Vorislik huquqi - Huquqshunoslik - Slaydlar

Vorislik huquqi

Yuklangan vaqt:

08.05.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

300.8779296875 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: VORISLIK HUQUQI

REJA: • Vorislikning umumiy nazariyasi, universal vorislik (inter vivos) hamda meros bo‘yicha huquqiy vorislik va uning asoslari • Merosning ochilishi • Vasiyat bo‘yicha merosni ochilishi bilan vasiyat bo‘lmagan hollarda merosni ochilishining o‘zaro nisbati • Merosni qabul qilish huquqini begonalashtirish va topshirish, merosni qabul qilish • Egasiz qolgan mol–mulk • Vafot etgan shaxsning mol–mulkini merosxo‘rning mol–mulkidan ajratilishi • Merosni qabul qilish oqibatlari • Merosni himoya qilish • Birgalikda meros olish • Meros mol–mulkini orttirish huquqi • Bonorum posessio • Vasiyat bo‘yicha merosning ochilishi, vakolatlari • Vasiyatnomaning mazmuni, vasiyatnomani chaqirib olish, qonun bo‘yicha vorislikda merosni ochilishi • Qonun bo‘yicha vorislikda merosni olishdagi navbatlar tushunchasi hamda taqdim qilish huquqi bo‘yicha vorislik • Meros qoldiruvchining qarzlari bo‘yicha merosxo‘rning majburiyatlari • Legat va fideikomisslar

VORISLIKNING UMUMIY NAZARIYASI, UNIVERSAL VORISLIK (INTER VIVOS) HAMDA MEROS BO‘YICHA HUQUQIY VORISLIK VA UNING ASOSLARI Vorislik huquqiy munosabatlari eng murakkab institutlardan biri , bu munosabat meros qoldiruvchining o’limidan keyin vujudga keladigan huquqiy munosabatlar Vorislik munosabatlari Rim quldorlik davlatining dastlabki paytlarida ma’lum bo’lgan, vorislik ham xuddi mulk kabi sinflarning, davlat va huquqning yuzaga kelishidan avval vujudga kelgan bo’lsa ham, tom ma’nodagi vorislik huquqi jamiyatning sinflarga bo’linishi, davlatning vujudga kelishi bilan iqtisodda hukmron bo’lgan sinfning erki, irodasi va manfaatini ko’zlagan holda paydo bo’ladi Qadimgi Rim quldorlik davlatida vorislik – vafot etgan shaxs (marhum shaxs, meros qoldiruvchi) ning o’ziga tegishli bo’lgan mol- mulkining fuqarolik qonunlariga yoki odat normalariga asoslangan holda bir yoki bir nechta shaxslarga, ya’ni merosxo’rlarga o’tkazilishiga aytilgan Rim davlatida har bir fuqaro o’ziga tegishli bo’lgan xususiy mulkning taqdirini vafot etganidan so’ng, hal qiluvchi farmoyishni o’zi tirikligida (dastlabki paytda og’zaki, keyinchalik esa yozma asosda ) odat normalariga va qonunlarda belgilangan tartibda rasmiylashtirganlar

VORISLIK HUQUQI TUSHUNCHASI VA TURLARI Vorislik munosabatlari dastlab XII jadval qonunlarida ko’rsatilib, bu qonunlarga asosan, vorislik munosabatlari 2 qismga bo’lingan: 1) qonun bo’yicha vorislik (successio legitima); 2) vasiyat bo’yicha vorislik (successio testamentaria). Rim quldorlik davlatidan oldin vujudga kelgan vorislik huquqini qabul qilish munosabatlari vasiyatnomasiz amalga oshirilgan bo’lsa, bu munosabatlar qonun bo’yicha vorislik deb atalib, uning huquqiy rejimi qonun bo’yicha vorislik asosida hamda ko’proq XII jadval qonunlari bilan tartibga solingan XII jadval qonunlariga asosan, meros qoldiruvchi shaxs vafot etishidan oldin vasiyatnoma qoldirmagan bo’lsa, uning birinchi meros oluvchisi agnatlar bo’lib, uning katta o’g’li hisoblangan. Barcha mulk meros massasi aka- ukalarga, opa-singillarga, o’limidan keyin tug’ilgan farzandiga, umuman agnatlar oilasiga o’tkazilgan

