Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan foydalanish - Iqtisodiyot - Slaydlar

Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan foydalanish

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

562.5 KB

Ko'chirib olish

Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan foydalanish Reja: I. Kirish Mavzuning mazmun mohiyati va dolzarbliligi. II. Asosiy qism 1. Tadbirkorlik faoliyati tushunchasi, uning vazifalari va rivojlanish shart-sharoitlari. 2. Tadbirkorlik faoliyatining shakllari. 3.Tadbirkorlik kapitali va uning harakat bosqichlari. 4. Tadbirkorlik kapitalining aylanishi. Asosiy va aylanma kapital. 5. Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan foydalanish. III. Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. www.arxiv.uz

“ Iqtisodiy rivojlanish sur’atlari haqida gapirganda... uning mezonlariga va eng avvalo, sifat ko'rsatkichlariga ko'proq e’tibor qaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday o'sishlar iqtisodiyotimizda yuz berayotgan tarkibiy o'zgarishlar, uning izchil va barqaror rivoji uchun xizmat qilishi, xalqimizning hayot darajasini yuksaltirishga, bir so'z bilan aytganda, amaliy hayotimizni yaxshilashga olib kelishi lozim”. I.A. Karimov www.arxiv.uz

Kirish Ush bu mavzuda hozirgi kunda tadbirkorlarning ahamiyati, ularga yaratilayotgan sharoitlar va berilayotga yo’l yo’riq maslahatlar haqida boradi. Tadbirkorlarning yuksalishi ularning ishbilarmonligidadir. Ular qanchalik qo’l ostidagi moddiy boyliklaridan unumli foydalanib ularni qayta ishlab yoki aylantirib foyda olsa yuksalishi shunchalik bo’ladi. Ayniqsa hozirgi raqobatchilik sharoitida tadbirkor raqobatga chidasa mahsuloti raqobatbardosh bo’sa u gullab yashnaydi. Mana shuning uchun tadbirkorning kapitalini qayta ishlash va aylantirish zarurdir. www.arxiv.uz

1. Tadbirkorlik faoliyati tushunchasi, uning vazifalari va rivojlanish shart-sharoitlari. Ilmiy-nazariy iqtisodiy adabiyotlarda tadbirkorlik faoliyatiga doir olimlarning fikrlari, mulohazalari mavjud bo’lib, ularda ko’pincha tadbirkorlik faoliyati va biznesni bir xil tushuncha sifatida talqin qilinmoqda. O’zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida”gi Qonunida ta‘riflarinishicha “Tadbirkorlik (tadbirkorlik faoliyati) – yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mulkiy mas‘uliyat ostida mavjud qonunlar doirasida, daromad (foyda) olish maqsadida, tahlika bilan amalga oshiriladigan iqtisodiy faoliyatdir.” Tadbirkorlik – bu mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga ijodkorlik, yangilik yaratish bilan bog’liq faoliyatdir. Biznes (inglizcha “ish va odam”) esa unga nisbatan keng tushuncha bo’lib, umuman foyda olish nuqtai-nazaridan yuritiluvchi faoliyatdir. Tadbirkorlik faoliyati – shakli va sohasidan qat‘i nazar foyda olish va undan samarali foydalanish maqsadiga qaratilgan iqtisodiy foliyatdir, deyish mumkin. Tadbirkorlikka shart-sharoitlar zarur, shunda u rivojlanadi, uning asosida tovar ishlab chiqarishning umumiy ijtimoiy-iqtisodiy shart- sharoitlari yotadi. www.arxiv.uz

2. Tadbirkorlik faoliyatining shakllari. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha mamlakatlarda mukammal iqtisodiyotni yaratishda tadbirkorlik muhim faoliyat hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar jadal rivojlanib, bir-biriga qo’shilib ketishi sodir bo’lmoqdaIshlab chiqaruvchi kuchlardan jamoa, guruh, xususiy va shaxsiy maqsadlarda ishlatiladigan turlari mavjud. Shunga mos ravishda tadbirkorlikning turli- tuman shakllari mavjud: a) davlat; b) jamoa; v) shaxsiy; g) xususiy; d) aralash va boshqa hosila shakllari rivojlanadi. Davlat korxonalari учта гуруhга бo’лиш мумкин: 1) Бюджет корхоналари; 2) Давлат ишлаб чиqариш корхоналари; 3) Аралаш корхоналар. www.arxiv.uz

