Suv resurslari. Suv xo‘jaligi va uning tarmoqlari - Geologiya - Slaydlar

Suv resurslari. Suv xo‘jaligi va uning tarmoqlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

316 KB

Ko'chirib olish

Suv resurslari. Suv xo‘jaligi va uning tarmoqlari. Gidrotexnika inshootlari qurilishining qisqacha tarixi. Reja: 1.Suv resurslari va ulardan foydalanish. 2.Suv xo‘jaligi va uning tarmoqlari. 3.Gidrotexnika inshootlari qurilishning qisqacha tarixi va mamlakatimiz rivojlanishi bilan bog‘liq kelajagi 4.Gidrotexnika inshootlarining tasnifi, gidrouzellar va gidrotizimlar, ularning ishlash sharoitlari va loyihalashning umumiy masalalari.

• Adabiyotlar: • 1. Bakiev M.R., Majidov J., Nosirov B., Xo’jaqulov R., Raxmatov M. Gidrotexnika inshootlari. 1-jild. Toshkent, “Yangi asr avlodi”, 2008. • 2. Bakiev M.R., Majidov J., Nosirov B., Xo’jaqulov R., Raxmatov M. Gidrotexnika inshootlari. 2-jild. Toshkent, IKTISOD-MOLIYA, 2009. • 3. Розанов Н.П., Бочкарёв Я.В., Лапшенков В.С., Журавлёв Г.И., Каганов Г.М., Румянцев И.С. «Гидротехнические сооружения», под ред. Н.П. Розанова - М.Агропромиздат, 1985. • 4. Хусанхужаев З.Х. “ Гидротехника иншоотлари ” . Ўқитувчи- наширёти, Т.1968 • 5. Хусанхужаев З.Х. “Сув омборидаги гидротехника иншоотлари”. Ўқитувчи, Тошкент. 1986. • 6. Бакиев М.Р., Янгиев А.А., Кодиров О, “ Гидротехника иншоотлари ” . Фан. Тошкент. 2002. • 7. Волков И.М., Кононенко П.Ф., Федичкин И.К. “ Гидротехнические сооружения ” М: Колос, 1968 • 8. Бакиев М.Р., М-Г.А.Кодирова, Ибраймов А. “Гидротехника иншоотлари” фанидан курс лойихалари ва амалий машғулотларни бажариш бўйича методик кўрсатма. 1,2 қисмлар. Т.,2009. • 9. Бакиев М.Р., Кириллова Е.И., Коххоров Ў. “Гидротехника иншоотлари” фанидан лабаратория ишларини бажариш бўйича методик кўрсатма. Т.,2007.

Orol dengizi havzasi yer resurslari (ming ga)Mamlakatlar Maydon Ishlov berishga yaroqli maydon Ishlov beriladi gan maydon H aqiqiy sug‘oriladi - gan maydon Qozog‘iston havzasi bo‘yicha 34440 23872,4 1658,8 786,2 Qirg‘iziston havzasi bo‘yicha 124 do 1257,4 595,0 422,0 Tojikiston 14310 1571,0 76 9,9 719,0 Turkmaniston 48810 7013,0 1805,3 1735,0 O‘zbekiston 44884 25447,7 5207,8 4233,4 Orol dengizi havzasi bo‘yicha 154934 59161,5 10036,8 7895,6

• Yer usti suv resurslari. Gidrologik kuzatuvlar asosida Orol dengizi havzasidagi daryolarning Amudaryo va Sirdaryo daryolari havzalari bilan birgalikdagi umumiy resurslari baholab chiqilgan. Kuzatuvlarning butun davri (1911/1914–2000- yillar) davomida oqim yig‘indisining o‘rtacha arifimetik qiymati Orol dengizi havzasi bo‘yicha bir yilda 112609 mln m3 ni, shu jumladan bir yilda Amudaryo bo‘yicha 77093 mln m3 ni va Sirdaryo bo‘yicha 34076 mln m3 ni tashkil etar ekan.

Amudaryo daryosining havzasidagi tabiiy daryo oqimi (1934-1992-yillar uchun sersuvlikning uchta davriyligi bo‘yicha o‘rtachayillik oqim, km3/yil)Daryo havzasi Mamlakatlar chegaralarida shakllanadigan daryo oqimi Amudaryo havzasi bo‘yicha, jami 1 2 3 4 5 6 7 Panj - 31 ,089 - . 3,200 34 ,289 Vaxsh 1,604 18 ,400 - . . 20 ,004 K ofirnigon - 5,452 - - - 5,452 Surxandaryo - 0,320 3,004 . - 3,324 Qashq adaryo - - 1,232 - - 1,232 Zarafshon - 4,637 0,500 . - 5,137 Murg‘ob - - - 0,868 0,868 1,736 Tejen - - - 0,560 0,561 1,121 Atrek - - - 0,121 0,121 0,242 Afg‘oniston daryolari - - - - 6,743 6,743 Amudaryo havzasi bo‘yicha jami (km 3 / %) 1,604 2,0 59 ,89 8 75 ,6 4,736 6,0 1,549 1,9 11 ,593 14 ,6 79 ,280 100