VORISLIK HUQUQI TUSHUNCHASI VA TURLARI Qadimgi Rim huquqiy munosabatlarida vorislik huquqi o’z xarakterli xususiyatlariga ega bo’lgan: 1) Merosni qabul qilgan aka-ukalar va agnat qavm- qarindoshlari o’zlarining qullariga ozodlik huquqlarini berish vakolatlariga ham ega bo’lganlar 2) Merosni qabul qilib oluvchilar vafot etgan shaxsning barcha qarzlarini ham qabul qilganlar hamda o’zaro bu majburiyatlarni bajarishni bo’lib olganlar Vorislik huquqiy munosabatlari o’z xarakterli xususiyatlariga ko’ra: sivil vorislikka va pretorlik huquqlari bo’yicha vorislikka bo’lingan

VORISLIK HUQUQI TUSHUNCHASI VA TURLARI Vorislik huquqining rivojlanish bosqichlari: Sivil huquqi bo’yicha vorislik Pretor ediktlari bo’yicha vorislikImperator qonunchiligi bo’yicha vorislikYustinian qonunchiligi bo’yicha vorislik

VORISLIK HUQUQI TUSHUNCHASI VA TURLARI Eng ko’p qo’llaniladigan vorislik fuqarolik vorisligi dir. Fuqarolik vorislik – vafot etayotgan shaxs tomonidan xalq ko’p yig’iladigan forumlarda, kuriat komissiyalarida (ya’ni mahalliy hokimiyat oldida), urush vaqtlarida esa qurollangan saf tortib turgan qo’shinlar oldida kimga meros qoldirishni og’zaki ravishda vasiyat qilganlar. Bu munosabatni hatto V-VI asrlarga kelib imperator Yustinian ham qo’llab- quvvatlagan Bulardan tashqari pretor hamda imperator oldida qoldirgan vasiyatnomalar ham bo’lgan, lekin bu vasiyatnomalarni 7 ta guvoh tasdiqlashi (imzosi qo’yilgan bo’lishi kerak) hamda pretor yoki imperator ham tasdiqlashi lozim bo’lgan, ayniqsa kimga meros qoldirilayotganligini meros qoldiruvchi o’z qo’li bilan yozishi lozim edi. Bu esa qoldirilgan, ya’ni tuzilgan vasiyatnomaning haqqoniyligini isbotlab bera olish layoqatini ham keltirib chiqargan Vasiyatnomani tuzishda guvohlar sifatida xotin- qizlar, voyaga yetmagan shaxslar, Davlat jinoyatchilarining bolalari, karlar, ko’rlar, jismoniy va ruhiy tomondan kamchiligi bor shaxslar hamda vasiylikda bo’lgan fuqarolar hisobga olinmagan

VORISLIK HUQUQI TUSHUNCHASI VA TURLARI Rim huquqi tomonidan ishlab chiqilgan vorislik huquqiy munosabatlari barcha davlatlar, xalqlar, ayniqsa, feodalizm va burjua jamiyatlari tomonidan to’liq qabul qilindi, hatto hozirgi zamon qonunchiligi universal huquqni qabul qiluvchi, barcha qoldirilgan meros massasi bilan meros qoldirgan shaxslarning qarzlarini, ya’ni majburiyatlarini ham to’liq qabul qilishni va bajarish ma’suliyatini olish orqali meros qoldiruvchining huquqlarini davom ettirayotganligini bildirgan Rim huquqni universal huquqni qabul qilish bilan birgalikda singulyar huquqni qabul qilish institutini ishlab chiqdi. Bunga asosan, meros qoldiruvchining yakka iltimoslarini, buyruqlarini bajarish uchun merosning ma’lum qismini qabul qilish tushunilgan. Bu huquqni qabul qilish barcha qoldirilgan meros summasi bilan bog’liq emasligini yoki uning qarz va boshqa majburiyatlarini bajarishni o’z zimmasiga olinmasligini bildirgan Qadimgi Rim quldorlik davlatida meros – shaxs o’z mol-mulkini vafotidan keyin bir yoki bir necha shaxslarga bo’lib berish uchun farmoyish berishiga aytilgan Buning ma’nosi – merosxo’r (merosxo’rlar) biror-bir harakat, ruxsat yoki hujjat (vasiyatnoma) asosida meros qoldiruvchining butun mol-mulkiga bir nechta merosxo’r bo’lgan taqdirda ham, avvalo mol-mulkning hammasiga egalik qilishga tushunilgan. Demak, merosxo’rga barcha mulk o’tishi bilan, marhumning qarzlari va majburiyatlari ham o’tgan. Bu huquqni qabul qilish universal huquqni qabul qilish deb atalgan Merosni to’liq asosda qabul qilmaslik yoki merosni qabul qilishdan voz kechish – legatlar yoki fideokomisslar ham mavjud bo’lib, ularni singulyar asosda huquqni qabul qilish deb atalgan