• Huquqiy va xo’jalik mustaqilligiga ega bo’lmagan korxonalar byudjet korxonalari ga kiradi. Bu korxonalar davlatning ma‘muriy-boshqarish tizimiga kiradi va biron-bir vazirlik, mahkama yoki mahalliy o’zini-o’zi boshqarish organlariga bevosita bo’ysunadi. Ular olgan foydasidan soliq to’lamaydi, barcha daromad va xarajatlar davlat byudjeti orqali o’tadi. • Davlat ishlab chiqarish korxonalari - bu korxonalarning ancha keng tarqalgan tashkiliy, huquqiy shaklidir. Ular alohidalashgan mol-mulkka ega bo’lib, xo’jalik faoliyati bilan birga davlat tomonidan belgilangan doirada boshqarish va tartibga solish vazifalarini ham bajaradi. • Aralash kompaniyalar – hissadorlik jamiyatlari va majburiyatlari cheklangan shirkatlar shaklida tashkil qilinib, aktsiyalari davlatga va xususiy omonatchilarga taaluqli bo’ladi. Ular qonun doirasida ish yuritadigan yuridik shaxslar siftaida ish yuritadilar. Ularga davlat tomonidan moliyaviy yordam va dotatsiyalar beriladi, chet el litsenziyalarini yengil shartlar bilan oladilar, davlat korxonalaridan xom ashyo va yarim narxlarda olish, ishlab chiqargan mahsulotni sotish uchun bozor bilan ta‘minlangan bo’ladilar. • Korxonalar xo’jalik jamiyatlari va shirkatlari, ishlab chiqarish kooperativlari, jamoa korxonalari, ijara korxonalari, xo’jalik birlashlamalari shaklida tuzilishi mumkin. • Kooperativ tadbirkorlik – jamoa tadbirkorlikning alohida shakli bo’lib, jamoa mulkiga asoslanadi va kooperatsiya a‘zolarining uning faoliyatida o’z mehnati bilan ishtirok etishini taqozo qiladi. • Kooperativ mulkchilikning asosiy belgilari bor: • a) ishlovchilar ishlab chiqarish vositalari bilan bevosita qo’shiladi; • b) kooperatsiya a‘zolarining ishlab chiqarish ositalaridan keng foydalanadi; • v) iqtisodiy jihatdan teng huquqlidir; • g) jamoa o’z-o’zini boshqaradi; • d) jamoani va shaxsiy manfaatlari uyg’unlashadi. www.arxiv.uz

3. Tadbirkorlik kapitali va uning harakat bosqichlari Tadbirkor ixtiyorida bo’lib, foyda olish maqsadida ishlatiladigan barcha moddiy vositalar, tovarlar va pul mablag’lari birgalikda tadbirkorlik kapitali deb ataladi. Tadbirkorlik kapitali doimo ishlab chiqarish va muomala jarayonida harakatda bo’ladi. Bu harakatda kapital bir qancha bosqichlarni bosib o’tadi. Ishlab chiqarishga sarflanadigan har fanday sarmoya o’z harakatini pul shakli dan boshlaydi. Pul (P) tegishli resurslar bozoridan zarur tovarlar, ya‘ni ishlab chiqarish vositalari (Iv) va ishchi kuchi (Ik) sotib olishga sarflanadi (avanslanadi). Sotib olingan tovarlar ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan resurslardiрwww.arxiv.uz

