Topografik kartalarning shartli belgilari - Geografiya - Slaydlar

Topografik kartalarning shartli belgilari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2052.5 KB

Ko'chirib olish

Topografik kartalarning shartli belgilari www.arxiv.uz

• REJA: 1. Kartografik shartli belgilar to’g’risida 2. Belgilar usuli 3. Belgilar turlari va ularning defrensIyatsiyalashtirish. www.arxiv.uz

• Kartadan foydalanish uchun uning mazmunini o’qib tushunish, ya’ni karta to’g’risida to’liq ma’lumot olish va kartani o’quvchanligini oshirish uchun kartani tili hisoblangan shartli belgilar to’g’risida to’liq tasavvurga ega bo’lmoq kerak. www.arxiv.uz

• Kartografik belgilar, shart li belgilardan mazmuni ni kengligi, aniq shakli, miqdor va sifat ko’r satkich lari bilan hamda aniqlilik darajasi bilan farq qilib, kartog rafiyada legenda deb yuritiladi. Kartadagi b elgilarning asosiy vazifasi Tasvirlanayotgan voqea va hodislarning o’rnini, turi Miqdori Sifati Zavod Suv ombori Gaz quvuri Shahar o’rni aholi soni Zavodning ishlab c hiqarayotgan mahsuloti Yetishtirilgan yalpi paxta hosili S ho’r bosgan joylar Quduq suvining sifati K o’mirning sifati Tarqalish xususiyatlari Aholi zichligi Migratsiyasi Shamollar harakati Geologik j arayonlar www.arxiv.uz

• Dastlabki kartalarda voqea va hodisalar su ratlar yoki shakllar bilan tasvirlangan , bu esa kartani o ’ qishni oson lashtirgan . Masalan, tog’ lar perspektiv usulda berilib, shakl yordamida tasvirlangan, o’simliklar ham shakllariga qarab ko’rsatilgan (igna bargli va yaproq bargli), lekin ularning miqdor va sifat ko’rsatkichlarini aniqlash mumkin bo’lmagan. SHuning uchun kartalardan to’liq foydalanish maqsadida va mukammal ma’lumot olish uchun yangi belgilar qo’llanish zaruriyati tug’ilgan. Tanlangan belgilar geometrik shakllarda, badiiy va an’anaviy shakllarda bo’lganidan ma’lum darajada mazmunni anglatadi ( 1 -rasm). 1 -rasm . Shartli belgilar www.arxiv.uz

• Lekin kartada hamma predmetlarning ham aniq o’rnini kartaning masshtabi asosida tasvirlash mumkin emas, chunki ularning egallagan maydoni juda kichik bo’lib, masshtab asosida ko’rsatilsa, o’qish mumkin bo’lmay qoladi. SHuning uchun bunday predmetlar (tafsilotlar) masshtabsiz belgilar bilan ko’rsatiladi. Masalan, temir yo’llar, elektr, telefon simlari, gaz quvurlari va h.k.lar. www.arxiv.uz

• Kartografik belgilarda xilma-xil ko’rsatkichlarni tasvirlashda geometrik shakllar eng ko’p ishlatiladi. Masalan, to’rtburchak shaklining balandligi miqdor ko’rsatkichlarni, to’rtburchak shaklining yuzasi maydonni, kub hajmni, doira miqdor va sifat ko’rsatkichlarni ifodalaydi. www.arxiv.uz

• Kartografik belgilar sistemasini o’rganuvchi Semiotika fanidan (u uchta qismdan: sintaktika, semantika va pragmatikadan iborat) belgilarni modellashtirishda keng foydalanmoqda. Bu sohada prof. A.A.Lyutiyning xizmatlari katta. 300 мм5 мм2,2 мм222,4 мм2 мм D=2,2 мм1,2 мм 3 7,9 мм 3D=22,4 мм Kartografik belgilar shakli, kattaligi, holati, ranggi va strukturasi bilan bir-birilaridan farq qiladilar. CHiziqli belgilar bilan juda ko’p voqea va hodisalar- daryolar, temir yo’llar va avtomobil ь yo’llari, chegaralar, dengiz va ko’llarning qirg’oq chiziqlari va h.k. tasvirlanadi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Belgilar yordamida kartalarda absolyut ko’rsatkichlar tasvirlanganda ba’zan bir o’lcham birligidan ikkinchi o’lcham birligiga o’tish holatlari ham bo’ladi. Masalan, 2 ta mamlakatda yetishtirilayotgan paxtani kartada tasvirlash kerak bo’lsin. Agar paxtani miqdori birida ustun shaklida ko’rsatilsa (5 mm li ustunda), ikkinchisida esa 500 mm li (ustunida), ya’ni 100 marta uzun bo’lish kerak, Masalan, O’zbekiston va Qozog’iston paxta yetishish kartasida bunday holatda 500 mm ustun shu kartadagi davlat chegarasiga sig’masligi mumkin. 2-rasm. Belgilarni shakli, holati, katta-kichikligi, rangi va strukturasidan foydalanish. www.arxiv.uz

• SHu bilan birga ikki davlat orasidagi juda katta farq ni kichikroq qilib ko’rsatish uchun ustun shakldan maydon o’lchashda ishlatiladigan kvadratga o’tish mumkin, ya’ni har ikkala sonni kvadratga kiritib undan ildiz chiqarish kerak. Demak Qozog’istonda 5 mm edi uni ildizdan chiqaramiz =2,2 mm ga teng bo’lib, tomonlari 2,2 mm bo’lgan kvadrat yasaladi, O’zbekistonni topish uchun 500 mm. ni ildizdan chiqaramiz =22,4 mm teng bo’lib, tomonlari 22,4 mm li kvadrat yasaladi. Unda ham bu farq juda kattaligi sezilib tursa, ko’rsatkichlarni kubdan ( ) chiqarib kub shaklida ( ) tasvirlash mumkin. Bunda birinchi ko’rsatkich ikkinchi ko’rsatkich bo’lib, tomonlari 7,94 mm bo’lgan kubga to’g’ri keladi. Bu holatda shakllardagi farq kichikroq ko’rinadi. мм 5 мм500 3 1 www.arxiv.uz

