Karst jarayonlari va karst relyef shakllari - Geologiya - Slaydlar

Karst jarayonlari va karst relyef shakllari

Yuklangan vaqt:

13.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3000.1337890625 KB

Ko'chirib olish

Karst jarayonlari va karst relyef shakllari

Reja: • 1.Karst jarayonlarini kuzatish. • 2. Karst jarayonlari relyefini o‘rganish. • 3. Karst jarayonlari o’rta osiyo hududida 4.Xulosa. 5. Foydalanilgan adabiyotlar.

• “ Karst” so‘zi Istriya yarimorolidagi (Adriatika dengizi) Karst • platosi nomidan olingan bo‘lib, tosh qoya degan ma’noni anglatadi. • Bunday deb atalishiga sabab, shu yerda karst jarayonlari keng tarqalgan • va dastlab, o‘rganilgan. • Karst jarayonlari eruvchan tog‘ jinslariga (karbonat va galogen) • suvlar ta’siri natijasida sodir boiadi. Shuning uchun ular faqat shunday • tog‘ jinslari tarqalgan hududlarda rivojlanadi va o‘ziga xos relyef • shakllarini keltirib chiqaradi.

• 6. Insonning xo‘jalik va injenerlik faoliyati ham karst jaryonlari- • ning rivojlanishi va karst relyef shakllarining kelib chiqishida muhim • omil hisoblanadi. Chunki inson faoliyati ta’sirida, tog‘ jinslariga • ifloslangan suvlarning kirishi oqibatida, ular agressivligining oshishi, • bunday suvlarning karstlanuvchi tog‘ jjinslariga shimilib kirishi, Yer osti • suvlarining katta miqdorda chiqarib olinishi, turli gidrotexnik • inshootlaming barpo qilinishi, portlatish ishlarini olib borish, o‘simlik • qoplamining payhon qilinishi oqibatida tog‘ jinslarining ochilib qolishi • va boshqalar natijasida karst jarayonlarinmg rivojlanishi kuchayadi va • yangi karst relyef shakllarini hosil qiladi.

• Mashhur karstshunos olim G.A.Maksimovning (1963) ma’lumot- • lariga ko‘ra, materiklardagi karbonat tog‘ jinslarining (ohaktoshlar, • dolomitlar, marmarlar, bo‘rlar, mergellar) maydoni 40 mln. km2 dan • ziyod. Galogen tog‘ jinslarining (sulfat, gips, angidrid) maydoni 7 mln. • km2 tuzlarning (karnallit, silvin) maydoni 4 mln. km2 dan ortiq. Demak, • eruvchan tog‘ jinslarining materiklaridagi umumiy maydoni 51 mln. • km2dan ziyod. 0 ‘rta Osiyo hududida ularning maydoni 270 km2dan • ziyod bo‘lib, shulardan karst jarayonlari 84600 km2da rivojlangan. • 0 ‘zbekiston hududining 25% ga yaqin qismini shunday tog‘ jinslari • egallagan.

• “ Ko'r" karst “vodivlari” tog‘li, ko‘pincha tekislik o‘lkalarda • tektonik yoriqlar bo‘ylab bir-biriga yaqin joylashgan karst varonkalari, • botiqlari, quduqlarining tutashishi natijasida kelib chiqqan va ulaming • kelib chiqishida, karst jarayonlaridan tashqari, erozion, cho‘kish va • tektonik jarayonlar qatnashadi. Tog‘larda ularning uzunligi 100-700 m, • chuqurligi 400-150 m lar orasida. Uzunligi 100 km. dan ziyod, kengligi • 1 km. ga yaqin, chuqurligi 20 m gacha bo‘lgan ulkan karst “vodiylari” • Ustyurt platosida sarmat davri ohaktoshlarida hosil bo‘lgan. Mazkur • “ vodiy” o‘zanida chuqurligi 50 m ga yetadigan karst varonka va • shaxtalari uchraydi.

• Karbonat va galogen tog‘ jinslari Yer yuzasi va turli chuqurlik- • larda joylashgan, Yer tarixining turli geologik davrlarida hosil bo‘lgan. • Masalan, O'rta Osiyo hududida proterozoy eonidan neogen davrigacha • to‘plangan. • Karbonat va galogen tog‘ jinslarida karst jarayonlarining rivojla- • nib, karst relyef shakllarining hosil bo‘lishi uchun bir nechta omillar • bo‘lishi shart: • 1. Tog‘ jinslari o‘zlaridan suv o‘tkazish qobilyatiga ega bo‘lishi • shart, shuning uchun mazkur tog‘ jinslari darz ketgan (Yer yoriqlari • bilan kesilgan) bo‘lishi zarur. Tog‘ jinslarining darz ketishida tektonik • harakatlar asosiy rol o‘ynaydi.