Kapital birinchi bosqichda pul shakli da, ikkinchi bosqichda unumli yoki ishlab chiqarish omillari va uchinchi bosqichda tovar shakli da yuzaga chiqadi. Kapital doiraviy aylanish jarayonida uning har bir shakli alohida vazifani bajaradi va shunga ko’ra ular kapitalning harakati shakllari deyiladi. Kapital pul shaklining harakati iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlarni yaratishda iborat. Bu jarayonda pul avanslanib, unga ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi sotib olishga sarflanadi. Kapital unumli shaklining harakati tovarlar ishlab chiqarish va xuddi shu jarayonda qiymatning o’sishiga erishishni ta‘minlash sodir bo’ladi. Kapital tovar shaklining harakati orqali ishlab chiqarilgan tovarlar qiymatining narx shaklida ro’yobga chiqishi sodir bo’ladi va o’sgan qiymatning pul aylanishi bilan tadbirkorning foyda olish maqsadi ta‘minlanadi. Tadbirkorlik kapitalining har uchala shakli bir vaqtda o’z doiraviy aylanishiga ega bo’ladi. Tadbirkorlik kapitali pul shaklining doiraviy aylanishi: www.arxiv.uz

4. Tadbirkorlik kapitalining aylanishi Asosiy va aylanma kapital Kapitalning harakati doimiy va uzluksiz aylanma harakatda bo’lishi lozim. Shu jumladan tadbirkorlik kapitali ham o’z aylanma harakatida takrorlanib turadi. Kapital harakatining ketma-ket uzluksiz aylanishi, takrorlanib, yangilanib turishi tadbirkorlik kapitalining aylanishi deyiladi. Aylanma harakatda bo’lgan kapitalning harakati bir xil tezlikda bo’lmaydi. Masalan,unumli iste‘molda bo’lgan xom ashyo va materiallar qiymati bir doiraviy aylanishdan keyin, boshqa qismi, masalan, mehnat qurollari qiymati bir necha doiraviy aylanishdan keyin o’zining boshlang’ich shakliga qaytadi. www.arxiv.uz

Kapital o’zining aylanishiga ko’ra ikki qism ga bo’linadi: 1. Asosiy kapital; 2. Aylanma kapital. Ishlab chiqarish jarayonida ko’p marta doiraviy aylanishda ishtirok etib, o’zining qiymatini tayyor mahsulotga va xizmatga bo’lib-bo’lib o’tkazib borishi va o’zining ashyoviy-buyum shaklini o’zgartirmasligi asosiy kapital deyiladi. Bir doiraviy aylanish davomida to’liq iste‘mol qilinib, o’zining qiymatini mahsulot va xizmatlarga to’liq o’tkazishi va ashyoviy-buyum shaklini o’zgartirishi yoki yo’qotishi aylanma kapital deyiladi. Asosiy va aylanma kapitallar bir-birlaridan farq qiladi: 1. Ishlab chiqarishda (jarayoni) harakat qilishi bo’yicha farqi bo’ladi . Asosiy kapital aylanma harakatda o’zining buyum ko’rinishini uzoq davrlar saqlab qoladi. Masalan, stanok 10 yil, bino 5-100 yil davomida faoliyatda ishtirok etadi. Aylanma kapital (masalan, paxta, jun, metall) har bir doiraviy aylanishda to’liq unumli iste‘mol qilinadi va qiymatini mahsulotga yoki xizmatga to’liq o’tkazadi. 2. Qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlarga o’tkazishi bo’yicha ham farqi bo’ladi . Asosiy kpital ishlab chiqarishda uzoq davrlarda qatnashib, qmyatini qisman-qisman mahsulot va xizmatlarga ko’chirib boradi. Xom ashyo va materiallar, yoqilg’i va energiya kabi aylanma kapital unsurlari har bir doiraviy aylanishda to’lig’icha unumli iste‘mol qilinadi va ularning qiymati mahsulot va xizmatlar qiymatiga to’lig’icha o’tadi. 3. Kapital qiymatining aylanish usuli bo’yicha farq qiladi . Asosiy kapital qiymati ikkiga bo’linadi. Qiymatning mahsulotga o’tgan qismi tovarlar va xizmatlar bilan birga muomalada bo’ladi va pul shakliga o’tib, qoplash fondi shaklida asta-sekin jamg’arilib boradi. Mahsulotga o’tmagan qismi ishlab chiqarish doirasida mavjud bo’lgan asosiy kapitalda gavdalanganicha qolaveradi. Iste‘mol qilingan mehnat predmetlari qiymati to’la-to’kis aylanib, yangi mahsulotlar qiymati tarkibiga kiradi. 4. Qayta tiklanish usuli . Asosiy kapital ishlab chiqarish jarayonida to’xtovsiz ishtirok etishi natijasida yoyiladi, eskiradi, uni yaroqli holatiga qaytarish uchun uning jamg’arilgan qiymatidan sarf qilinadi va yangilanadi. Aylanma kapital har bir doirviy aylanishdan keyin ashyoviy byyum shaklida qaytib tiklanadi. www.arxiv.uz