Sirdaryo daryosi havzasidagi tabiiy daryo oqimi (1951-1974-yillar sersuvlikning ikki davriylik davri uchun o‘rtacha ko‘p yillik oqim, km3/ yil) Davlatlar chegarasida shakllanadigan daryo Daryo havzasi Q irg‘izis - ton Q ozog‘is - ton Tojikiston O‘zbekiston Sirdaryo havzasi bo‘yicha jami 1 2 3 4 5 6 Norin 14,544 . - . 14,544 Q oradaryo 3,921 - - - 3,921 Norin va Q oradaryo daryolari oralig‘i 1,760 - - 0,312 2,072 Farg‘ona vodiysi ning o‘ng qirg‘og‘i 0,780 - - 0,408 1,188 Farg‘ona vodiysi - ning chap qirg‘og‘i 3,500 - 0,855 0,190 4,545 O‘rta oqim daryolari - - 0,150 0,145 0,295 Chirchiq 3,100 0,749 - 4,100 7,949 Ohangaron - - - 0,659 0,659 K eles - 0,247 - - 0,247 Aris va Bugun - 1,183 - . 1,183 Quyi oqim daryolari 0,600 - . 0,60 J ami 27,605 2,426 1,005 6,167 37,203 Sirdaryo havzasi, % 74,2 6,5 2,7 16,6 100

Orol dengizi havzasida tabiiy daryo oqimi yig‘indisi (o‘rtacha ko‘p yillik oqim, km3/yil)Daryo havzasi Orol dengizi havzasi Davlat Sirdaryo Amudaryo km 3 -% 1 2 3 4 5 Qozog‘iston 2,426 - 2,426 2,1 Qirg‘iziston 27,605 1.604 29,209 25,1 Tojikiston 1,005 59,578 60,583 52,0 Turkmaniston 1,549 1,549 1,2 O‘zbekiston 6,167 5,056 11,223 9,6 Avg‘oniston va Eron . 11,593 11,593 10,0 Orol dengizi bo‘yicha jami havza 37,203 79,280 116,486 100

• Yer osti suvlari. Orol dengizi havzasidagi yer osti suvlarining qayta tiklanuvchi resurslari kelib chiqishga ko‘ra ikki qismga va suv yig‘iladigan hududda tog‘larda va tabiiy holda shakllanadigan hamda sug‘oriladigan hududlarda shimilish (filtratsiya) ta’sirida shakllanadigan ko‘rinishlarga bo‘linishi mumkin. Havza hududida jami bo‘lib yer osti suvlarining 339 ta manbasi qidirib topilgan va foydalanish uchun tasdiqlangan, ularning umumiy mintaqaviy zaxirasi 31,17 km3 deb baholanadi va shundan 12,7 km3 Amudaryo havzasiga va 16,4 km3 esa Sirdaryo havzasiga to‘g‘ri keladi.

Orol dengizi havzasidagi davlatlarda yer osti suvlari zaxirasi va ulardan foydalanish (yiliga mln m3) Foydalanish maqsadi Davlatlar M intaqaviy zaxira bahosi Foydalanish uchun tasdiq - langan zaxira 1995-yildagi haqiqiy olingan suv hajm i Ichim lik suv bilan ta’m inlash Sanoat Sug‘orish Tikzovur Tajriba uchun suv chiqarish Boshqa m aqsadlar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Qozog‘ iston 1846 1224 420 288 120 0 0 0 12 Qirg‘ iziston 862 670 407 43 56 308 0 0 0 T ojikiston 6650 2200 990 335 91 550 0 0 14 T urkmaniston 3360 1220 457 210 36 150 60 1 0.15 O‘ zbekiston 18455 7796 7749 3369 715 2156 1349 120 40 Orol dengizi havzasi bo‘yicha jami 31173 13110 10023 4245 1018 3164 1409 121 66

• Qaytar suvlar . Bu suvlar Orol dengizi havzasida suvdan foydalanish uchun qo ‘ shimcha manba bo ‘ lib xizmat qiladi . Biroq , ularning yuqori darajada minerallashganligini hisobga oladigan bo ‘ lsak , qaytar suvlar suv obyektlari va qolaversa butun atrof - muhitni ifloslantiruvchi asosiy manba bo ‘ lib ham xizmat qilishi mumkin . Qaytar suvlarning umumiy hajmga nisbatan 95% ini sug ‘ oriladigan dalalardan chiqadigan kollektor - zovur suvlari , qolgan qismini esa sanoat va maishiy korxonalaridan keladigan oqova suvlar tashkil etadi .

