Davlat va nodavlat moliyaviy muassasalarning iqtisodiyotda tutgan o‘rni - Iqtisodiyot - Slaydlar

Davlat va nodavlat moliyaviy muassasalarning iqtisodiyotda tutgan o‘rni

Yuklangan vaqt:

01.08.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1888.30078125 KB

Ko'chirib olish

M A V Z U : D A V L A T V A N O D A V L A T M O L I Y A V I Y M U A S S A S A L A R N I N G I Q T I S O D I Y O T D A T U T G A N O ‘ R N I

MUNDARIJA • KIRISH • I BOB. DAVLAT VA NODAVLAT MOLIYAVIY MUASSASALARNING IQTISODIYOTDA TUTGAN O‘RNI. • 1.1. MARKAZIY BANKLAR VA ULARNING ASOSIY FUNKSIYALARI • 1.2. MOLIYA MUNOSABATLARI VA UNING MOHIYATI • II BOB. IXTISOSLASHTIRILGAN MOLIYAVIY VOSITACHILARNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI VA VAZIFALARI. • 2.1. IXTISOSLASHGAN MOLIYAVIY VOSITACHILAR • 2.2. MINTAQAVIY VA BUTUN DUNYOVIY MOLIYAVIY TASHKILOTLAR • XULOSA • FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH • MAVZUNING DOLZARBLIGI. O'ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA DAVLAT MOLIYASI MAMLAKAT MOLIYA TIZIMIDA ALOHIDA O'RIN EGALLAYDI. DAVLAT MOLIYASI ORQALI DAVLATNING QATOR IJTIMOIY, IQTISODIY, SIYOSIY, EKOLOGIK VA BOSHQA FUNKSIYALARINI AMALGA OSHIRISHNING MODDIY-MOLIYAVIY ASOSI YARATILADI, DAVLAT MOLIYASI MAMLAKAT MOLIYA TIZIMINING BARCHA BO'G'INLARI BILAN BYUDJET-MOLIYA QONUNCHILIGI BILAN TARTIBGA SOLINADIGAN MUAYYAN MUNOSABATLARGA KIRISHADI. O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINI RIVOJLANTIRISHNING USTUVOR VAZIFALARINI BAJARISH, IQTISODIYOTNI BARQAROR VA MUTANOSIB RIVOJLANTIRISH, JAHON BOZORLARIDA MUSTAHKAM O'RIN EGALLASH, SHULAR ASOSIDA IZCHIL IQTISODIY O'SISHNI TA'MINLASH, AHOLINING HAYOT DARAJASI VA FAROVONLIGINI YANADA OSHIRISH BORASIDAGI VAZIFALARNI TO'LIQ VA SAMARALI AMALGA OSHIRISH SHAROITIDA DAVLAT MOLIYASINING AMAL QILISH MEXANIZMLARINI PUXTA O'RGANISH HAR QACHONGIDAN HAM DOLZARBDIR. DAVLAT MOLIYASI TIZIMIDA FAOLIYAT YURITUVCHICHI MUTAXASSISLARDAN DAVLAT MOLIYAVIY MUNOSABATINI TO'G'RI VA SAMARALI TASHKIL ETISH MEXANIZMLARINI PUXTA BILISH VA AMALIYOTDA QO'LLAY OLISH TALAB ETILADI.

Shu sababli bakalavriatning bir qator ta'lim yo'nalishlari o'quv rejasiga "Davlat moliyasi" nomli fan kiritilgan bo'lib, ushbu fan dasturida davlat moliyasining mohiyati, iqtisodiyotni tartibga solish va ijtimoiy aiyosatni amalga oshirishdagi ahamiyati, davlat moliyasining tarkibi, davlat moliyasining tashkiliy-huquqiy asoslarini, davlat moliya siyosatining asosiy yo'nalishlari, davlat moliyasini boshqarishda davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining vakolatlari, byudjetdan tashqari jamg'armalar faoliyatini tashkil etish mexanizmlari, davlat krediti va davlat qarzlarini boshqarish masalalari, ijtimoiy-iqtisodiy sohalar taraqqiyotida davlat moliyasining ahamiyatini oshirish kabi masalalar qamrab olingan. Davlat moliyasining mazmuni bevosita davlatning ijtimoiy-iqtisodiy funksiya va majburiyatlaridan kelib chiqadi. Davlatning ijtimoiy- iqtisodiy siyosati tadbirlarini, ijtimoiy soha va tarmoqlarni moliyaviy mablag'lar bilan ta'minlashda davlat moliyaviy resurslari asosiy moliyaviy manba bo'lib xizmat qiladi.

