Sho’rlangan tuproqlar va uni oldini olish chora tadbirlari - Geologiya - Slaydlar

Sho’rlangan tuproqlar va uni oldini olish chora tadbirlari

Yuklangan vaqt:

20.05.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

700.5 KB

Ko'chirib olish

Sho’rlangan tuproqlar va uni oldini olish chora tadbirlari. Reja : 1. Sho’rlangan tuproqlarning paydo bo’lish sabablari. 2. Sho’rlangan tuproq tarkibidagi tuzlarning o’simlik rivojiga ta’siri. 3. Sho’rlanish darajasi va turlari. 4. Sho’rlangan tuproqlar unumdorligini oshirish tadbirlari.

Qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish to‘g‘risidagi strategiyasi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish to‘g‘risidagi strategiyasida tarkibiy o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini izchil rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar sektorning eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish, sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash, melioratsiya va irrigatsiya ob’ektlari tarmoqlarini rivojlantirish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish sohasiga intensiv usullarni, eng avvalo, suv resurslarini tejaydigan zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish, unumdorligi yuqori bo‘lgan qishloq xo‘jaligi texnikasidan foydalanish, global iqlim o‘zgarishlari va Orol dengizi qurishining qishloq xo‘jaligi rivojlanishi hamda aholining hayot faoliyatiga salbiy ta’sirini yumshatish bo‘yicha tizimli chora-tadbirlarni ishlab chiqish ta’kidlangan.1A 0510

Respublikamiz sug’oriladigan yerlarining sho’rlan ish daraja si Bugungi kunda Respublikamiz sug’oriladigan yerlarining 49 % turli darajada sho’rlangan bo’lib, uning qariyib 18 % kuchli va o’rta darajada sho’rlangan yerlar, 23 % dan ortig’ini esa bonitet balli past yerlar tashkil qiladi. Meliorativ holati qoniqarsiz yerlarning katta qismi Qoraqalpog’iston Respublikasi, Xorazm, Buxoro, Jizzax va Farg’ona viloyatlariga to’g’ri keladi. 1617 12 10 1107 12

Tuproqlarning sho ’ rlanish sabablari Sho‘rlangan tuproqlar deganda tarkibida 0,3 % dan ortiq suvda oson eriydigan zararli tuzlar bo‘lgan tuproqlar tushuniladi. Sho‘rlangan tuproqlar, asosan, chalacho‘l va cho‘llar mintaqasida, daryolarning quyi oqimida joylashgan allyuvial tekisliklarda tarqalgan. Orol dengizi havzasida tarqalgan sho‘rlangan tuproqlar ko‘proq Cl- , SO4 2- , CO3 2- , H CO3 - anionlar va Сa2+, Mg2+, Na+ kationlarning o‘zaro ekvivalent miqdorda reaksiyaga kirishi natijasida hosil bo‘lgan tuzlar asosida shakllangan. 21 04 0506 1207

Tuproqlarning sho ’ rlanish sabablari Bu tuzlarning o‘simlikka zararli ta’siri ularning suvda eruvchanlik darajasiga bog‘liq. Shuni nazarda tutgan holda eng zararli tuzlarga NaCl (osh tuzi), CaCl2 (xlorli kalsiy) va MgCl2 (xlorli magniy) kiritilgan. Kam zararli tuzlarga MgSO4 (taxir tuz), CaSO4 * 2H2O (gips) mansubdir. 21 04 0506

Tabiiy sharoitda tog‘ jinsining parchalanishi natijasida har xil kattalikdagi zarrachalar hosil bo‘ladi. Asosiy omillar va sharoitlarning o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lgan va muntazam ta’siri natijasida hosil bo‘lgan tuproqda o‘ziga xos fizik va fizik-mexanik xususiyatlar shakllanadi. Inson mehnati va fan-texnika taraqqiyoti ta’sirida tuproq hosil bo‘lish jarayoni, uning xususiyatlari shakllanishi ma’lum darajada o‘zgaradi, tuproq madaniylashadi, yashirin va samarador unumdorlik ortadi. Respublikaning sug ’ oriladigan dehqoncnilik mintaqasida sho ’ rlangan tuproqlar paydo bo’lishida tabiiy va antropogen omillarning ishtiroki

1 . Tuproq hosil bo‘lish jarayonida vulqonlar otilishi, tog‘ jinslarining yemirilishi natijasida ularning tarkibidagi birlamchi minerallar parchalanadi. Hosil bo‘lgan ikkilamchi minerallar muhitning ta’siri va o‘zgarishi natijasida o‘zaro reaksiyaga kirib, bir, ikki va ko‘p valentli tuzlar hosil qiladi. 2. Sug‘oriladigan maydonlarga berilayotgan suv tarkibida ma’lum miqdorda tuzlar bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan ular tuproqning ustki qismida yig‘iladi. Sho‘rlangan tuproqlar quyidagi sabablarga ko‘ra paydo bo‘ladi:

3. Har xil darajada sho‘rlangan yer osti suvlarining kapillyar naychalar orqali tuproqning ustki qatlamiga ko‘tarilishi va bug‘lanishi natijasida ularning tarkibidagi tuzlar o‘simlik ildizi tarqalgan qatlamda yig‘iladi. 4. Qurib qolgan ko‘l va suv havzalaridagi tuzlar shamol ta’sirida atrofdagi hududlarga tarqaladi va tuproqning ustki qatlamini sho‘rlantiradi. 5. Tuzga chidamli o‘simliklarning vegetatsiya davri tugagach, uning qoldiqlari (poyasi, bargi, ildizi) chirishi natijasida ularning tarkibidagi tuz tuproqning ustki qatlamida yig‘iladi. Sho‘rlangan tuproqlar quyidagi sabablarga ko‘ra paydo bo‘ladi:

Tuproq tarkibidagi tuzlar o‘simliklarning rivojlanishiga ta’siri quyidagilardan iborat: a) tuproq tarkibidagi tuzlar tuproq eritmasining konsentratsiyasini (quyuqligini) oshiradi. Natijada eritma tarkibidagi o‘simlik uchun zarur bo‘lgan makro va mikroelementlar ildiz orqali o‘simlik tanasiga o‘tolmaydi, uning rivojlanishi susayadi, hosildorlik ; b) suvda eriydigan tuzlar, ularning hosil bo‘lishida ishtirok etuvchi ayrim anionlar (Cl- , OH- va h.k.) juda harakatchan va zaharli bo‘lib, ular eritmada nisbatan ko‘payib ketganda muhit o‘zgaradi, ildiz po‘stini zaharlaydi (kuydiradi) ; c) suvda kam eriydigan ayrim tuzlar (gips yoki uning karbonat tuzlari bilan aralashmasi) tuproq qatlamida o‘ta zichlik hosil qiladi. Natijada o‘simlik ildizi yaxshi rivojlanmaydi, biologik va fiziologik jarayonlarning o‘tishi sekinlashadi, hosildorlik kamayadi. 11380C 060A0B08 0911130607 200706130A05 0A1E 3F 0438 0708 161113110611 060A1E0E 03111611 3F 21380C 0F0B070B1B0C 1C110910 07101407 1F111311

Tuproqning sho‘rlanishi ikki ko‘rinishda bo‘ladi: birlamchi (dastlabki) va qayta sho‘rlanish. Dastlabki sho‘rlanish – tabiiy sharoitda sho‘rlangan yer osti suvlarining umumiy bug‘lanishga sarflanishi, shamol, biologik jarayonlar yoki vulqonlar otilishi natijasida tuproqda va hosil qiluvchi ma’danlar tarkibida tuz hosil bo‘ladi yoki yig‘iladi. Qayta sho‘rlanish – tuproqning suv rejimi sun’iy sug‘orish natijasida o‘zgarishi sababli hosil bo‘ladi. Sho‘rlanish vaqti-vaqti bilan u yoki bu joyda, dog‘simon va yoppasiga bo‘lishi mumkin. Tuproqning sho‘rlanish ko‘rinishlari

Vaqti-vaqti bilan sho‘rlanish , odatda, o‘simliklar o‘sib rivojlanishi davrida sodir bo‘ladi. Umumiy bug‘lanishga sarflanayotgan suv miqdori ekinlarni sug‘orishga berilayotgan suvdan ortiq bo‘lishi natijasida yer osti suvlari va tuproqning pastki qatlamidagi tuzlar kapillyarlar orqali ustki qatlamga ko‘tariladi. Dog‘simon sho‘rlanish dalaning balandlik (mikro balandlik) joylarida shakllanadi. Yoppasiga sho‘rlanish – bu dalaning hamma yog‘i sho‘rlanganligidir. Odatda bunday holat sho‘rlangan yer osti suvlari tuproq sathiga yaqin joylashganda sodir bo‘ladi. Tuproqning sho‘rlanish ko‘rinishlari

Tuproqdagi tuzlarning tarkibiga qarab sho‘rlanish turlari har xil bo‘lishi mumkin. Sho‘rlanish turi odatda xlor ionining sulfat ioniga nisbatiga qarab ajratiladi. Agar bu nisbat: 2 dan katta bo‘lsa – xlorli sho‘rlanish; 2-1 bo‘lsa – sulfatli- xlorli sho‘rlanish; 1-0,2 bo‘lsa – xlorli sulfatli sho‘rlanish; 0,2 dan kichik bo‘lsa – sulfatli sho‘rlanish deyiladi. Sho‘rlanish darajasi bo‘yicha tuproqlar tasnifi