• Orol dengizi havzasida qaytar suvlarning shakllanishi va suv tashlash (o‘rtacha 1990-1999-yillar uchun) yiliga km3Suv tashlash va suvni qayta ishlash Mamlakatlar Sug‘orish - ning kollektor - zovur suvlari Sanoat, maishiy - xo‘jalik oqova suvlari J ami shakllan - gan qaytar suvlar D aryo- larga T abiiy pastqam joylarga Sug‘orish uchun qayta foydalanish 1 2 3 4 5 6 7 Q ozog‘iston 2,3 0,19 2,49 1,24 0,9 0,35 Qirg‘iziston 1,7 0,22 1,92 1,85 0 0,07 Tojikiston (jami) 3,5 0,25 3,75 3,45 0 0,3 Shu jumladan Sirdaryo havza si 1,1 0,1 1,2 0,97 0 0,23 Amudaryo havzasi 2,4 0,15 2,55 2,48 0 0,07 Turkmaniston 3,8 0,25 4,05 0,91 3,1 0,04 O‘zbekiston (jami) 18,4 1,69 20,09 8,92 7,07 4,1 Shu jumladan Sirdaryo havzasi 7,6 0,89 8,49 5,55 0,84 2,1 Amudaryo havzasi 10,8 0,8 11,6 3,37 6,23 2 J ami havza bo‘yicha 29,7 2,6 32,3 18,1 1 9,33 4,86 Shu jumladan Sirdaryo havzasi 12,7 1,4 14 ,1 9,61 1,74 2,75 Shu jumladan Amudaryo havzasi 17 1,2 18,2 8,5 7,59 2,11

• Orol dengizi havzasi bo‘yicha jami olinadigan suv hajmi 1960-yilda 60610 mln m3 ni tashkil etgan bo‘lsa, 1990-yilga kelib bu ko‘rsatkich 116271 mln m3 ga teng bo‘ldi, ya’ni 1,8 marta o‘sdi. Ushbu davr ichida hududdagi aholi soni esa 2,7 barobar, sug‘oriladigan maydon 1,7 barobar, qishloq- xo‘jalik mahsulotlari 3 marta, yalpi milliy mahsulot qariyb 6 martaga ko‘paydi.

Orol dengizi havzasida yer-suv resurslari rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlarit/r K o‘ rsatkich lar O‘ lch ov birligi 1960 1970 1980 1990 1999 1 A holi m ln.kish i 14,1 20,0 26,8 33,6 39,9 2 Sug‘ oriladigan m aydon m ing ga 4510 5150 6920 7600 7890 3 U m um iy suv olish 1 yilda km 3 60,61 91,56 116,94 116,27 100,87 4 Sh u jum ladan sug‘ orish uch un 1 yilda km 3 56,15 86,84 106,79 106,4 90,3 5 1 ga sug‘ orish m aydoni uch un solish tirm a suv olish 1 gektarga m 3 12450 16860 15430 14000 11445 6 A holi jon bosh iga solish tirm a suv olish 1 yilda kish iga m 3 4270 4578 4360 3460 2530 7 Y a lpi m ahsulot m lrd. AQSH doll. 16,1 32,4 48 ,1 74,0 54,0

Suv xo‘jaligi va uning tarmoqlari • Suv xo‘jaligi – qishloq xo‘jaligi, aholi va sanoatni suv bilan ta’minlash, gidroenergetika, suv transporti, baliqchilik kabi xalq xo‘jaligining barcha sohalari ehtiyojini qondirish maqsadida suv resurslaridan oqilona va kompleks tarzda foydalanishni ta’minlaydi. Suv xo‘jaligini rivojlantirishning muhim yo‘nalishlaridan bo‘lib, suvni muhofaza qilish chora- tadbirlari, daryo oqimini rostlash va qayta taqsimlash, suvning (salbiy) zararli ta’siri (suv toshqini, sel kelish, tuproq eroziyasi va h.k.) ga qarshi kurash, dam olish zonalarini bunyod etish ham hisoblanadi. • Daryolardagi suv oqimini va oqish vaqtini rostlash, daryoni yuvilib ketishdan saqlash, yer osti suvlarini rostlash va undan foydalanish usullari, gidrotexnika inshootlari konstruksiyalarini nazariy hisoblash, loyihalash, qurish va ishlatish usullarini gidrotexnika fani o‘rgatadi.

• Hozirgi zamon suv xo‘jaligi quyidagi tarmoqlarni o‘z ichiga oladi: • 1. Meliorativ gidrotexnika: 1) irrigatsiya; 2) toshqin suvlarning zararli oqibatlariga qarshi kurash; 3) botqoqlanishga qarshi kurash va uning oldini olish; 4) jarliklar paydo bo‘lishga qarshi kurash va shu kabilar bo‘yicha ish olib boriladi. • 2. Suv energiyasidan foydalanish gidrotexnikasi daryo, ko‘l, dengiz suvlari harakatidan hosil bo‘lgan energiyani mexanik va elektr energiyasiga aylantirish bilan shug‘ullanadi. • 3. Sanitariya gidrotexnikasida aholini va ishlab chiqarish korxonalarini suv bilan ta’minlash; kanalizatsiya; davolash maqsadida shifobaxsh suvlardan foydalanishni yo‘lga quyish kabilar bo‘yicha ishlar amalga oshiriladi. • 4. Suv transporti gidrotexnikasining vazifasi quyidagilardan iborat: 1) suv havzalarida kemalar yurishi va yog‘och oqizish uchun shart-sharoit yaratish; 2) kemalar yuradigan kanallar qurish va kemalar to‘xtaydigan va boshqa suv transportlariga oid inshootlar barpo etish. • 5. Suv osti boyliklaridan foydalanish gidrotexnikasi suvda yashovchi jonivor va turli o‘simliklardan foydalanish bilan shug‘ullanadi. • 6. Harbiy gidrotexnika – harbiy ahamiyatga ega bo‘lgan gidrotexnika tadbirlar tizimini amalga oshiradi. • 7.Toshqinga qarshi kurash gidrotexnikasi suv havzalari qirg‘oqlarini yuvilib ketish, suv toshishidan saqlash singari ishlarni bajaradi. • Suv xo‘jaligining yuqorida aytib o‘tilgan tarmoqlari hozirgi paytda takomillashib, har biri mustaqil fanga aylangan.