VORISLIK HUQUQI TUSHUNCHASI VA TURLARI Rim quldorlik davlatida “testamentum” meros qoldirish juda ko’pchilik hollarda vasiyatnoma orqali amalga oshirilgan. Rim davlatida vasiyatnoma – meros qoldiruvchi tomonidan ixtiyoriy, erkin asosda o’z mulkini bo’lib berish hamda merosxo’rning tayinlanishiga erishilgan. Sinfiy huquq bo’yicha bu tayinlash orqali amalga oshirilgan hamda dastlabki paytlarda vasiyatnomani tuzish majburiy bo’lgan. Vasiyatnomada ko’rsatilgan meros oluvchi muomalaga layoqatsiz bo’lib hisoblansa, unga vasiy tayinlangan. Vasiylikdan tashqari homiylik instituti ham mavjud bo’lgan Homiylik – ruhiy yoki jismoniy tomondan kamchiligi bor shaxslarni hamda o’zi tomonidan amalga oshiriladigan harakatlarning huquqiy oqibatini to’liq tushuna olmaydigan jismoniy shaxslar ustidan belgilanadigan yoki homiylikda bo’lgan shaxsning barcha huquq va majburiyatlarini amalga oshirish uchun belgilangan shaxs. Vasiy va homiylar faqat o’z vasiyligida yoki homiyligida bo’lgan shaxslarning manfaatlarini himoya qilganlar Vasiyatnoma bir tomonlama bitim hisoblanadi, chunki unda meros qoldiruvchining erki ifodalanadi, ya’ni vasiyat qiluvchining erkiga binoan huquq va burchlar belgilanadi. Vasiyatnoma – meros qoldiruvchining oxirgi o’z erkini izhor qiluvchi hujjatdir. Vasiyatnomaning bir tomonlama ekanligini xarakteri shundaki, uni vasiyat qoldiruvchi istagan vaqtda o’zgartirish yoki bekor qilish huquqlariga ega bo’lgan. Hatto oldingi tuzgan vasiyatnoma o’rniga yangisini tuzib, oldingisini kuchini yo’qotishi mumkin edi Vasiyatnomani tuzish uchun maxsus layoqat talab etilgan. Vasiyatnomani tuzish layoqatiga muomalaga layoqatsiz shaxslar ega emas edilar

VORISLIK HUQUQI TUSHUNCHASI VA TURLARI Vasiyatnomaning shakli uzoq vaqt davomida asta-sekin soddalashtirilib kelingan, lekin shunda ham Yustinian kodeksida ko’rsatilganidek, baribir bu masalani hal qilish nihoyatda murakkab bo’lgan. Unga ko’ra, vasiyatnomani tuzish paytida 7 nafar guvohning qatnashishi talab etilgan, lekin dastlabki paytlarda yozma shakl majburiy hisoblanmagan Xususiy asosda vasiyatnomalarni tuzish bilan bir qatorda oilaviy asosda vasiyatnomalarni tuzishga ham ruxsat etilgan, ya’ni bunda davlat organlari qatnashgan. Vasiyatnoma qoldiruvchining roziligi bilan sudning protokoli yoki munitsipal magistratning protokoliga kiritish hamda vasiyatnomani imperator kanselariyasiga saqlashga topshirish orqali ham amalga oshirilgan Vasiyat qoldiruvchi tomonidan aniq “persona certa” tayinlanishi kerak bo’lgan. Ayniqsa, merosni qabul qiluvchi shaxsni meros qoldiruvchi o’zi yozma ravishda ko’rsatishi lozim bo’lgan. Har qanday holatlarda ham tayinlanayotgan vorislar, eng avvalo, voris yoki merosxo’r sifatida tayinlanish layoqatiga ega bo’lishi lozim edi Imperator Avgustning “Nikohsizlik va bolasizlikka qarshi kurash to’g’risida”gi qonuniga ko’ra 25-60 yoshdagi bo’ydoq erkaklar va 20-50 yoshdagi turmushga chiqmagan ayollar merosni faqat yaqin qarindoshlari orqali olishlari mumkin edi. Shunda ham agar ular meros ochilganidan keyin 100 kun ichida turmushga chiqqan yoki uylangan bo’lsalar, merosxo’r bo’lishlari mumkin bo’lgan