I BOB. DAVLAT VA NODAVLAT MOLIYAVIY MUASSASALARNING IQTISODIYOTDA TUTGAN O‘RNI. 1. Markaziy banklar va ularning asosiy funksiyalari Insoniyat hayot kechirishi uchun oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy- joy va ijtimoiy sohani doimiy ravishda takror ishlab chiqarishi taqozo etiladi. Planetamiz aholisi sonining o‘sishi va uning urbanizatsiyalashuv darajasining ortishi, mamlakatlar ichidagi va ular o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarning kuchayishi, ilmiy-texnika taraqqiyotining rivojlanishi qator omillar ta’siri sharoitida “hayot kechirish”ni takror ishlab chiqarish ayrim davlatlar mustaqil yashay olishining muhim sharti bo‘lib qolmoqda. Ma’lumki, xalqaro mehnat taqsimotining foydali tomonlaridan tashqari zararli jihatlari ham mavjud. Uning salbiy tomonlari yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlarning notekis taqsimlanishiga, eng boy-badavlat sanalgan mamlakatlarda moliyaviy kapitalning tobora ko‘proq to‘planishiga olib kelmoqda.

Takror ishlab chiqarish uchun bu bosqichlar, albatta, majburiy yoki shart bo lib, ulardan hatto bittasi ‘ ishtirok etmasa, takror ishlab chiqarish jarayoni uzilib qoladi. Uning har bir bosqichlariga bir yoki bir necha iqtisodiy kategoriyalar xizmat qiladi. Kategoriyalarning takror ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishi bevosita va bilvosita shakllarda bo lishi ‘ mumkin. Masalan, baho kategoriyasi tovar kategoriyasi singari almashuv bosqichida markaziy o rinni egallaydi. ‘ Biroq, baho kategoriyasining ta siri, ’ takror ishlab chiqarishning bu bosqichida boshqa kategoriyalar xizmat qilishiga qaramasdan, iste mol ’ bosqichida bevosita namoyon bo ladi. ‘ O zbekiston sharoitida davlat ‘ moliyasining ijtimoiy mo ljallanganlik darajasi yuqori ‘ ekanligidan kelib chiqiladigan bo lsa, taqsimlash bosqichida ‘ ularning roli nisbatan kattaroq ekanligi yaqqol ko rinadi. ‘

Moliyaviy tizim moliyaviy xizmatlar ko‘rsatuvchi bozorlar, vosita-chilar, firmalar va boshqa institutlarni o‘z ichiga oladi. Ular yordamida uy xo‘jaliklari, xususiy kompaniya va hukumat tashkilotlari o‘zlari qabul qilgan moliyaviy qarorlarini amalga oshiradilar. Moliyaviy tizim tarkibiga aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatbaho qog‘ozlar sotiluvchi bozorlar, shuningdek, banklar va sug‘urta kompaniyalari kabi moliyaviy vositachilar kiradi. Pul mablag‘lari moliyaviy tizim tuzilmasining turli elementlari orqali ortiqcha moliyaviy mablag‘larga ega bo‘lgan kompaniyalardan mablag‘ yetishmaydigan kompaniyalarga oqib o‘tadi. Ko‘pgina hollarda moliyaviy oqim moliyaviy vositachilar orqali o‘tadi.

