabru-zulmdan keyin tavba qilib, o ’zini tuzatsa, albatta olloh tavbasini qabul qilar» (39-oyat).«Yenglar, ichinglar, hadya qilinglar, ammo isrof qilmanglar», degan ko‘rsatmalar asosida olib boriladi (bu hozirgi davrda eng asosiy muammolardan biri hisoblanadi), «Daryo bo ‘yida tahorat qilsangiz ham suvni isrof qilmanglar» kabi qoidalar aynan hozirgi zamon iqtisodiyoti va ekologiyasi uchun nihoyatda ahamiyatlidir. Masalan, Niso surasida (29-oyat) «Mollaringizni o'rtalarinigizda nohaq (ya’ni o‘g‘rilik, qaroqchilik, sudxo‘rlik, poraxo‘rlik, qimor kabi) yo‘llar bilan yemangiz! Balki o‘zaro rizolik bilan bo‘lgan savdo-sotiq orqali mol-dimyo qilingiz», deyiladi. Biroq sudxo'rlik, poraxo‘rlik kabi illatlar shar’iy jihatdan harom ekanligi qayta-qayta ta’kidlanadi. Mulkning muqaddasligi, birovning mulkiga xiyonat (ayniqsa omonatga xiyonat) qoralanadi, hatto biron odamning mol-mulkiga hasad qilish ham katta gunoh, deb hisoblanadi. AL-G‘AZZOLIY (105HQA ARAB OLIMLARI KABI JAMIYATNING FALSAFIY, IJTIMOIY VA IQTISODIY TOMONLARINI O‘Z DAVRINING USTUVOR DINIY E’TIQODLARIGA BOG‘LAGAN ASARLAR YOZGAN. U O‘RTA ASRLAR ISLOM DUNYOSINING ENG YIRIK ZAKOVAT АЛ-ГАЗАЯИ EGALARIDAN BIN HISOBLANADI. UNING ASARLARI AVLIYO (1058-1111 8-1111-YILLAR), BOSYILLAR) _ T , . . . TOMAS AKVMSKIYGA О Z TA SMNI О TKAZGAHGI MA’LUM. UNING BOZORDA KO‘NGILLI ALMASHUVLARGA BERGAN TA’RIFI O‘N BIRINCHI ASRDA MEHNAT TAQSIMOTI BILAN BOG‘LIQ MUNOSABATLAMI MUVOFIQLASHTIRISHNI AMALGA OSHIRISHGA IMKONIYAT BERGAN. DASTLABKI VAQTLARDA BIR KISHI BUG‘DOYNI EKKAN, O‘RGAN VA YANCHGAN, SO‘NG XAMIR QILIB NON YOPGAN, VAHOLANKI BU HOLAT BIR OILANING MEHNATI NATIJASI BO‘LISHI MUMKIN. AL-G‘AZZOLIY O‘Z DAVRIDA BITTA NON MINGTA YOKI UNDAN KO‘PROQ ISHCHI MEHNATINING MAHSULOTI BO'LISHI MUMKINLIGINI KUZATGAN. KENGAYIB BORAYOTGAN IXTISOSLASHUV VA MEHNAT TAQSIMOTI IQTISODIY ALMASHINUVGA OLIB KELINISHINI TUSHUNIB, BARTEMING QIYINCHIIKLARINI YENGILLASHTIRADIGAN PULGA BO‘LGAN MUNOSABATNI KO'RSATA OLGAN. U DAVLAT XARAJATLARI, SOLIQQA TORTISH VA QARZ OLISH; TANGA PULLAR VA TANGA PULLAMING ARZONLASHUVI; FOIZ VA SUDXO‘RLIK; QAY TARZDA ENG YAXSHI USUL BILAN SOLIQ SOLISH, JAMIYAT BO‘YLAB SOLIQ YUKINI YENGILLASHTIRISH BILAN BOG‘LIQ IQTISODIY MUNOSABATLAMI HAM ORGANDI. Ibn Xaldun (1332-1406-yillar) tomonidan ko‘plab “iqtisodiy” masalalar: foyda, taklif, talab, narx, jami ortiqcha miqdorlar va sarmoyaning shakllanishi kabi holatlar chuqur o‘rganilganligi va tahlil qilinganligini ko‘rish mumkin. Ayrim manbalarda Ibn Xaldun islom dunyosida ilk iqtisodiy qarashlar bilan shug‘ullangani qayd etiladi, ayrim bahs va munozaralarga ko‘ra bunday taniqlilik al- G‘azzoliyga tegishli. Ulardan awal ming yillik davomida mashhur bo‘lib kelgan Aristotel va Platon kabi arab faylasuflari iqtisodiyotga nisbatan ko‘proq fundamental ahamiyatga ega bo‘lgan masalalami o‘rganish jarayonida iqtisodiy faoliyatning dastlabki tadqiqotlarida ayrim qiziqarli yutuqlarga erishdilar ‘ Garbiy Yevropadagi iqtisod iyg'oyalar Rim imperiyasi yemirilgandan keyin G‘arbiy Yevropada juda ko‘p feodal davlatlar vujudga keldi. Ularda o‘sha davrdagi katolik cherkovining qoidalari ustunlik qilardi. Barcha ilmiy fikrlarda diniy cheklashlar mavjud edi. Shuning uchun iqtisodiy masalalar bo‘yicha o‘rta asr mualliflarining talqinlari diniy-etnik shaklda ifoda etilgan. F.Akvinskiyning iqtisodiy g ‘oyatari. G‘arbiy Yevropadagi ancha ko‘zga ko‘ringan iqtisodiy fikrlar muallifi, deb odatda, Italiya monaxi Foma Akvinskiy (Akvinat) (1225-1274) tan olinadi. UIV asming oxiri - V asming boshida iqtisodiy muammolarga diniy-etnik yondashuvning nomuqobil dogmatik prinsiplarini kiritgan, dastlabki kanonizm maktabi asoschilaridan biri hisoblangan Avgustin Blajenniyga (Avliyo Avgustin) (353-430) muxoliflik qildi va uning