• Saqlanib qolgan tarixiy hujjatlarga ko‘ra, Xorazm sug‘oriladigan eng qadimiy va o‘z davridagi murakkab gidrotexnik inshootlar tizimiga ega bo‘lgan hudud hisoblanadi. Fikrimizning dalili sifatida Amudaryodan Xorazmning o‘ng qirg‘oq yerlarini Sultoniztog‘ balandligigacha bo‘lgan joylarni sug‘orish uchun eramizgacha bo‘lgan birinchi ming yillikning o‘rtalarida qurilgan Gauxvar (Gavhar) kanalini keltirish mumkin.

• XII–XIII asrlarga kelib, Xorazmda irrigatsiya ishlarining biroz jonlanganligini guvohi bo‘lamiz: G‘aznaobod (g‘azavot) kanali Chermen – Yab arig‘i orqali Shohsanamgacha, Girya kanali Qavatqal’a tumanigacha yetkaziladi. • Qadimiy kanallardan hozirgi paytda Markaziy Osiyoda eng yirik kanal hisoblangan Toshsaqa kanalining tarmoqlari bo‘lgan va Shovot, Polvon va G‘azovot kanallarini ayni kunlarda ham faoliyat ko‘rsatayotganligini aytib o‘tish mumkin. • Toshkent vohasidagi sug‘orish tizimlari, asosan, Chirchiq va Angren daryolarida qurilgan. Grek tarixchilarining ta’kidlashicha, Toshkent atrofidagi yirik kanallar eramizdan avvalgi III–II asrlarda ham mavjud bo‘lgan.

• Farg‘ona vodiysida dehqonchilik qilish madaniyati, asosan, Chotqol va Farg‘ona tog‘ tizmalaridan oqib tushadigan hamda Norin, Qoradaryo daryolariga quyiladigan kichik- kichik daryolar bo‘ylarida rivojlanib kelgan. Tog‘ daryolarining suvlari eramizgacha bo‘lgan X asrlarda yerlarni sug‘orish uchun to‘liq foydalanilgan. Daryolar bo‘ylarida yirik qishloq va shaharlar, masalan, Kosonsoyda Kosonsoy va Axsikent, Marg‘ilonsoyda Marg‘ilon, Isfarasoyda Isfara, Xo‘jabaqirgansoyda Xo‘jand, Oqbura daryosida O‘sh kabi shaharlar bunyodga kelgan. • Keyinroq barpo etilgan davrga So‘x daryo bo‘yida yuzaga kelgan Qo‘qon (200 yil avval), Namangansoyda esa Namangan (350 yil avval) shaharlarini aytib o‘tish mumkin.

• Nurota tog‘ tizimlarining Forish va qo‘shni tuman hududidagi soylarda suv omborlarini bunyod etish maqsadida qurilgan bir necha katta va kichik to‘g‘onlarni uchratish mumkin. Forish tumanidagi X asrda Osmon soyida qurilgan Xon to‘g‘oni, Kattaqo‘rg‘on tumanida XII asrda qurilgan g‘isht to‘g‘on va Nurotaning sharq tomonidagi Axchop soyida qurilgan Abdullaxon to‘g‘onlari bunga misol bo‘la oladi. • Xon to‘g‘oni ikki tomoni qattiq tog‘ jinslaridan iborat bo‘lgan Osmon soyining tor yerida barpo etilgan bo‘lib, uning uzunligi 50 m, balandligi esa 15,2 m ni tashkil etgan. To‘g‘on qurilishida qattiq tog‘ jinslari (toshlar) ishlatilgan, ular ganch yordamida birlashtirilgan. Suv omboridagi suv sathi uzunligi 700 m, to‘g‘on oldidagi kengligi 50 m, suv dami yetib borgan yerdagi kengligi 200 m ga teng bo‘lib, hajmi 1,5 mln m3 ni tashkil qilgan. Bu esa o‘sha davrda o‘zlashtirishga ehtiyoj tug‘ilgan Kaltepa cho‘llaridagi 2...3 ming ga yerni sug‘orish imkonini bergan. Toshqin vaqtida to‘plangan suvlarni suv omboridan chiqarib yuborish va undan ekinlarni sug‘orish uchun to‘g‘onning o‘ng tomonidan, qirg‘oqqa yaqin qilib ravoq shaklida kengligi 50 sm va balandligi 7 m bo‘lgan quvur o‘rnatilgan. To‘g‘on hozirgi vaqtgacha saqlanib qolgan, biroq suv ombori asrlar davomida Osmon soyidan oqib kelgan tosh va loyqa hisobiga o‘z hajmini yo‘qotgan.