VORISLIK HUQUQI TUSHUNCHASI VA TURLARI Merosxo’rni tayinlashda bir qancha shartlarni belgilashga ham yo’l qo’yilgan. Bu shart suspenziv deb atalgan. Shartnomaning shartlariga asosan, taraflar shartnoma bo’yicha ma’lum yuridik oqibatlarni vujudga keltirishni, muayyan shartlarga, ya’ni o’lganimdan keyin yodgorlik qo’yish yoki mana shu qoldirayotgan mulkim asosida nevaram Maniliyga uy-joy qurib berish yoki doimo mening tug’ilgan kunimni xotirlab turish va shunga o’xshash shartlar qo’yilardi Agar meros qoldiruvchi vasiyatni suspenziv shart bilan tuzgan bo’lsa, bunday holatda meros qoldiruvchining o’limi bilan emas, balki shu shartning vujudga kelishi bilan ochilgan. Merosxo’rni tayinlashda modus usulida, ya’ni bajarilishi mumkin bo’lgan shartni ishlatish lozim bo’lgan. Masalan, agarda o’g’il tug’sa, unga katta to’y qilib berasiz, degan shartni qo’yishi mumkin bo’lmagan. Chunki, u o’g’il tug’masdan qiz bolani tug’ishi ham mumkin Merosxo’rni tayinlashda muddatni suspenziv shartning vujudga kelishi bilan ham bog’langan . Ya’ni merosxo’r tayinlangan, ammo u merosni qabul qilishdan voz kechsa, uning o’rniga ikkinchisi, bo’lajak voris tayinlangan. Buning mazmuni shundan iboratki, agar birinchi o’rinda tayinlangan merosxo’r u yoki bu sababga ko’ra, merosdan voz kechsa, uning o’rniga albatta qo’shimcha merosxo’r tayinlangan. Merosxo’rga modus yuklatilgan. Modus bo’yicha u merosga egalik qilishdan oldin barcha qo’yilgan shartlarni bajarishi majburiy bo’lgan, hatto modus bajarilmasa, ma’muriy tartibda majburan javobgarlikka tortilgan Qadimgi Rim quldorlik davlatining dastlabki paytlarida vasiyat qoldiruvchi cheklanmagan huquq va erkinliklarga ega bo’lib, u o’z mulkini xohlaganicha tasarruf etgan. Bu qoida “XII jadval qonunlari”da ham o’z tasdig’ini topgan. Ammo patriarxal tizimning inqirozga uchrashi natijasida, bir tarafdan, odamlarning nihoyatda soddaligi va qat’iyligini yo’qotishi, ikkinchi tomondan, vasiyat qoldiruvchining meros qoluvchida cheklanmagan erkinliklarga ega bo’lishi natijasida mol-mulk mutlaqo begona shaxslar, xolisona, tasodifiy shaxslarga o’tib ketishiga yoki uning yaqin qarindoshlariga hech narsa tegmasligiga yo’l qo’yilmasligini ta’minlash lozim bo’lgan. Shuning uchun keyinchalik cheklanmagan huquq va erkinliklar asta-sekin chekina boshlandi. Keyinchalik qonuniy vorislik munosabatlari kelib chiqa boshladi

XII JADVAL QONUNLARI BO’YICHA VORISLIK XII jadval qonunlariga asosan marhumning fuqarolik vorislari jumlasi 3 navbat asosida tashkil topgan. Birinchi navbatdagi vorislariga: marhumning bolalari, eri yoki xotini, vafot etgan bolalaridan qolgan nevaralari, farzandlikka asrab olingan o’g’il yoki qizlari, nevaralari, ya’ni vafot etgan farzandining barcha o’g’il va qizlariga, butun oilasiga, marhum o’lgan taqdirda ularning otasi yoki onasi tirik bo’lganida boshqa vorislar qatorida teng asosda ulush olishi lozim bo’lgan meros hissasi ularga qoldiriladi va bu hissani barcha oila a’zolari bo’lib olishi mumkin bo’lgan. Bu munosabatda taqdim etish huquqi qo’llanilgan. Taqdim etish huquqi deganda, meros ochilgan kunga qadar vafot etgan voris huquqlarining boshqa shaxslarga o’tishi tushunilgan Ikkinchi navbatdagi vorislarga agar o’zining bolalari, ota-onasi yoki bolalarining bolalari, ya’ni nevaralari va farzandlikka olingan bolalari bo’lmagan taqdirda agnatlar kiritilgan, ya’ni vafot etgan shaxsning aka- ukalari, opa-singillari, onasi va yaqinlari, agar ular ham bo’lmasa, bunday vaqtda uzoqroq bo’lgan agnat qarindoshlari chaqirilgan Uchinchi navbatdagi vorislarga to’liq asosda tushuncha berilmagan va tez orada bu navbatdagi vorislik munosabatlari qo’llanilmay qolgan Qonun asosidagi vorislik asosan agnatlar oilasiga mo’ljallangan bo’lganligi uchun pretorlar o’z ediktlari orqali qon- qarindoshlik munosabatlarini yaqinlashtirishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan va unga erishishga muvaffaq bo’lib, tez orada agnatlar qavm-qarindoshlari o’rniga qon-qarindoshlik bilan bog’liq bo’lgan kognatlar kirib keldi

