Tog’ tuproqlarining genezisi, geografiyasi, evolyutsiyasi, morfogenetik tuzilishi - Geologiya - Slaydlar

Tog’ tuproqlarining genezisi, geografiyasi, evolyutsiyasi, morfogenetik tuzilishi

Yuklangan vaqt:

01.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

824.7392578125 KB

Ko'chirib olish

Tog’ tuproqlarining genezisi, geografiyasi, evolyutsiyasi, morfogenetik tuzilishi

O : Tog’li o’lkalarda tuproq hosil bo’lish jarayoni o’ziga xos qonuniyatlar asosida murakkab tabiiy - tarixiy sharoitda kechadi. Birinchi navbatda mazkur o’lkada geologik hilma- xillikni, geomorfologik, litologik va nihoyat relef sharoitlarining naqadar murakkabligini e’tiborga olish lozim. Darhakiqat, elyuviy, delyuviy, prolyuviy petrografik- menerologik, qolaversa, litologik tuzilish jihatdan o’ta farqlanadigan yotqiziqlar ustida hosil bo’lgan barcha tog’ tuproq tiplarini bir - biridan barcha xossalari bo’yicha ajralib turishi, o’zlarining hilma - xilligi bilan ajralib turadi.

O Tog’li o’lkalarda tuproq hosil bo’lish jarayonida relefning ustuvorlik qonuni hukm suradi. Binobarin, relefning tuzilishiga qarab, ya’ni uning qiyaligi, melkozem bilan qoplanganligi, kuyoshga nisbatan tutgan o’rni (ekspozitsiyasi) va nihoyat qiyalikning qisqa yoki uzunligi va boshqalar tuproq qoplamini shakllanishiga asos bo’ladi. Bu o’rinda shuni ta’kidlash joizki, respublikaning turli geografik nuqtalarida joylashgan tog’ tizmalarida bir xildagi relef sharoiti mavjud emas. Binoabarin, ularning tuproq qoplamining shakllanishidagi ishtiroqi ham aynan lokal sharoitda bo’ladi va hosil bo’lgan tuproq tiplari o’ziga xos morfologiyaga , agrokimyoviy va boshqa xossalarga ega bo’ladi.

O Tog’ tuproqlarining shakllanishida iqlimning ham ustuvorligi mavjud. Iqlimning asosiy ko’rsatkichlari yog’in - sochin (mikdori, holati, turi), harorat (issiklik, sovuqlik), atmosfera bosimi shamol tuproq hosil bo’lishida, o’simlik qoplamini rivojlanishida faol ishtirok qiladilar. Ayrim raqamlarga murojaat qilamiz. Chotqol tog’ tizmalarida yillik yog’in - sochin mikdori ko’p yillik o’rtacha mikdor 900 - 1100 mm.ni, yanvar oyi o’rta harorati - 0,3 Q2,8 S, iyulda Q22,0 Q 28,0°S ni tashkil kiladi, Zomin (Turkiston) tog’larida yillik yog’in - sochin 700 - 950 mm., o’rtacha yillik harorat - 0,5 Q 3,2°S, iyulda - 24 - 29°S ni tashkil kilsa, Nurota tog’larida yillik yog’in - sochin 400 - 550 (650) mm., o’rtacha yillik harorat Q1°Q3,5°S, iyulda 26-31°S gacha ko’tariladi.

O Keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, iqlim sharoitlarining respublika tog’li o’lkalarida farqlanishi o’z navbatida o’simlik va tuproq qoplamining xilma-xilligini shakllanishida asosiy o’rin tutadi. O Tog’li o’lkalarda tuproq qoplamining tarqalishida vertikal mintaqaviy qonuniyati xukmdorlik qiladi. Mazkur mintaqaviylikning eng quyi nuqtasi sifatida - och tusli bo’z tuproqlar qabul qilingan bo’lib, bu zanjir tipik , to’k tusli bo’z, tog’ jigarrang, baland tog’ o’tloq dasht, subalp va alp tuproqlari bilan tugallanadi. Ushbu qisqa axborotda bu tuproqlarni barchasini tavsiflash imkoniyati bo’lmaydi. Lekin olib borilgan ko’p yillik tadqiqotlar natijasida olingan ma’lumotlar asosida tog’ tuproqlari uchun xos bo’lgan ayrim umumiy qonuniyatlar to’g’risida qiskacha to’xtalib o’tamiz.