• Karst quduqlari Yer yuzasidan pastga tik, turli chuqurliklarga • yo‘nalgan Yer osti bo‘shlig‘idir. Kelib chiqishi Yer osti suvlarining • vertikal harakati bilan bog‘liq. Ularning chuqurligi 0 ‘rta Osiyo tog‘lari- • da (G‘arbiy va Shimoliy Tyanshan, Oloy, Zirabuloq-Ziyoyovuddin • tog‘lari, Hisor tizmasining janubi-g‘arbiy tarmoqlari), Ustyurt platosida • 4-55 m lar orasida, kengligi katta emas. • Karst shaxtalari karst quduqlarining chuqurlashishi va kengayishi- • dan kelib chiqadi. Bularda quduqsimon vertikal qismlari doimo • gorizontal yo‘nalgan kesmalar bilan almashinib turadi.

• Tog‘ jinslarida harakatdagi suv bo‘lishi kerak. Karst jarayonlari- • ning rivojlanishida tabiiy suvlaming hammasi qatnashadi. Bular ichida • eng asosiysi, yog‘in-sochin, erigan qor va muz suvlaridir. Bunda chuqur • Yer yoriqlaridan ko‘tarilayotgan mineral va termal suvlar ham • qatnashadi. Suvlar tog‘ jinslariga kirib, ularni eritadi va turli karst relyef • shakllarini hosil qiladi. • 3. Karbonat va galogen tog‘ jinslari tarqalgan hududlaming yuzasi • tekisroq bo‘lishi zarur. Yer yuzasi qancha tekiSiangan va erozion • tarmoqlar bilan kam parchalangan bo‘lsa, karst jarayonlari shuncha • yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Chunki yog‘in-sochin, erigan muz va qor • suvlari atrofga oqib ketmasdan, tog1 jinslariga shimiladi.

• Yer osti karst relyef shakllari ichida eng katta tarqalgani karst • g'orlaridir. G‘orlar odam kirishi mumkin bo‘lgan, asosan, gorizontal • yo‘nalgan va bir qancha tarmoqlarga ajralgan Yer osti bo‘shlig‘idir. • Bular morfologik tuzilishi jihatidan bir qavatli, ko'p qavatli, teshik • g ‘orlarga bo‘linadi. G‘orlarning ichki tuzilishi ham turlichadir. Ularning • ichida ulkan gumbazsimon zallar, kishi zo‘rg‘a kira oladigan yo‘lkalar, • har xil hosilalar (stalaktit stalagmit ustunJar, daryolar, sharsharalar va • ko‘llar uchraydi).

• Dunyodagi eng yirik g‘or Amerika Qo‘shma Shtatlaridagi Flint • Mamon g‘ori bo‘lib, uning uzunligi, hamma yoqqa tarqalgan zallari va • yo‘laklarini qo‘shib hisoblaganda - 563,5 km. Uning ichida 77 ta katta- • kichik zallar va 225 ta yo‘lak, 3 ta daryo va ularda 8 ta sharshara, 3 ta • ko‘l bor. Hozirga qadar 0 ‘rta Osiyoda 1600 dan ortiq g‘orlar aniqlanib, • tekshirilgan. Ularning umumiy uzunligi 6900 km. dan ortiq. Bular • karbonat tog‘ jinslarida hosil bo‘lgan. Dunyoda galogen tog‘ jinslarida • hosil bo‘lgan bir qancha uzun g‘orlar ham mavjud. Bular jumlasiga • G‘arbiy Ukrainadagi Optimik (uzunligi 218 km), Ko‘lli (117 km. dan • ziyod) g‘orlari kiradi.