PRETORLAR HUQUQI BO’YICHA VORISLIK Pretorlar huquqining mohiyati – ular vorislik munosabatidagi agnatlar qavm- qarindoshchiligi o’rniga qon-qarindoshlik bilan bog’liq bo’lgan kognatlar vorislik munosabatlarini keltirib chiqargan Pretorlar o’z ediktlarida vorislik munosabatlarini 4 navbatga bo’lib o’rganganlar. Lekin ba’zi adabiyotlarda pretorlik huquqi bo’yicha vorislikni 7 navbatga bo’lganlar. Umuman vorislik 7 qismga bo’lingan bo’lsa ham, mazmuni jihatidan 4 navbatdagi vorislik bilan tenglashadi Birinchi navbat – vafot etgan shaxsga to’g’ridan to’g’ri bog’liq bo’lgan bolalar hamda o’z bolalariga tenglashtirilgan barcha shaxslar, emansipatsiya asosida ozod bo’lgan va farzandlikka berilgan bolalari, lekin ular vafot etgan shaxsning o’limiga qadar o’z xo’jayinidan ozod bo’lgan shaxslar bo’lishi lozim bo’lgan. Demak, Rim huquqida birinchi bo’lib, agnatlar qavm- qarindoshlari bilan kognatlar qavm- qarindoshlarining aralashib ketishi yuzaga keldi Ikkinchi navbat – fuqarolik vorislari (ius civile)ni to’liq asosda qabul qilib olgan, ya’ni asosan agnatlar vorislik munosabatlaridan tashkil topgan Uchinchi navbat – kognatlar 7 pushti (7 avlodi bilan bog’liq bo’lgan) qon- qarindoshlar kiritilgan To’rtinchi navbat – patronning oilasi, bolalari hamda keyingi navbatlarda patronning qavm-qarindoshlari ham voris hisoblangan

YUSTINIAN QONUNLARI BO’YICHA VORISLIK MUNOSABATLARI Imperator Yustinian davriga kelib, 543-yilda qabul qilingan 118-son Novellasi hamda 548-yildagi 127-son Novellasi bilan qonun bo’yicha vorislik tizimini soddalashtirib, qon- qarindoshlik munosabatlariga, ya’ni kognatlar vorisligi tizimiga to’liq o’tdi. Imperator Yustinian tizimi bo’yicha meros oluvchilar navbati 4 ga bo’lingan: Birinchi navbat – vafot etgan shaxsga to’g’ridan to’g’ri bog’liq bo’lgan bolalar va o’lgan bolalarining bolalari, ya’ni marhumning nevaralari. Nevaralari otasiga taalluqli bo’lgan hissani olib, o’zaro bo’lib olishiga ruxsat etilgan Ikkinchi navbat – birinchi navbatdagi vorislar bo’lmagan taqdirda, ota va onasi, buva va buvisi, vafot etgan shaxsning aka- uka, opa-singillari va ularning bolalari (agar ularning ota-onalari meros ochilishidan oldin o’lib ketgan bo’lsalar) Yustinian qonunlari bo’yicha voris bo’ladilar, ular o’zlarining marhum ota-onalariga qonun bo’yicha tegishi lozim bo’lgan meros hissasidan bab-baravar meros olganlar Uchinchi navbat – birinchi va ikkinchi navbatdagi vorislar bo’lmagan taqdirda chaqiriladilar. Bular asosan bir ota ikki yoki bir necha onalardan yoki bir ona va bir nechta otalardan tug’ilgan farzandlar hamda o’gay yoki yuqorida ko’rsatilgan shaxslarning bolalariga, ular o’z ota-onalariga tegishli bo’lgan hissalardan bab-baravar ulush olish huquqlariga ega bo’lganlar To’rtinchi navbat – yon shajara orqali bog’langan eng yaqinlaridan boshlanadi. Bu shaxslar voris bo’lishi uchun yuqorida ko’rsatilgan navbatdagi vorislar bo’lmasligi lozim