• Abdullaxon to‘g‘oni XVI asrda qurib bitkazilgan bo‘lib, o‘zining tuzilishi va konstruksiyasi jihatdan juda hayratlanarlidir. To‘g‘onning balandligi 15 m, ustki qismining uzunligi 73 m, eni 4,5 m,tag qismining uzunligi 73 m va eni 15 m ni tashkil etadi. To‘g‘on oldidagi suv chuqurligi 15 m bo‘lganida suvning dami 1250 m masofagacha suv omborida to‘plangan suv 2,5...3,0 ming ga yerni sug‘orish imkonini bergan. • Abdullaxon to‘g‘oni inshootlar majmuasidan iborat bo‘lib, uni to‘g‘onning o‘zi, ortiqcha suvlarni chiqarib yuborgich (tashlama) va sug‘orish ehtiyojlari uchun suv berish quvuri tashkil etgan. Mazkur to‘g‘on ham hozirgi paytgacha saqlanib qolgan.

Respublikadagi asosiy yirik kanallarKanallar nomi Suv olish manba yi Kanal boshidagi suv sarf i, m 3/s Uzunligi , km Foydala - nish bosh - langan yil Maydoni (ming.ga ) Sha xrixon Qoradaryo 115 114,8 1987 141,0 Andijon Qoradaryo 45 81,9 1903 46,7 Savvoy Qoradaryo 25 47,8 1926 18,0 Paxtaobod Qo radaryo 30 40,9 1936 17,4 Y uqori U lug‘nor Qoradaryo 30 190,4 1960 9,7 J anubiy Farg‘ona Shaxrixon kanali 100 57,0 1939 75,8 K atta Namangan Norin daryosi 61 90,0 1974 24,0 K atta Farg‘ona Norin va Qoradaryo 150/2134 249,0 1939 263,4 K atta Andijon Norin d aryosi 200 102,0 1970 70,2 Shimoliy Farg‘ona Norin daryosi 113 165,0 1940 74,0 O xunboboyev nomli Sirdaryo 80 48,4 1949 36,0 J anubiy Mirzacho‘l Sirdaryo 300 124,0 1960 290,5 Chap qirg‘oq Q orasuv Chirchiq daryosi 160 594,0 1922 150,0 Parkent Chirchiq da ryosi 57 58,0 1979 40,0 Bo‘zsuv Chirchiq daryosi 290 138,0 1900 99,0 Y uqori Chirchiq Chirchiq daryosi 87 35,0 1943 6,0 Eski Tuyaortar Zarafshon daryosi 32 108,3 1912 32,0 O‘ng qirg‘oq Zarafshon daryosi 117 71,4 1930 82,8 Darg‘o m Zarafshon daryosi 120 10,2 1930 9,0 Eski Anhor Zarafshon daryosi 60 88,0 1973 49,0 Zang Surxondaryo 85 88,0 1955 49,3 Sherobod mashina ka nali Surxondaryo 150 12,7 1970 52,6 Amuzang kanali Amudaryo 50 56,0 1973 143,0 Qarshi bosh kanali Amudaryo 220 86,0 1972 260,0 Amu -Buxo ro mashina kan ali Amudaryo 300 186,0 1965 250,0 Tosh soqa Amudaryo 480 100,0 1939 300,0 Urgancharna Amudaryo 35 53,5 1937 9,7 Oktyabrarna Amudaryo 133 54,0 1933 14,0 K attag‘or Amudaryo 75 16,6 1979 9,0 Raushan Amudaryo 150 43,4 1975 7,9 Amu – Buxo ro ma - shina kan ali Shox - rud shaxobchasi Amu –Buxoro mashina kan ali 100 11,0 1937 91,7

Respublikadagi asosiy suv omborlariSuv omborlarining nomlari Suv olish manba yi J oylashgan o‘rni (viloyat) Suv ombori turi Loyihaviy hajmi , mln m 3 Andijon Qoradaryo Andijon O‘zanli 1900,0 Sho‘rko‘l Zarafshon daryosi Buxoro Quyilma 450,0 J izzax Sangzor daryosi J izzax Quyilma 87,5 Zomi n Zomin daryosi J izzax O‘zanli 35,0 Qorovultepa Eski tuyao rtar kanali J izzax Quyilma 53,0 Quyim ozor Amu -Buxoro kanali Navoiy Quyilma 350,0 To‘dako‘l Amu -Buxoro kanali Navoiy Quyilma 1000,0 Tallimarjon Qarshi bosh kanali Qashqadaryo Quyilma 1525,0 Pac hkamar G‘uzor daryosi Qashqadaryo O‘zanli 260,0 Chimqo‘rg‘on Qashqadaryo Qashqadaryo O‘zanli 500,0 Hisorak Oqsuv daryosi Qashqadaryo O‘zanli 170,0 Dehqonobod K ichik O‘ra daryo si Qashqadaryo O‘zanli 18,4 Qamashi L angardaryo Qashqadaryo Quyilma 25,0 Oq daryo Oqdaryo Samarqand O‘zanli 130,0 Qattaqo‘rg‘on Zarafshon daryo si Samarqand Quyilma 900,0 J anubiy Surxon Surxondaryo Surxondaryo O‘zanli 800,0 To‘pol ang To‘pol ang daryo si Surxondaryo O‘zanli 500,0 Uchqizil Zang kanali Surxondaryo Quyilma 160,0 Oha ng aron Ohang aron daryosi Toshkent O‘zanli 200,0 Tuya bo‘ta Ohang aron daryosi Toshkent O‘zanli 250,0 Chorvoq Chirchiq daryosi Toshkent O‘zanli 2000,0 K arkidon Quvasoy daryosi Farg‘ona Quyilma 218,0 Tuya bo‘yin Amudaryo Xorazm Quyilma 7800,0