II BOB. IXTISOSLASHTIRILGAN MOLIYAVIY VOSITACHILARNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI VA VAZIFALARI. 2.1. Ixtisoslashgan moliyaviy vositachilar Ixtisoslashgan moliyaviy vositachilar. Bu guruh tashkilotlar iqtisodiy faoliyatning o‘ziga xos turlarini rag‘batlantirish maqsadida tuzilgan kompaniyalarni o‘z ichiga oladi. Ushbu kompaniyalar faoliyati moli- yalashtirish jarayonini yengillashtiradi yoki ular muayyan guruhdagi mijozlarga har xil turdagi qarzga oid instrument (vosita)larni taqdim etadilar. Bunga misol tariqasida fermerlar, talabalar, kichik korxonalar, yangi uylarni sotib oluvchilar va boshqalarga qarz beruvchi yoki qarzni kafolatlovchi davlat agentliklarini ko‘rsatish mumkin. Davlat tashkilotlarining boshqa guruhi bank omonatlarining sug‘urtasi uchun tashkil etilgan agentliklar sifatida namoyon bo‘ladi. Ularning asosiy funksiyasi moliyaviy tizimning barcha qismida yoxud uningqaysidir bir qismida iqtisodiy inqirozlarning oldini olish orqali iqtisodiy barqarorlikka ko‘maklashishdan iborat. Bu rejada eng yomon ssenariy bank sarosimasi hisoblanadi. Omonatchilar, agar pullarining ishonchli joyda turganligi va istagan paytda ularni qaytarib olishlariga ishonishsa, o‘z omonatlarini banklarda saqlashga rozi bo‘ladilar. Shu bilan birga banklarda nolikvid va riskli aktivlar mavjudligi va bu aktivlar bankning omonatchilar oldidagi majburiyatlarini ta’minlash uchun xizmat qilishi ham ularga ma’lum.

Agar omonatchilar qaysidir paytda o‘z omonatlarini to‘liq miqdorda qaytarib olishlariga ishonishmasa, ular sarosimaga tushib, bankka qarab yugurishadi va birinchi bo‘lib navbatga turishga va imkon qadar tezroq o‘z pullarini qaytarib olishga urinishadi. Bu kabi holat bankni o‘z riskli aktivlarining bir qismini pulga sotishga majbur qiladi. Agar omonatlarni ta’minlovchi aktivlar nolikvid bo‘lsa, ularni tezroq sotish zaruriyati talqin qilayapmiz? Hamma vaqt ham unga tayyor turibmizmi va uni sog‘lom holat sifatida qabul qilayapmizmi? Ilmiy tadqiqotlarimizni amalga oshira borib Markaziy banklar faoliyatini takomillashtirishga bag‘ishlangan tavsi- yalarimizga muammoning bu jihatlariga e’tibor berayapmizmi? “Taklif-tav- siya”larimiz, ayrim hollarda, teskari yo‘nalishga ega emasmi? Va h.k. ndekslash deb investitsiya stretegiyasini atashadi, uning maqsadi investitsiya kapitalining daromadliligi o‘zgarishini mo‘ljal sifatida tanlangan birja indeksiga bog‘lab qo‘yishdir. Asosiy funksiyasi mijozlarni ular moliya bozorida bevosita opera-tsiyalaridan olishlari mumkin bo‘lgan moliyaviy mahsulotlar va xizmatlarga nisbatan yuqori samarali moliyaviy mahsulotlar va xizmatlar bilan ta’minlashdan iborat firmalarga moliyaviy vositachilar deyiladi. Moliyaviy vositachilarning asosiy turlari ichida banklar, investitsiya va sug‘urta kompaniyalarini keltirish mumkin. Ularning moliyaviy mahsulotlari: chek hisobvaraqlari, kreditlar, ipotekalar, o‘zaro jamg‘armalarning qimmatli qog‘ozlari va sug‘urta shartnomalarining keng diapazoni kabilarni o‘z ichiga oladi.

AQSh Markaziy banki (Federal Reserve System – Federal zahira tizimi) davlatga nisbatan yuqori darajadagi mustaqillikka ega. Uning tarkibiga 7 a’zodan iborat bo‘lgan va Kolumbiya shtatidagi Vashington shahrida joylashgan boshqaruvchilar kengashidan tarkib topgan 12ta mintaqaviy bank kiradi. Biroq, shuni ham qayd etish joizki, boshqaruvchilar kengashining barcha 7 a’zolari AQSh Prezidenti tomonidan tayinlanadi va mamlakatning Senati tomonidan tasdiqlanadi. Modomiki, davlat qonun yaratuvchi va ularning bajarilishini nazorat qiluvchi organ hisoblanar ekan, u moliyaviy tizimni tartibga solish bo‘yicha to‘liq javobgardir. Dunyoning eng taraqqiy etgan mamlakatlaridan biri bo‘lgan AQSHda ham, boshqa davlatlarda ham moliyaviy tizimni tartibga solish bo‘yicha bahzi masalalarni bajarish mahlum bir moliyaviy sektor qatnashchilari assotsiatsiyasi yoki fond birjalariga o‘xshash xususiy sektor muassasalarining vakolatiga o‘tkaziladi.