YUSTINIAN QONUNLARI BO’YICHA VORISLIK MUNOSABATLARI Ammo vafot etgan shaxsning bevasi (xotini) haqida Yustinian novellalarida vorislik ko’rsatilmagan. Lekin bu munosabatlar pretorlar huquqlari bilan amalga oshishi mumkin degan taxminlar mavjud. Ammo hech qanday o’z mulkiga ega bo’lmagan kambag’al bevalar vorislikning subyekti bo’lib, boshqa merosxo’rlardek qolgan merosning ¼ qismi bo’yicha meros olish huquqiga ega bo’lganlar, lekin olgan meros hajmi 100 funt oltindan oshib ketmasligi lozim bo’lgan Agar hech qanday vorislari bo’lmagan taqdirda, mulk egasiz deb topilib, davlat xazinasiga, monastir yoki cherkov muassasalariga o’tkazilgan

LEGATLAR VA FIDEIKOMISSLAR Legatlar va fideikomisslar Rim huquqida keng qo’llanilib, asosan bu singulyar asosda huquqni qabul qilish bilan bog’liq bo’lgan, ya’ni legatlar merosni qabul qilishdan voz kechish yoki marhum tomonidan qoldirilgan mulkdan boshqa shaxsga ma’lum bir summani berib qo’yish to’g’risidagi farmoyish yoki vasiyatnoma hisoblangan Legatlar umuman XII jadval qonunlari asosida vujudga kelgan. Shaxs vafotidan keyin farzandlarining yashash hayotini e’tiborga olib, tiriklik chog’ida vasiyatnoma asosida boshqa shaxslarga majburiyat yuklagan Majburiyatda, ya’ni vasiyatnomada o’g’illari, qizlari yoki xotiniga ro’zg’orni tebratish uchun marhum tomonidan qoldirilgan mulkdan qancha miqdor berish kabi munosabatlar ko’rsatilgan Rim huquqining dastlabki rivojlanish paytida legatlar kam qo’llanilgan, ammo huquqiy munosabatlarning yanada takomillashishi natijasida singulyar asosda huquqni qabul qilish keng qo’llaniladigan bo’ldi, hatto legat bilan bog’liq munosabatlar bo’yicha ekstraordinar protsess asosida himoya qilinish huquqlariga ega bo’ldi

LEGATLAR VA FIDEIKOMISSLAR Rim huquqida bulardan tashqari Fideikomisslar ham mavjud bo’lgan. Unga ko’ra, shaxs vafotidan oldin yozma yoki og’zaki tarzda biror-bir shaxsdan biror narsani berib qo’yish yoki talab qilib olib, boshqa shaxsga berish kabi munosabatlarni amalga oshirish borasidagi oxirgi istagini bayon etgan. U vijdonga va chin so’zga ishonilgan holda, bajarilishi or-nomusga havola qilinayotgan oxirgi iltimos hisoblangan. Uzoq vaqtlar davomida bu iltimosni bajarish ma’naviy, axloqiy vazifa hisoblangan, hatto ba’zan majburiy bo’lgan holatlarni keltirib chiqargan Imperator Avgust hukmronlik qilgan paytga kelib, bu majburiy xarakterga ega bo’lib, u konsullarga, pretorlarga yoki ma’muriy mahalliy organlarga murojaat qilishni belgilab, uning bajarilishini majburiy holatga keltirgan Imperator Yustinian 529-531-yillarga kelib, uni bajarishni butunlay majburiy qilib qat’iylashtirdi, legat va fideikomisslarni birlashtirdi hamda bu harakatlarni albatta 5 guvoh oldida amalga oshirish lozimligini ta’kidladi

MEROSNI OCHISH, QABUL QILISH VA MEROSXO’RLARNING HUQUQLARINI HIMOYA QILISH Qonun vorislik-huquqiy munosabatlarining kelib chiqishini uning ochilishi bilan bog’laydi. Vorislik huquqi asosida meros mulkini qabul qilib olish merosning ochishi munosabati bilangina amalga oshiriladi. Shuning uchun merosning ochilish joyi va vaqti muhim va zarur ahamiyat kasb etadi Vorislik huquqining vujudga kelishi muayyan bir hodisaning sodir bo’lishi bilan bog’liq: 1) fuqaroning vafot etishi; 2) fuqaroning vafot etgan deb e’lon qilinishi Merosning ochilishi ma’lum bir vaqtda vujudga keladi. Merosning ochilishi – meros va vorislik huquqining paydo bo’lishini belgilab beruvchi yuridik faktning yuzaga kelishi va ma’lum bir sabablarga ko’ra meros qoldiruvchiga tegishli bo’lgan mol-mulkning merosga aylanib, ma’lum bir shaxslarga o’tish jarayoni Rim huquqi qoidalari meros ochilishini mulkdorning o’limi bilan bog’lagan. Mulkdor tirikligida uning mulki meros bo’la olmas edi va na qonuniy, na vasiyatnomada ko’rsatilgan shu mulkka hech qanday da’vogarligi bo’lmagan