O Birinchidan, tog’ tuproqlari nishabligi turlicha bo’lgan qiyalik relef sharoitida shakllanadi va ular doimo suv eroziyasiga beriluvchan hisoblanadi; ikkinchidan tog’ tuproqlari tekisliklarda tarqalgan tuproqlarning mexanik tarkibiga qaraganda og’ir va sertoshli bo’ladi hamda bu hususiyat balandlik ortishi bilan yanada sezilarli bo’ladi; uchinchidan, tog’ tuproqlari vertikal profilida namlanish darajasiga qarab il zarrachasining to’planishi 30 - 60 sm.lar oralig’ida kuzatiladi; to’rtinchidan, gumus miqdori, uning zahirasi karbonatli tog’ jigarrang tuproqlardan, uning tipik va ishqorsizlangan tipchasi tomon ko’payib boradi; buning aksariyati - bu tuproqlardagi SO2 karbonatlar miqdori esa bu yo’nalish bo’yicha sezilarli kamayadi ;

O beshinchidan, tog’ tuproqlarini saqlash va undan samarali foydalanishning bosh omili - bu relef va uning nishabligini hisobga olish, tabiiy o’simlik qoplamini saqlash, tog’ tuproklariga ishlov berish agrotexnikasiga qat’iy e’tibor berish hisoblanadi. Bu qatiy talabga rioya qilish o’z navbatida atrof - muhit muhofazasini, qolaversa tog’ osti va tog’ oldi tekisliklari tarqalgan tuproqlardan samarali foydalanish imkoniyatiga ega bo’lamiz. O Yuqorida zikr kilingan qisqacha ma’lumotlardan shunday xulosa kilish mumkinki, tog’ o’lkalar, uning tuproq qoplami respublikamizning milliy boyligi hisoblanadi.

O Tog’ tuproqlari o’zini tuzilishi, kimyoviy, fizikaviy xossalari bilan, hamda o’zining tabiati bilan tekislik tuproqlaridan farq qiladi. Dengiz sathidan ko’tarilgan sari tog’ tuproqlarining iqlimi, o’simlik dunyosi tuproqlari bir-biridan tubdan farq qiladi. Xuddi shunga bog’liq mos ravishda o’simliklar dunyosi relef, tuproq va boshqa omillar ham o’zgara boradi. Tog’ tuproqlarini rivojlanishida absolyut va nisbiy balandlik elementlari, relef elementlari va balandlik qiyaligini ahamiyati juda kattadir O Uning geografiyasini kelib chiqishi, morfologiyasini, xossa va hususiyatlarini yaxshi bilish bu tuproqlardan respublikamiz xalq xo’jaligining barcha jabhalarida samarali foydalanish , ayniqsa bu o’lkaning ajoyib tabiiy sharoitini hisobga olgan holda xalqimiz uchun shifobaxsh dam olish inshootlarini bunyod qilish istiqbollarini ochib beradi.

O Tadqiqotlarimiz natijasida Zomin "Xalq bog’i"va Chotqol qo’riqxonasi hududida tarqalgan tog’ tuproqlari qoplamining tuzilishi va morfologiyasiga xos ayrim ma’lumotlar olindi. O Bu erlarda vertikal mintaqaviylik yaxshi aks etgan bo’lib, dengiz sathidan yuqoriga ko’tarilgan sari iqlim va o’simlik qoplami o’zgarib boradi. Shunga mos ravishga tuproq ham o’zgaradi. O Tuproq qoplami tog’li xududlarda juda murakkab bo’lib, u relefni xarakteri , qiyalik ekspozitsiyasi, tuproq hosil qiluvchi jinslar, o’simliklar xili va tarkibiga, hamda boshqa xossa va xususiyatlariga juda bog’liqdir. Shimoliy, g’arbiy, janubiy va sharqiy qiyaliklar bir biridan farq qiladi. Tuproq qoplamini qisqaligi tog’ jinslarini bo’lakchalarini ko’pligi bilan harorat rejimini yuqoriligi natijasida suvni etishmasligi bu erda o’sadigan o’simliklarga salbiy ta’sir ko’rsatad i.