• Hozirgi paytda respublikamiz qudratli suv xo ‘ jaligi majmuasiga ega , uning tarkibida umumiy suv sarfi sekundiga 2500 m 3 dan ortiq 75 ta yirik kanal , umumiy hajmi 18,6 mlrd m 3 bo ‘ lgan 53 suv va 25 sel omborlari , 230 ta xo ‘ jaliklararo sug ‘ orish tizimida 117 mingdan ortiq gidrotexnika inshootlari , 32,4 ming km xo ‘ jaliklararo kanallar , 176,4 ming km ichki sug ‘ orish tarmoqlari , 31 ming km xo ‘ jaliklararo , 106,3 ming km xo ‘ jalik ichki zovur tarmoqlari , 13 mingga yaqin nasos agregatlari , 2 mingdan ortiq sug ‘ orish quduqlari , 4800 dan ortiq tik zovur quduqlari mavjud . Mamlakatimizdagi asosiy yirik kanallar va suv omborlari haqidagi ma ’ lumotlar 1.8-, 1.9 - jadvallarda keltirilgan .

• Ayni paytda tashlama suvlarning qayta ishlatilayotgan qismi 63 foizga teng bo‘lib, bu suvlar mintaqasidagi mavjud suv resurslari sifatini yomonlashtiruvchi asosiy manbalardan biridir. Oqova suvlarning asosiy qismi qishloq xo‘jaligida hosil bo‘ladi. Mamlakatimiz taraqqiyotining rivojlanishi har tomonlama suvdan qanday foydalanishimiz va suvga bo‘lgan munosabatimizga bog‘liq. Mavjud vaziyat asosan quyidagilar bilan tavsiflanadi: • 1) suv resurslarining cheklanganligi va o‘ta notekis tarqalganligi; • 2) suv resurslari cheklangan sharoitda suvga bo‘lgan talabning tobora, ortib borishi, suv ta’minotining yomonlashuvi; • 3) suv resurslariga bo‘layotgan tabiiy va sun’iy ta’sirlar ostida suvga bo‘lgan ehtiyoj tufayli qarama-qarshilikning ortib borishi; • 4) mintaqamizdagi yangi ekalogik va iqtisodiy-siyosiy sharoitda suvdan foydalanish bilan bog‘liq masalalarda keskinlikning ortib borishi. • Bu holat nafaqat respublikamizdagi suvdan foydalanuvchilar bilan, balki qo‘shni davlatlar orasidagi suv bilan bog‘liq munosabatlarda o‘z aksini topmoqda. Chegaralangan suv resurslaridan foydalanish holatining tahlili va uning kelajagi shuni ko‘rsatib turibdiki, kelgusida suv resurslaridan foydalanish va ularni boshqarishning oqilona yo‘llarini qidirib topish eng dolzarb muammo bo‘lib qoladi. Bugungi kunda respublikamizda mavjud suv resurslarining deyarli 90 foizi dehqonchilik maqsadlarida, 4,1 foizi kommunal-maishiy sohasida, 2,2 foizi sanoatda, 1,7 foizi baliqchilikda, 1,6 foizi qishloqlar suv ta’minoti uchun ishlatiladi. • Barcha sohalarda bo‘lgani kabi mavjud suv resurslaridan samarali foydalanish yo‘lidagi islohotlarni chuqurlashtirishga katta e’tibor qaratilayotganligi ayni muddaodir. Lekin, maqsadga to‘la erishish yo‘lida jamoatchilik, eng avvalo suv resurslari bilan faoliyati bevosita bog‘liq bo‘lgan mutaxassislar va barcha iste’molchilar suv resurslaridan foydalanishga bo‘lgan o‘z munosabatlarini tubdan o‘zgartirishlari lozim bo‘ladi.

Gidrotexnika inshootlarining tasnifi, gidrouzellar va gidrotizimlar, ularning ishlash sharoitlari va loyihalashning umumiy masalalari ularning tasnifi • Maxsus inshootlar, jihozlar va qurilmalar yordamida suv resurslaridan xalq xo‘jaligi ehtiyojlarida foydalanish va suvning zararli ta’sirlariga qarshi kurashishni o‘rganish bilan shug‘ullanuvchi fan va texnikaning tarmog‘iga gidrotexnika deb ataladi. Bevosita suv xo‘jaligi tadbirlarini amalga oshiradigan muhandislik inshootlari gidrotexnikaviy yoki gidrotexnika inshootlari deb ataladi. • Gidrotexnika inshootlari yordamida har xil suv xo‘jaligi tadbirlari amalga oshiriladi, suv sathi va suv sarfi rostlanadi, uni manbadan ma’lum sifatda va istalgan vaqtda kerakli miqdorda olib, zarur joylar (ekin maydonlari, gidroelektrstansiyalar va h.k.)ga yetkazib beriladi, muz va cho‘kindilar va h.k. o‘tkazib yuboriladi. • Gidrotexnika inshootlari, odatda, asosiy belgilari: ishonchlilik kategoriyasi (foydalanish sharoitlari va kapitalligi); maqsadli vazifasi; o‘ziga xos belgilari, masalan, konstruksiyasi; joylashgan o‘rni va h.k. ga ko‘ra tasniflanadi.