Markaziy banklar – bu asosiy funksiyasi moliyaviy bozorning mahlum parametrlariga, masalan, muhmaladagi pul miqdoriga tahsir etish orqali davlat siyosati vazifalarini amalga oshirishga ko‘maklashishdan iborat bo‘lgan moliyaviy vositachilardir. Markaziy banklar faoliyati bahzi davlatlarda davlat ijroiya organlarining bevosita nazorati ostida bo‘lsa, boshqa davlatlarda ular mahlum darajada avtonomlik (mustaqillik)ka egadirlar. Bank mahlum bir davlatning markaziy banki ekanligini ko‘pincha uning nomiga qarab bilib olish mumkin: Bank of England, Bank of Japan, Bank Rossii va hokazo. Biroq, masalan, markaziy bank AQSHda Federal Reserve System (Federal zahira tizimi), Germaniyada esa Bundesbank deb ataladi. Markaziy bank odatda davlat to‘lov tizimining yuragi hisoblanadi. U davlatni milliy valyuta bilan tahminlaydi va banklararo hisob-kitoblar tizimi uning boshqaruvida bo‘ladi. To‘lov tizimi samarali bo‘lishi uchun inflyatsiya darajasi kamida o‘rtacha bo‘lishi va buni markaziy banklar o‘zlarining asosiy vazifasi deb ko‘rishlari shart. Biroq, ko‘p davlatlarda ulardan aholining to‘liq bandligini hamda davlat iqtisodiy o‘sishini tahminlash kabi maqsadlarga erishishga yo‘naltirilgan harakatlarni kutishadi. Bunday davlatlarda markaziy banklarga ko‘pincha bir-biri bilan nizoli maqsadlarni balans (muvozanat)ga keltirish: narxlar barqarorligini va aholining to‘liq bandligini tahminlash yuzasidan barcha choralarni ko‘rishiga to‘g‘ri keladi.

Asosiy masalalardan biri esa amaldagi qonunchilikni takomillashtirishdan iborat bo'lib turibdi. Shu oʻrinda Yevropa mamlakatlari bilan savdo-iqtisodiy yoʻnalishda hamkorlikni sezilarli tarzda oʻsib, rivojlanib borayotganini alohida taʼkidlab oʻtish lozim. Jumladan, Davlat statistika qo‘mitasi O‘zbekistonning 2020 yil 9 oyi davomidagi tashqi savdo aylanmasi bo‘yicha statistik ma'lumotlarni e'lon qildi. Unga ko‘ra, joriy yilning o‘tgan 9 oyi davomida O‘zbekistonning eng ko‘p tashqi savdo aylanmasi Xitoy bilan bo‘lgan – 4,6 mlrd, bunda eksport – 1,4 mlrd, import 3,2 mlrd AQSh dollarini tashkil etgan. Keyingi o‘rinda Rossiya turibdi – 4,1 mlrd, eksport – 1,1 mlrd, import 3 mlrd AQSh dollari. Yuqori uchlikni Qozog‘iston yakunlab beradi – 2 mlrd., eksport – 646,2 mln, import 1,3 mlrd AQSh dollari. Shuningdek, O‘zbekistonning quyidagi davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi yuqori bo‘lgan. Koreya – 1 mlrd 599,6 mln, eksport – 34,1 mln, import 1 mlrd 565,5 mln AQSh dollari. Turkiya – 1 mlrd 434,1 mln, eksport – 650,9 mln., import 783,2 mln AQSh dollari. Qirg‘iziston – 660,7 mln, eksport – 561,1 mln, import 99,6 mln AQSh dollari. Germaniya – 574 mln, eksport – 51,3 mln, import 522,8 mln AQSh dollari. Afg‘oniston – 542,9 mln, eksport – 541,3 mln, import 1,7 mln AQSh dollari. Tojikiston – 358,8 mln, eksport – 289,1 mln, import 69,7 mln AQSh dollari. Turkmaniston – 323,6 mln, eksport – 97,8 mln, import 225,9 mln AQSh dollari.

Dunyoning yetakchi davlatlari, Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi rivojlangan mamlakatlar, xususan, Koreya Respublikasi va Yaponiya, Yevropa mamlakatlari va Yevropa Ittifoqi, arab-musulmon hamda turkiy tilli davlatlar bilan o‘zaro manfaatli, samarali va ko‘p qirrali hamkorlikni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi.