O Tadqiqotlarimiz natijasida Zomin "Xalq bog’i"va Chotqol qo’riqxonasi hududida tarqalgan tog’ tuproqlari qoplamining tuzilishi va morfologiyasiga xos ayrim ma’lumotlar olindi. O Bu erlarda vertikal mintaqaviylik yaxshi aks etgan bo’lib, dengiz sathidan yuqoriga ko’tarilgan sari iqlim va o’simlik qoplami o’zgarib boradi. Shunga mos ravishga tuproq ham o’zgaradi. O Tuproq qoplami tog’li xududlarda juda murakkab bo’lib, u relefni xarakteri , qiyalik ekspozitsiyasi, tuproq hosil qiluvchi jinslar, o’simliklar xili va tarkibiga, hamda boshqa xossa va xususiyatlariga juda bog’liqdir . Shimoliy, g’arbiy, janubiy va sharqiy qiyaliklar bir biridan farq qiladi. Tuproq qoplamini qisqaligi tog’ jinslarini bo’lakchalarini ko’pligi bilan harorat rejimini yuqoriligi natijasida suvni etishmasligi bu erda o’sadigan o’simliklarga salbiy ta’sir ko’rsatadi.

O Toshkent viloyatidagi dengiz sathidan 1000-1200 metr balandlikda joylashgan Bo’stonliq tumani xududidagi past tog’larning prolyuvial delyuvial mayda zarrali ayrim erlari lѐssimon ѐtqiziqlardan tashkil topgan, past tog’lardan iborat geomorfologik rayonidagi jigarrang tuproqlar tarqalgan. O Tog’ jigarrang tuproqlar o’zining morfologik belgilari, xossa va xususiyatlarining o’ziga xosligi bilan lalmikor dehqonchilikda foydalanilaѐtgan bo’z tuproqlardan ajralib turadi. Bu tuproqlarda, bo’z tuproqlarga nisbatan karbonatlarning tuproq profilining yuqori qatlamlaridan pastga qarab doimiy yuvilib turishi sababli ular pastki qatlamlarda yaxshi aks etadi. Bundan tashqari bu tuproqlarda chirindili qatlamning to’q rangga bo’yalganligi hamda bu chirindili qatlamning suvga chidamli donador strukturaga ega bo’lishi bilan ham ajralib turadi.

O To’q tusli bu rang yuqoridan pastga qarab keskin o’zgarib borib, tuproq profilining o’rta qismida notekis qo’ng’ir va jigar ranglarga o’tadi va o’ta zichlashgan, ѐng’oqsimon- kesakchali strukturaga ega bo’lgan qatlam uchraydi. O Jigarrang tuproqlarda karbonatlarning kislota ta’sirida qaynashi chirindili qatlamning pastki qismidan boshlanadi. O’rganilgan tog’ jigarrang tuproqlar N.A.Kachinskiy tasnifi bo’yicha asosan og’ir qumoqlidir. Tuproq profilida har xil kattalikdagi mexanik zarrachalar tarqalgan.

O Lalmi jigarrang tuproqlar mexanik tarkibida fizik qum (0,01mm dan katta) zarrachalaridan yirik chang (0,05-0,01) zarrachalari (35-42 %) ustunlik qilib, fizik qum zarrachalarining umumiy yig’indisi 44- 51 % ni tashkil qiladi, tuproqlar mexanik tarkibining engillashishi nurash jaraѐnining tog’ mintaqasi lalmi tuproqlarida doimiy mavjudligidan dalolat beradi. Bu tuproqlarda fizik loy (0,01 mm dan kichik) zarrachalari ham tuproq profilida o’zgarib turgani holda ularning miqdori tuproqlar profilida 49-56 % ni tashkil qiladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, tuproqlar profilining o’rta qismlarida il zarrachalarining ortishi kuzatiladi, shunga mos ravishda bu tuproqlarning mexanik tarkibi ham og’irlashib boradi.

O'xshashlar

Tog’ va tog’ oldi tuproqlari

Tog‘ jinslari

Yerning ichki tuzilishi va geosferalar tog’ jinslari hamda minoralar

Tuproqshunoslik fanining mutaxassislik uchun ahamiyati. Tuproq hosil bo’lish jarayoni

O’zbekiston respublikasi hududi tuproqlarining hozirgi ifloslanish holatini tahlil qilishni