Tadbirkorlik kapitali o’z harakatida ishlab chiqarish va muomala bosqichlari ni bosib o’tadi. Shu sababli uning aylanish vaqti (Av) ishlab chiqarish vaqti (Iv) bilan va muomala vaqti (Mv) yig’indisida iborat bo’ladi: Av = Iv + Mv (7) Ishlab chiqarish vaqti uch qismdan iborat bo’ladi: 1) Bevosita mehnat jarayoni yoki ish davri (Id); 2) Turli tanaffuslar davri (Td); 3) Ishlab chiqarish vositalarining ishlab chiqarish zahiralarida bo’lish davri (Zd). Demak, Iv = Id + Td + Zd (8) Ish davri – ishlab chiqarish vaqtining asosiy tarkibiy qismidir. Bu vaqt davomida mahsulot mehnatning bevosita ta‘siri ostida bo’ladi. Ish davrining uzunligi ishlab chiqariladigan mahsulot xususiyatiga, qo’llaniladigan mehnatning miqdori va uning unumdorligi darajasiga bog’liqdir. Kapitalning aylanish tezligi ulardan foydalanish samaradorligiga jiddiy ta‘sir qiladi. Aylanish tezligi muayyan davr ichida (A) qilingan aylanishlar soni (n) yoki bir aylanishning uzun-qisqaligi (a) bilan belgilanadi: n = А / а ; а = А / n (9) га тенг бo’лади. Ishlab chiqarish – tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun ketgan vaqt, ishlab chiqarish vositalari sotib ol ish va tayyor tovarlarni sotish uchun ketgan vaqt muomala vaqtini tashkil etadi. www.arxiv.uz

5. Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan foydalanish Kapitalning samaradorlik darajasi turli omillarning ta‘siri ostida shakllanadi. Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish o’zaro bog’langan ichki jarayonga: asosiy kapitalning eskirishi, ya‘ni amortizatsiya jarayoni va amortizatsiya fondidan mehnat vositalarini jismoniy shaklda tiklash uchun foydalanishga tayanadi. www.arxiv.uz

Mehnat vositalari jismoniy eskirishining ikki shakli mavjud: ularni foydalanish jarayonida va harakatsiz turishi natijasida, tabiiy kuchlarning ta‘sirida jismoniy eskirish. Mehnat vositalari jismoniy eskirish binoan birga ma‘naviy jihatdan ham eskiradi. Ma‘naviy eskirishning ikki xil turi mavjud bo’lib, u bir-biridan farq qiladi. Ma‘naviy eskirishning birinchi turi mehnat vositalari tayyorlanadigan tarmoqlarda mehnat unumdorligi oshganligi natijasida ular qiymatining pasayishida ifodalanadi. Bu ishlab turgan uskunalarni yangilari bilan almashtirishni zarur qilib qo’ymaydi, chunki ishlab turgan va yangi uskunalarning texnika darajasi bir xil bo’lib qolaveradi. www.arxiv.uz

Ma‘naviy eskirishning ikkinchi turi da ancha mukammal, arzon va unumli mashinalarning ishlab chiqarishga kirib kelishi bilan ilgari o’rnatilgan mehnat vositalaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo’lmay qoladi va yangilari bilan almashtiriladi. Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatlarning bir qismi amortizatsiya fondi yordamida qoplanadi. Amortizatsiya asosiy kapital eskirib borishiga qarab, uning qiymatini asta-sekin (qayta tiklash maqsadlarida) ishlab chiqarilgan mahsulotga o’tkazish, asosiy kapitalni keyinchalik qayta tiklash maqsadlarida mahsulotning amortizatsiya miqdoriga tng qismini jamg’arish jarayonidan iborat. www.arxiv.uz