• Foydalanish sharoitlari bo‘yicha gidrotexnika inshootlari amaldagi Qurilish me’yorlari va qoidalari (QMQ) ga ko‘ra: doimiy va vaqtinchalik inshootlar; doimiy gidrotexnika inshootlari esa asosiy va ikkinchi darajali inshootlarga bo‘linadi. Doimiy asosiy gidrotexnika inshootlarini ta’mirlashda yoki ularda avariya sodir bo‘lganda butun tizim o‘z ishini to‘xtatadi yoki gidroelektrostansiyalar normal ishla- shini buzilishiga, sug‘orish tarmoqlarida suvning to‘xtashi yoki kamayishi, kema qatnovi to‘xtatilishi yoki kamayishi va h.k. ga sabab bo‘ladi. Ikkinchi darajali inshootlar ta’mirlanganda yoki avariya sodir bo‘lganda, ular o‘z ishini to‘xtatishi natijasida katta talofatlar sodir bo‘lmaydi. • Asosiy gidrotexnika inshootlariga: to‘g‘onlar, dambalar, suv oluvchi inshootlar, kema o‘tkazuvchi inshootlar, suv tashlovchi inshootlar, derivatsiya, bosh va sug‘orish kanallari, tunnellar, suv o‘tkazuvchi quvurlar, kollektorlar, turli xil havzalar, tenglashtiruvchi rezervuarlar, boshqaruvchi (to‘g‘rilovchi) inshootlar, gidroelektrostansiya binolari, nasos stansiyalari, kema ko‘targichlar, mexanizatsiyalashgan yuk bog‘lovchi joylar, issiqlik va atom elektrostansiyalarining gidrotexnika inshootlari va baliq o‘tkazuvchi inshootlar kiradi. • Ikkinchi darajali inshootlarga: qirg‘oqni mustahkamlash inshootlari, ta’mirlash zatvorlari, xizmat ko‘priklari, vaqtinchalik kema bog‘lovchi joylar, suv to‘sgichlar va boshqalar kiradi.

Suv dimlovchi gidrotexnika inshootlarining balandligi, zamin turi va avariya oqibatlari bo‘yicha sinflanishiSuv dimlovchi inshoot Zamin gruntining turi Sinflarni aniqlovchi inshoot balandligi, m Grunt li material li to‘ g‘onlar Qoyali. Qumoq, yirik bo‘lak - langan, qattiq va yarim qattiq holdagi loylar. Plastik holdagi suvga to‘yingan gillar >100 >75 >50 70…100 35…75 25…50 25…70 15…35 15…25 <25 <15 <15 Betonli va temir beton li to‘ g‘onlar, gidroelek - trostantsiyalar, suv osti konstruktsiyalari, kema ko‘taruvchi shlyuzlar, kema ko‘targichlar va bosimli frontdagi boshqa beton li inshootlar Qoyali. Qumoq, yir ik bo‘lak - langan, qattiq va yarim qattiq holdagi gil lar. Plastik holdagi suvga to‘yingan gillar >100 >50 >25 60…100 25…50 20…25 25…60 10…25 10…20 <25 <10 <10

Gidrotexnika inshootlari sinfini ularning ekspluatatsiyasiga rioya qilmaslik oqibatlari bo‘yicha aniqlashInshoot sinflari Gidrotexnika qurilish ob yekti asosiy ikkinchi darajali Gidravlik, gidroak kumulyatsiyalovchi va issiqlik elektrstan tsiyalarining gidrotexnika inshootlari, quvvati, mln k W t > 1,5 <1,5 I II – IV III III – IV Atom elektr ostan siyalarining gidrotexnika inshootlari, quvvati ming k W t >500 101…499 <190 I II III III III IV Ichki suv yo‘llari ning gidrotexnika inshootlari yuqori magistrali magistral va mahalliy ahamiyat li kichik daryolardagi mahalliy ahamiyat li II III IV III IV IV Yuk obo rotiga ega bo‘lgan kema qatnaydigan daryolar da gi port inshootlari, ming shartli t. >3000 151…3000 <51 II III IV III IV IV Sug‘orish maydoni 400 ming ga katta daryodagi gidrouzellar va sug‘orish tizimlaridagi bosh kanallar II III Daryodagi gidrouzella r, meliorativ tizimlardagi bosh kanallarning sug‘orish va zax qochirish maydoni ming ga bo‘lganda : 51…400 <0 III IV IV IV