g‘oyalarini ijodiy davom ettirdi. V-XI asrlar davomida bu prinsiplarga amal qilib kelindi. Boylik - Avgustin davridan boshlab kanonistlar tomonidan moddiy ne’matlar yig‘indisi sifatida, ya’ni natural shaklda qaralgan. Agar boylik unga sarflangan mehnat bilan emas, balki boshqa vositalar yordamida yaratilgan bo‘Isa, gunoh deb tan olingan. Bu qat’iy qoidaga muvofiq noinsoflik bilan oltin va kumushning ko‘paytirilishi (jamg‘arilishi) jamiyatning axloqiy va boshqa me’yorlariga zid hisoblangan. Ammo Akvinat fikri bo‘yicha «odil narx» xususiy mulkni ko‘paytirish va «o‘rtacha» boylik yaratishda inkor etib bo‘lmaydigan 43 manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bu uningcha, gunoh hisoblanmaydi. Ayirboshlash - Qadimgi Dunyo va o‘rta asrda tadqiqotchilar tomonidan proporsional va ekvivalent qoidasiga asoslangan, odamlaming xohishi tufayli bo'ladigan akt sifatida qabul qilingan. Bu prinsipni inkor etmagan holda, noekvivalent bo‘lib tuyulgan ayirboshlash, subyektiv jarayon sifatida, tomonlarga teng foyda keltirishi mumkinligini Akvinat ko‘rsatib berdi. Boshqacha aytganda, buyum «bir odamning foydasiga boshqa odamning zarar ко ‘rishi hisobidan kelib tushsa», o‘shandagina ayirboshlash sharti buzilgan bo'ladi. Odil narx bu kategoriya kanonistlar ta’limotida «qiymat» (qimmat), «bozor bahosi» kategoriyalari o‘mida ishlatilgan. U muayyan feodal oqsuyaklar hududida o‘matilgan va biriktirib qo‘yilgan. Dastlabki kanonistlar uning darajasini tovar ishlab chiqarish jarayonidagi mehnat va moddiy sarflarga bog‘lab tushuntirganlar. Ammo Akvinat «odil narx»ga bo‘lgan sarfli yondashuv tushunchasini yetarli emas, deb hisobladi. Uning fikricha sotuvchi o‘z mavqeyiga qarab buyumni «о ‘z narxidan ко ‘ra qimmatroq sotishi mumkin». 6.Qadimgi Osiyodagi iqtisodiy g`oyalar Iqtisodiy fan manbalarini avvalo jahon sivilizatsiyasining beshigi bo`lgan qadimgi Sharqdan izlamoq mantiqan to`g`ridir. Iqtisodiy g`oyalarning shakllanishi insoniyatning paydo bo`lishi bilan boshlangan. Ammo, hozirgi paytda qo`lyozmalarda aks ettirilgan g`oyalargina tahlil qilingan. Shu sababli iqtisodiy ta'limotlar tarixi quldorlik jamiyati, aniqrog`i, xususiy mulk paydo bo`lishi bilan boshlanadi, deyish o`rinlidir. "Avesto" bo`yicha turli tabiiy ofatlarga qarshi zahira oziq-ovqatlar barpo qilish qo`llab-quvvatlanadi (Konfutsiylik va boshqa ta'limotlarda ham bu g`oya katta o`rinni tutadi). "Avesto"ning yozilishi jihatidan keyingi davrga mansub fikrlarda, masalan, chorvadorlar hamkori Yim to`g`risidagi afsonada "oltin asr"dagi PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com 21 mol-qo`ylarning mo`l-ko`lligi haqida so`z yuritiladi. Yimning xizmati ulug`lanib, kuchli sovuq, qor va suv to`fonidan hayvonlar va odamlarni qutqarish uchun "varu" (qo`rg`on) qurdirib, unga suv o`tkazadi, mayda va yirik mollar, odamlar, it, qush, barcha o`simliklar urug`i va yonib porlab turgan olovni keltiradi (Nuh payg`ambar bilan solishtiring). Odamlar uchun turar joy, hayvonlar uchun molxonalar qurilgani aytiladi.Dastlab quldorlik jamiyati Sharqda sinfiy ajralish boshlangan joylarda, Mesopotamiya (Tigr va Yefrat daryolari oralig`ida) va Misrda eramizdan avvalgi IV ming yillikda yuzaga keladi. Bunga asosiy sabab shuki, bu yerda texnologik inqilob ro`y berdi, metall qurollar ishlatila boshlandi, qishloq xo`jaligida intensiv, ko`p hollarda sug`orma dehqonchilikka o`tildi, shu asosda nisbatan turg`un qo`shimcha mahsulot olish imkoni tug`ilgan. Oqibatda, jamiyatda mehnat taqsimotini rivojlantirishga, ko`pgina hunarmandchilik sohalarining ajralib chiqishiga, sinfiy tabaqalanishga turtki bo`ldi.

O'xshashlar

«Iqtisodiy ta'limotlar tarixi» fanining predmeti va uslubi
Iqtisodiy indekslar
Iqtisodiy o'sish
Iqtisodiy tahlil
Iqtisodiy o’sish