MEROSNI OCHISH, QABUL QILISH VA MEROSXO’RLARNING HUQUQLARINI HIMOYA QILISH Merosni qabul qilish nuqtayi nazaridan hamma merosxo’rlar 2 guruhga bo’lingan: 1) pretor va sivil huquqida “herdes sui” (merosxo’rlar) deb atalgan. Shunga o’xshash vaziyat Yustinian digestlarida uchraydi. Unga ko’ra, birinchi navbatdagi merosxo’rlar mulkdor bilan uning o’limiga qadar yashovchilar bo’lib, meros aynan ularga o’tar ekan, u mulk xuddi shu oilada qolishini taqozo etgan. Qonunga asosan, vasiyatda belgilangan shaxslar shu merosni qabul qilishlari shart bo’lgan. Shuning uchun ularni “herdes cessau” majburiy merosxo’rlar deb atashgan 2) boshqa merosxo’rlar. Ular “tashqi” yoki “begona” merosxo’rlar (herder extranie) deb nomlangan. Chunki ular mulkdor bilan bir oilani tashkil qilmagan. Meros bu guruhga kiruvchilarga tekkanda, mulk oiladan tashqariga chiqib ketganligi uchun qonun bu merosni qabul qilish majburiyatini qo’ymagan. Ya’ni, “begona” merosxo’rlar berilayotgan merosni rad etishlari mumkin bo’lgan. Shuning uchun ularni “ixtiyoriy” merosxo’rlar (herder voluntaru) deb atashgan. Ixtiyoriy merosxo’rlar merosni har xil yo’llar bilan olish imkoniga ega bo’lganlar

MEROSNI OCHISH, QABUL QILISH VA MEROSXO’RLARNING HUQUQLARINI HIMOYA QILISH Cretio guvohnomalar nazoratidagi tantanali bayonot va “prohorede gestio- konklyudent” harakatlar (concludere muhokama qilib, xulosa chiqarmoq). Yustinian digestlariga asosan, merosni qabul qilish uchun shunchaki ixtiyoriy bildiradigan magistrantga yo’naltirilgan ariza berish lozim edi Merosni qabul qilish vaqti “sivil huquqi”da belgilanmagan. Pretor huquqiga esa shu vaqtni qarindoshlar uchun 100 kun va boshqa merosxo’rlarga esa 1 yil deb belgilangan. Merosning ochilishi va qabul qilinishi o’rtasidagi vaqtda shu meros yuridik noaniq vaziyatga qolgan (hereditas jacens). Shunda merosdagi mulkka mulkdorsiz deb qaralgan (sine domino), ya’ni hech kimga tegishli bo’lmagan U boshqa shaxs tomonidan egallab olinishi, o’zlashtirib olinishi, 1 yil o’tgach, mulkni egallab olgan shaxs mulkdor hisoblana boshlagan. Postklassik davri huquqida (hereditas jasensni) mulkdorsiz deb belgilanishi rad etilgan va shu mulkni talon-taroj qilgan shaxslarga jinoiy javobgarlik belgilangan. Endi meros merosxo’rlar tomonidan qabul qilinishi yoki maxsus huquqiy vaziyatda qolishi mumkin edi Merosni qabul qilishning moddiy hamda ma’naviy jihatlari bor edi. Ma’naviy jihati “sacra” – olamdan o’tgan insonni va uning ajdodlari ruhini hurmat qilish majburiyatini yuksaltirishi, merosni qabul qilishning moddiy jihati – meros qoldiruvchining barcha, nafaqat moddiy, balki shaxsiy huquqlarini ham merosxo’rga o’tishdan iborat bo’lgan, hech kimga tegishli bo’la olmaydigan va uning o’lishi bilan to’xtatiladigan huquqlar bundan mustasno Merosxo’r merosni olishga ulgurmasdan vafot etsa, uning merosxo’rlik huquqlari o’zining merosxo’rlariga o’tgan va bu o’tish oddiy holda bajarilgan (merosxo’r huquqlariga merosxo’r bo’lish). Merosxo’rga boyliklar bilan birga meros qoldiruvchining moddiy majburiyatlari (qarzlari) ham o’tgan. Bunda meroxo’r o’zi zarar ko’rsa ham, marhumning barcha qarzlarini uzishga majbur bo’lgan (javobgarlik – ultra vires nereditatis)