• Karst varonkalari ikki yo‘l bilan kelib chiqadi. Birinchisi, • kastlanuvchi tog‘ jinslari Yer yuzasiga chiqib yotgan joylarda • yog‘ingarchilik va erigan muz, qor suvlari ta’sirida tog‘ jinslarining • erishidan hosil bo‘ladi. Bular tog‘li o‘lkalardagi tekislangan yuzalar • tarqalgan hududlarda, ayniqsa, ko‘plab hosil bo‘lgan. Diametri har xil • ( 0 ‘rta Osiyo tog‘larida 1 m dan 150 m gacha), chuqurligi esa 40 m • gacha. Ulaming zichligi galogen tog‘ jinslari tarqalgan hududlarda, • ayniqsa, katta. Masalan, Hisor tizmasining janubi-g‘arbiy tarmoqlarida 1 • km2 maydonda 400 tadan oshadi. Karst varonkalarining ikkinchi turi Yer • osti karst bo'shliqlarining o‘pirilishidan bunyod bo‘ladi. Bulaming • diametri 400 m gacha, chuqurligi esa 140 m gacha yetadi.

• "Suffoziya” so‘zi lotincha tagidan kavlash, o'yib kirmoq degan • ma’nolami anglatadi va uni fanga rus olimi, akademik A.P.Pavlov • kiritgan. Bu jarayonlar va ular keltirib chiqargan relyef shakllariga • qadimdan aholi o‘z e’tiborini qaratganligi sababli, turli tillarda har xil • nomlar bilan ataladi. Masalan, inglizlarda qulaydigan Yer yoki • pishirilgan g'isht, xitoyliklarda xuangtu (sariq tuproq), o‘zbeklarda • о ‘pqonlar deb atashadi.

• “ Ko'r" karst “vodivlari” tog‘li, ko‘pincha tekislik o‘lkalarda • tektonik yoriqlar bo‘ylab bir-biriga yaqin joylashgan karst varonkalari, • botiqlari, quduqlarining tutashishi natijasida kelib chiqqan va ulaming • kelib chiqishida, karst jarayonlaridan tashqari, erozion, cho‘kish va • tektonik jarayonlar qatnashadi. Tog‘larda ularning uzunligi 100-700 m, • chuqurligi 400-150 m lar orasida. Uzunligi 100 km. dan ziyod, kengligi • 1 km. ga yaqin, chuqurligi 20 m gacha bo‘lgan ulkan karst “vodiylari” • Ustyurt platosida sarmat davri ohaktoshlarida hosil bo‘lgan. Mazkur • “ vodiy” o‘zanida chuqurligi 50 m ga yetadigan karst varonka va • shaxtalari uchraydi.

• Suffozion jarayonlar rivojlanayotgan tog‘ jinslari ichida eng keng • tarqalgani Yer tarixining to‘rtlamchi davrida to‘plangan lyoss va • lyossimon tog‘ jinslari hisoblanadi. Bu tog‘ jinslar 0 ‘rta Osiyo, Xitoy, • G‘arbiy Sibir, Yevropa, Amerika va boshqa hududlarda tarqalgan. • Suffozion jarayonlarning lyoss va lyossimon tog‘ jinslarida • rivojlanishiga sabab, birinchidan, ularning keng tarqalgani bo'fsa, • ikkinchidan, ularning g‘ilvirakligi, uchinchidan, ular tarkibida har xil • tuzlarning mavjudligidir.

xulosA • Demak biz karst jarayonlarini o‘rganar ekanmiz tog‘ jinslarida harakatdagi suv bo‘lishi kerak. Karst jarayonlari- • ning rivojlanishida tabiiy suvlaming hammasi qatnashadi. Bular ichida • eng asosiysi, yog‘in-sochin, erigan qor va muz suvlaridir. Bunda chuqur • Yer yoriqlaridan ko‘tarilayotgan mineral va termal suvlar ham • qatnashadi. Suvlar tog‘ jinslariga kirib, ularni eritadi va turli karst relyef • shakllarini hosil qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: • 1.Жулиев A.X,., Соатов А., Юсупов P. Геология асослари. -Т.: Мирзо • Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университета босмахонаси. • 2001. 148-6. • 2. Маматкулов М.М. Шамол ва Ер киёфаси. -Т.: Узбекистон ФА • нашриёти, 1962. • 3. Маматкулов М. Карст Западного и Южного Тянь-шаня. -Т.: Фан, • 1979. • 4. Mamatqulov М., Nigmatov A., Yusupov R. Geomorfologiya. -Т.: • Cho'lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 2006. 120-b.

O'xshashlar

Ekzogen jarayonlar

Ekzogen jarayonlar. Nurash

Muzlik ko’l va botqoqliklarning geologik faoliyati

Tuproq eroziyasi tufayli yuzaga keluvchi relyef formalari

Yer osti suvlari