XULOSA Xalqaro moliya — xalqaro moliyaviy resurslar m ajm uini va ularning harakatlanishini ifodalovchi tushuncha hisoblanadi. Xalqaro moliya m unosabatlari muayyan m aqsadlarni am alga oshirish uchun xalqaro darajada shakllantirilgan moliyaviy resurslarni taqsim lash va ulardan foydalanish jarayonidagi iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro moliya m unosabatlari o‘ziga xalqaro valuta m unosabatlari, xalqaro kredit munosabatlari, xalqaro investitsiya m unosabatlari, xalqaro savdo munosabatlari, xalqaro soliq munosabatlari, xalqaro lizing munosabatlari, mamlakatlar to‘lov balansini boshqarish, xalqaro moliya tashkilotlari bilan aloqalar kabi m unosabatlarni qam rab oladi. Globallashuv jarayoni — jahon savdosining o‘sishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kengayishi, kapitalning xalqaro oqimi rivojlanishi, xizm atlar va mahsulotlarning xalqaro harakati xalqaro m oliyaning rivojlanishiga zam in yaratdi. Shuningdek, m azkur holat jahon moliya bozorlarining, xalqaro moliyaviy korporatsiyalarning yuzaga kelishiga, davlatlararo moliyaviy munosabatlarning va xalqaro moliyaviy faoliyatning boshqa jihatlari murakkablashuviga olib keldi.

Xalqaro moliya doimiy o‘zgaruvchan xalqaro pul tizimlarining holati va rivojlanishini, alohida mamlakatlar to‘lov balansining o‘zgarishini, xalqaro moliya bozorlari, xalqaro moliyaviy korporatsiyalar, xalqaro bank va investitsion faoliyatni namoyon etadi. Natural munosabatlar ustunlik qilgan paytlarda hatto nisbatan rivojlangan mamlakatlarda ham pul o‘zining barcha funksiyalarini bajara olmagan. Shunga mos ravishda pul munosabatlarining tizimi sifatida moliya ham jamiyatning barcha tarmoqlari va sohalari uchun umumiylik kasb eta olmagan. Ibtidoiy-jamoa tuzumining xo‘jalik tuzilmasi to‘g‘risida aniq ma’lumotlar mavjud bo‘lmaganligi uchun faraz qilish mumkinki, doimiy davlat apparati yo‘q bo‘lganligi uchun ana shunday davlatning daromadlari va xarajatlarini shakllantirish ham bo‘lmagan. Davlat apparatining shakllanishi, unga tegishli bo‘lgan funksiyalarning kengayishi, xususan, doimiy qo‘shinlarning tashkil etilishi, yo‘l qurilishining joriy etilishi bilan jamiyatda moliyaning roli oshib borgan. Quldorlik davlatlari daromadlarining asosiy manbalari kontributsiyalar, harbiy o‘ljalar, natural soliqlar va boshqalar hisoblangan. Ma’lum bir mamlakatda ma’lum bir davr mobaynida aholining qandaydir guruhlari pul ko‘rinishidagi soliqlarni to‘lagan bo‘lishi mumkin. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, quldorlik tuzumida pul ko‘rinishdagi soliqlar faqat tasodifiylik xarakteriga ega edi. Xuddi shuningdek, natural xo‘jalik yuritishga asoslangan feodalizmda ham pullik soliqlar ustuvorlik kasb qilgan emas. Jamiyatning tovar-pul munosabatlariga o‘tishi munosabati bilan iqtisodiy kategoriya sifatida moliya umumiylik xarakteriga ega bo‘ladi. Biroq, hatto ana shunday sharoitda ham davlat ehtiyojlarini qondirishning pulsiz xaraktyerga ega bo‘lgan usullari saqlanib qolishi mumkin. Buning sodda va tushunarli misoli sifatida yoppasiga harbiy majburiyatni ko‘rsatib o‘tish mumkin.

E TIBORINGIZ UCHUN ’ TASHAKKUR!

O'xshashlar

Iqtisodiy xavfsizlikning mohiyati va milliy xavfsizlik tizimida tutgan o‘rni

Raqamli iqtisodiyotda yangi tendensiyalar

Iqtisodiyotda amaliy dasturiy ta'minotning o’rni va ahamiyati

Iqtisodiy sub’ektlar faoliyatini davlat tomonidan moliyaviy tartibga solish instrumentlari

Raqamli iqtisodiyotda sun’iy intellektni o’rni