MEROSNI OCHISH, QABUL QILISH VA MEROSXO’RLARNING HUQUQLARINI HIMOYA QILISH Merosni qabul qilish natijasida merosxo’r va meros qoldiruvchining mulki bir-biriga qo’shilib ketgan va kreditorlar tomonidan undirish obyekti bo’lib qolgan. Agar yuqoridagi qoidalar o’zgartirishlarsiz, izohlarsiz hayotga tatbiq etilsa, yo kreditor, yo merosxo’r zarar ko’rishi tayin edi Agar meros bir necha odamga atalgan bo’lsa, bo’laklarga muvofiq taqsimlangan. Bo’linmaydigan ashyolar xuddi shu bo’laklar miqdorida umumiy mulk bo’lib qolgan. Shuningdek bunday taqsimlanish asosida meros qoldirgan insonning qarzlari ham taqsimlangan. Merosxo’r to’g’ridan to’g’ri merosdan voz kechayotganligi haqida xabar bersa yoki merosni qabul qilish muddati tugagan bo’lsa, merosdan voz kechgan hisoblangan

MEROSNI OCHISH, QABUL QILISH VA MEROSXO’RLARNING HUQUQLARINI HIMOYA QILISH Merosdan voz kechish jarayoni o’zi bilan bir qator yuridik muammolarni keltirib chiqargan: 1) voz kechish merosni navbatdagi shaxsga o’tkazishni taqozo etgan. Bunday paytlarda navbatdagi shaxs, shu ondayoq merosxo’rning o’rniga turar edi 2) merosxo’rning o’rniga turadigan odam bo’lmasa va qonunga yoki vasiyatga qaraganda, u merosni boshqa shaxslar bilan bo’lishish kerak bo’lsa, uning merosdan voz kechishi bois qolgan merosxo’rlar oladigan meros miqdori ko’paygan 3) Rim huquqi rivojlanishi sari “succession ordinum et graduum” tizimi kengaygan. Yustinian digestlarida bu tizimni quyidagicha ifodalash mumkin bo’lgan. Birinchi navbatda oiladagi qarindoshlari, ikkinchi navbatda esa uzoqroq qarindoshlari, ya’ni aka-ukalariga merosni berishgan. Agar birinchi navbatdagi merosxo’rlar merosdan voz kechsa, meros ikkinchi navbatdagi merosxo’rlarga o’tgan 4) bir xil holatlarda meros qoldiruvchi inson o’zining merosxo’rlarini vasiyatnomada aytib ketgan. Vasiyatdagi merosxo’rlar bu merosni olishdan bosh tortsa, meros qonunda belgilangan merosxo’rlarga o’tib ketgan 5) “succession ordinum et graduum” tizimini kiritishdan avval, agar yaqin yaqindoshlar merosdan voz kechmasalar, meros uzoq qarindoshlarga o’tmagan. Demak, uzoq qarindoshlar merosni talab qilishga haqlari yo’q edi. “Successo ordinum et graduum” tizimi kiritilganda, shunga o’xshash vaziyat vasiyatnomadagi hamda qonundagi merosxo’rlar merosdan voz kechganlarida kuzatilgan. Uzoq vaqt shunday vorissiz mulklar ularni o’zlashtirib olgunlaricha egasiz bo’lib yotgan. Biroq, mil. avv. I asrning oxirida Yuliy va Paiey Pogmeylarning qonuni “Vorissiz meros – meros qoldiruvchi insonning qarzlarini uzishga yo’naltirilishi lozim” deb belgilaydi

MEROSNI OCHISH, QABUL QILISH VA MEROSXO’RLARNING HUQUQLARINI HIMOYA QILISH Merosxo’rning huquqlarini himoya qilish sivil huquqi qoidalari bilan himoya qilinganda, himoya sivil da’volari asosida ko’rilgan. Asosiy da’voning mazmuni merosxo’rlar talabidan iborat bo’lgan. Pretor huquqi faoliyati davomida merosxo’rlar pretor interdekti yordami bilan himoya qilingan. Interdekt asosida merosxo’r o’zining mulkka nisbatan huquqini talab qila olgan Yustinian digestlarida merosxo’rlarning huquqlarini himoya qilish ham xuddi yuqorida belgilangan tartib asosida ko’rilgan

E ’T I B O R I N G I Z U C H U N T A S H A K K U R !!!

O'xshashlar

Vorislik huquqi 2

Xalqaro huquqda tan olish va huquqiy vorislik

Mehnat huquqi

Majburiyat huquqi

Mualliflik huquqi