• Bajaradigan funksiyasining tavsifiga ko ‘ ra gidrotexnika inshootlarining quyidagi turlari mavjud : 1) suv dimlovchi – ma ’ lum bosim hosil qilib , shu bosimni o ‘ ziga qabul qilish , bularga asosan daryolardagi , dengizlardagi , ko ‘ llardagi , suv oqimlaridagi har xil to ‘ g ‘ onlar va dambalar kiradi ; 2) boshqaruvchi yoki to ‘ g ‘ rilovchi – qirg ‘ oqlarni mustahkamlash va daryo oqimi bilan o ‘ zanni o ‘ zaro ta ’ sirini rostlash yoki qirg ‘ oqlarni oqim va to ‘ lqin ta ’ siridan himoyalovchi qirg ‘ oqlarni mustahkamlovchi inshootlar , yo ‘ naltiruvchi dambalar va shporalar kiradi ; 3) suv o ‘ tkazuvchi – suvni bir joydan ikkinchi joyga o ‘ tkazuvchi kanallar , quvurlar , tunnellar , novlar va shu kabilar kiradi ; 4) suv oluvchi – suv havzalari , ochiq suv oqimlaridan kerakli miqdordagi suv olish ; 5) suv tashlovchi – ortiqcha suvlarni hamda kerakli miqdordagi suvni pastki befga o ‘ tkazuvchi vodosliv ( suvto ‘ kkich ) lar va sifonlar kiradi . • Joylashuviga ko ‘ ra gidrotexnika inshootlari daryolarda , dengizlarda , ko ‘ llarda , ichki tarmoqlarda , yer ostida joylashgan turlarga bo ‘ linadi . • Ichki tarmoqdagi meliorativ inshootlar rostlovchi ( rostlagichlar , suv bo ‘ lgichlar , suv sathini dimlovchi inshootlar va h . k .), suv o ‘ tkazuvchi ( tunellar , quvurlar , akveduklar , dyukerlar , novlar , jala va yomg ‘ ir suvlarini tushirgichlar ) va tutashtiruvchi ( tezoqarlar , sharsharalar , konsolli sharsharalar ) turlariga bo ‘ linadi . • Materiali bo‘yicha gidrotexnika inshootlari gruntli, yog‘ochli, toshli, metalli , beton va temir-betonli bo‘ladi.

• Birgalikda ishlash sharoitlari va joylashuvi bo‘yicha birlashtirilgan bir guruh gidrotexnika inshootlariga gidrouzel deb ataladi. • Joylashgan o‘rniga ko‘ra gidrouzellar daryolardagi, kanallardagi, dengizlardagi, ko‘llardagi va havzalardagilarga bo‘linadi. Asosiy vazifasi bo‘yicha gidrouzellar energetik, suv transporti, suv oluvchi, sug‘orish va boshqa gidrouzellarga bo‘linadi. Gidrouzellar ko‘pincha kompleks tarzda quriladi va asosiy vazifasiga ko‘ra ular suv oluvchi – energetik, transport – energetik va hokazolarga bo‘linadi. Masalan, Tuyabo‘yin gidrouzeli (1.1-rasm) sug‘orish va energetika, Zarafshon daryosidagi «Birinchi may» gidrouzeli sug‘orish uchun mo‘ljallangan.

• Gidrouzellar bosimli va bosimsiz turlarga bo‘linadi. Bosimli gidrouzellar ularga ta’sir qiluvchi suv bosimiga ko‘ra uch guruhga bo‘linadi: 1) past bosimli (bosim 10 m gacha); 2) o‘rta bosimli (bosim 10...50 m); 3) yuqori bosimli (bosim 50 m dan ortiq). O‘rta bosimli gidrouzellar ko‘pincha elektr energiyasini ishlab chiqarish va suv jamg‘arish uchun, ya’ni suv bilan ta’minlash maqsadida katta hajmli suv omborlarini tashkil qilish uchun quriladi. Yuqori bosimli gidrouzellar asosan energetik, irrigatsiya va transport o‘tkazish vazifalarini bajaradi. Daryolardan suv olish va transport maqsadlarida foydalaniladigan past bosimli gidrouzellar daryoning tekis qismlarida quriladi.

• Gidrotexnika inshootlari sanoat va uy-joy qurilishi inshootlaridan farqli o‘laroq, muvozanat holatidagi yoki harakatdagi suv bilan doimiy ravishda bog‘liqdir, bu o‘z navbatida unga mexanik, fizik- kimyoviy va biologik ta’sir qiladi. • Gidrotexnika obyektlari loyihalari ikki bosqichda olib boriladi. Bir bosqichli loyihada texnik ishchi loyiha, ikki bosqichli loyihada esa texnik loyiha va ishchi chizmalar tuziladi. Texnik (texnik-ishchi) loyiha loyiha topshirig‘i asosida ishlab chiqiladi, u daryodan foydalanish sxemasi hamda texnik- iqtisodiy asoslash asosida tuziladi.

O'xshashlar

Suv omborlari

Shamol va suv eroziyasi

Neft, gaz, suv chiqarishni, qatlamni suv bosishini, qatlamga suv haydashni kuzatish, hujjatlashtirish va hisobot

Tuproq tarkibidagi suv

Suv osti arxeologiyasi