Tuproq tarkibidagi tuzni kamaytirishga oid tadbirlar me’yorini va amalga oshirish davrlarini belgilash tuproqning sho‘rlanish darajasiga asoslanadi. Tuproqlarni sho‘rlanish darajasiga qarab guruhlarga ajratish sho‘rlanish tasnifi (klassifikatsiyasi) deyiladi. O‘zbekiston hududida tarqalgan tuproqlar sho‘rlanish darajasiga qarab quyidagilarga bo‘linadi (1-jadval). Sho‘rlanish darajasi bo‘yicha tuproqlar tasnifi

Sho‘rlanish darajasi bo‘yicha tuproqlar tasnifi

Sho‘rlangan tuproqlar unumdorligini oshirish o‘simlik ildizi tarqalgan qatlamda zararli tuzlar miqdorining maqbul darajaga kamaytirishdan iborat. Bunga erishish uchun quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi: Sho‘rlangan tuproqlar unumdorligini oshirish 15 09 0611 11

a) gidrotexnik tadbirlar – maxsus qurilgan zovurlar yordamida yer osti suvlari sathini maqbul chuqurlikda boshqarish. Zovurlar tuzilishi bo‘yicha yotiq va tik tipda bo‘lib, ularning chuqurligi, oralaridagi masofa tuproq qatlamining mexanik tarkibiga, hududning geologik, gidrogeologik sharoitlari va boshqalariga bog‘liq bo‘ladi. Yer osti suvlari sathini zovurlar yordamida boshqarish hisobiga tuproq qatlamidagi tuzlarning ildiz tarqalgan qatlamiga ko‘tarilishi keskin kamayadi.11 20 190A1314 20 43 09 21 09 09 1B07 040A08 0A08 190A1314 09 09 0605

b) agromeliorativ tadbirlar kuzda yoki erta bahorda amalga oshiriladigan sho‘r yuvish. Sho‘r yuvishdan oldin dalalar shudgor qilinadi, maydoni 0,02-0,03 ga teng bo‘lgan pollarga ajratiladi va suv bostiriladi. Suv tuproq qatlamidan shimilib o‘tganda uning tarkibidagi tuzlarni yuvib pastki qatlamga olib tushadi va yer osti suvlari tarkibida zovurlarga yig‘iladi va daladan tashqariga chiqarib tashlanadi.

c) biologik tadbirlar – sho‘rlangan yoki sho‘rlanishga moyil bo‘lgan dalalarda (o‘rtacha va kam sho‘rlangan) 2-3 yil davomida ko‘p yillik o‘tlar (beda, sudan o‘ti va boshqalar) ekiladi. Dalaning ustki o‘simlik bilan qoplangan tuprog‘ida bug‘lanish keskin kamayadi va ustki qatlamda tuz yig‘ilmaydi. Sho‘rlangan yerlarda shirinmiya (solodka) o‘simligi yetishtirilganda ham tuzlar tuproqning ustki qatlamida yig‘ilishi sezilarli darajada kamayadi. Undan tashqari, ko‘p yillik o‘tlar ildizi yaxshi rivojlanganligi sababli yer osti suvlarini iste’mol qilishi hisobiga ular tuproq sathiga nisbatan ko‘tarilmaydi, tuproqning sho‘rlanish darajasi susayadi. Sho‘rlangan yerlarda shirinmiya (solodka) o‘simligi yetishtirilganda ham tuzlar tuproqning ustki qatlamida yig‘ilishi sezilarli darajada kamayadi.

Sho‘rlangan, qayta sho‘rlanishga, sho‘rtoblanishga moyil tuproqlarning oldini olishda bajariladigan agrotexnik tadbirlar Sho‘rlangan, qayta sho‘rlanishga, sho‘rtoblanishga moyil tuproqlarda o‘simlik ildizi tarqalgan qatlamda zaharli tuzlarni kamaytirish, tuproq singdirish sig‘imida kationlar nisbatini maqbullashtirishni ta’minlaydigan agromeliorativ tadbirlarni qo‘llash talab etiladi. Jumladan, xo‘jalik, tuman va mintaqalarning tabiiy-iqlim, tuproq- meliorativ xususiyatlarini inobatga olgan holda o‘simliklarni joylashtirish, yetishtirishda qo‘llaniladigan agrotexnologik tadbirlarni tabaqalashtirilgan tartibda qo‘llash.

Adabiyotlar ro’yxati: 1.O.Ramazonov., S.S.B o’ riyev. Meliorativ tuproqshunoslik. Toshkent, 2019. 2. Azimboev S.A. Sho’rlangan tuproqlar melioratsiyasi. Toshkent, 2003. Saytlar: www.bio.pu.ru., www.zona.ru., www.doklad.ru., www.do.ektu.kz., www.goldrngrain.ru. www.kurdyumov.ru|plodorodie|folkner| folk03.php www. usbr.gov/lc/region/g1000/lawofrvr.html.

E‘TIBORLARINGIZ UCHUN RAHMAT! KATTA

O'xshashlar

Markaziy Osiyo tuproqlari

Shamol va suv eroziyasi

Iqlim o‘zgarishi va tuproq resurslari holati

To’g’onli suv olish inshootlari

Daryodan tug’onsiz suv olish