Amortizatsiya normasi amortizatsiya ajratmalari yillik summasining shu asosiy kapital qiymatiga nisbatan aniqlanadi va foizda ifodalanadi. Amortizatsiya ajratmalarining umumiy normasi asosiy kapitalni takror ishlab chiqarishning o’ziga xos xususiyatlariga muvofiq ravishda ikki qismdan iborat bo’ladi: bir qismi asosiy kapitalni to’la qoplashga (qayta tiklashga), ikkinchisi ularni qisman qoplashga (kapital ta‘mirlashga) mo’ljallanadи. Amaliyotda umumiy yillik amortizatsiya normalarini (An) belgilashda asosiy kapital qiymati (Kas) asosiy kapitalning harakat qilishi muddati davomida kapital ta‘mirlash uchun sarflar (Tk), eskirgan mehnat vositalarini tugatishdan olingan mablag’ (Mt) va shu vositaing xizmat davri (Xd) hisobiga olinadi: An =Kas + Tk + Mt / Xd х 100% (10) Agar amortizatsiya normalari oshirib yuborilsa, mahsulot tannarxini sun‘iy ravishda o’stirib yuboradi, pasaytirilgan normalar esa asosiy kapital tiklanish davrini kechiktiradi. Bu esa taraqqiyotga to’siq bo’ladi. Jadallashtirilgan amortizatsiya ajratmalarining yuqori normalarini belgilash orqali asosiy fondlar qiymatini nisbatan qisqaroq vaqt ichida ro’yxatdan chiqrish imkonini beradi. Odamda, jadallashtirilgan amortizatsiyani qo’llash asosiy fondlarning aktif qismi uchun ruxsat etiladi. Ammo, bu holat nafaqat asosiy kapitalning tezroq yangilanishini, balki ishlab chiqarish xarajatlarini amortizatsiya ajratmalariga to’g’ri keluvchi qismining olib ketishiga ham olib keladi. Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshishi, avvalo qo’shimcha kapital mablag’ sarflanmasdan turib mahsulot hajmini ko’paytirishda o’z ifodasini topadi: S = M / Rs x 100% (11) ICHs = F / Rx x 100% (12) Bir tomondan, milliy mahsulot yoki milliy daromadning o’sish sur‘atlari bilan, ikkinchi tomondan, asosiy kapitalning o’sish sur‘atlari o’rtassidagi nisbat milliy iqtisodiyot miqyosida asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligining umumlashuvi ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi. www.arxiv.uz

• Xulosa – Xulosa qilib shuni aytish mumkinki hozirgi kunda tadbirkorlik va hususiy biznes davlatning asosiy budjet manbai hisoblanadi. Shuning uchun davlatimiz tadbirkorlarga juda katta e’tibor qaratib sharoitlar yaratilmoqda. Tadbirkorlar qanchalik bilim va malakalarga ega bo’lsa ular o’z moddiy bazasini yangilab qayta ishlab, aylantirib tursa ularning foyda miqdori shuncha bo’ladi va rivojlanishiga zamin yaratadi. Raqobatbardosh tadbirkor uzoq yillar mobaynida ish faoliyatini olib boradi. Buning uchun esa tadbirkor o’z kapitalini uddabilarmonlik bilan boshqarishi lozim bo’ladi. – Men bu mavzuni yoritar ekanman juda ko’plab bilim va malakalarga ega bo’ldim. Kelgusida ushbu bilim va malakalarim menga tayanch vazifasini o’taydi deb umid qilaman. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Sanoat ishlab chiqarishning asosiy fondlari va ishlab chiqarish quvvatlari

Ishlab chiqarish menejmentini takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari

Ishlab chiqarish harajatlari

Ishlab chiqarish menejmenti

Kam ishlab chiqarish