• CHiziqli belgilardan ham har xil holatlarda foydalanish mumkin. Masalan, chiziqlar ingichka va yo’g’onligi bilan, rangi va chiziqning shakli bilan farq qilishi mumkin. • Maydonli belgilar esa rangi, maydonning ichidagi shaklari maydondagi chiziqlarning holati bilan farq qiladi. SHu xususiyatlarni e’tiborga olish zarur. 3-rasm. Belgilarni har xil ko’rinishda ishlatilishi. www.arxiv.uz

• Kartografik belgilardan foydalanishda tasvirlanayotgan voqea va hodisalarning xususiyatlariga qaraladi. Ba’zi voqea va hodisalar bir joyga tegishli bo’ladi, masalan, zavodning o’rni va uning ishlab chiqarayotgan mahsulotini miqdori tasvirlanadi. Ba’zi belgilarda voqea va hodisalarni haqiqiy o’rni emas hududi bilan bog’liq bo’lib, statistik ma’lumotlar asosida tuman, viloyat chegaralariga asoslanib, doirada aholi soni, yetishtirilgan yalpi mahsuloti va uning strukturasini ham ko’rsatish mumkin. • Kartografik belgilarni o’z o’rnida xususiyatiga qarab, karta mazmuniga moslab tanlash kerak. Hozirgi vaqtda foydalanilayotgan kartografik usullar o’n bitta: belgilar, chiziqli belgilar, teng chiziqlar, sifatli rang va miqdor ko’rsatkichli rang, bir joyga tegishli diagramma, nuqtalar usuli, areallar, harakatni ifodalaydigan chiziqlar, kartogramma va kartodiagrammalar. Ba’zan kartografik belgilar o’rnini kartadagi yozuvlar ham bosishi mumkin. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

300 мм 5 мм 2,2 мм 2 22,4 мм 2 мм D=2,2 мм 1,2 мм 3 7,9 мм 3 D=22,4 мм4-rasm. Miqdor ko’rsatkichlarning geometrik belgilar orqali ko’rsatilishi. www.arxiv.uz

Belgilar usuli • Bu usulda kartalardagi hamma voqea va hodisalar belgilar bilan ko’rsatiladi. Topografik va obzor topografik kartalarda esa bu belgilar faqat sifatni anglatadi, ammo miqdor ko’rsatkichlarini ifodalamaydi. CHunonchi, topografik kartada un zavodining binosigina shartli belgi bilan ifodalangan xolos. Mavzuli kartalarda esa zavodning o’rnigina emas, uni ishlab chiqaradigan mahsulotini salmog’i (tonna yoki pul hisobida), undagi ishchilar soni, mahsulotini qaerlarga yuborilishi ham ko’rsatilishi mumkin. Ta’kidlaganimizdek, mayda masshtabli mavzuli kartalarda ishlatiladigan belgilar topografik kartalardagi belgilardan shakli, mazmuni jihatidan farq qiladi. www.arxiv.uz

• Belgilar usulida voqea va hodisalarning geografik o’rni, miqdori va sifati ko’rsatilib, ular geometrik, badiiy, harfli va ko’r gazmali bo’ladi. • Geometrik belgilar dan sodda shakllar (aylana, kvadrat, to’rtburchak, uchbur chak, kub, romb, sektor, para llellogram va boshqalar) tanlanadi. • CHizish va esda saq lash hamda taqqoslash oson bo’lgani uchun bu usul kartog rafiyada juda keng qo’llani ladi. Oddiy geometrik bel gilar uncha ko’p emas, ularni turli ranglarga bo’yab, shtrix lar bilan va ichiga har xil shakllar tushirib soni ni ko’paytirish mumkin 44-расм. Ichki strukturasi (tarkibi) bo’yicha ajralib turuvchi oddiy geometrik shakllar (E. Arnberger bo’yicha) www.arxiv.uz

• Harfli belgilar . Kar tada tasvirlanmoqchi bo’l gan voqea va hodisalar ning nomlarini bosh harf lari yoki kimyoviy belgilari bilan ifodalanadi; Foyda li qazilmalar dan alyumi niy Al, oltin Au, kaliy K deb yoziladi. Lekin harfli belgilarni ko’p ishlatib bo’lmaydi, chunki harflar yordamida faqat ob’ektlarning o’rni aniqlansa ham, ularning miqdorini aniqlab bo’lmaydi. Miqdorini aniqlash uchun doiraga tushirib tasvirlash mumkin. Bu usul ko’proq qazilma boyliklar kartalarida foydalaniladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Ko’rgazmali belgi lar voqea va hodisa larning shakllaridan ibo rat bo’lib, karta o’q ishini ancha osonlash tiradi, lekin bunda geo metrik aniqlik uncha sezilmaydi. Bu usuldan targ’ibot va tashviqot kartalarida ko’proq foy dalaniladi. Ob’ektlar belgilarda tasvirlansa, ob’ektni haqiqiy o’rni muayyan shaklning mar kazi bo’lishi kerak. Lekin ba’zi kartalarda ob’ekt o’z o’rnidan bir oz siljigan holatda ham bo’ladi. Bu usulni geo grafik kartalarda qo’l lash birmuncha murak kabroq. O’rta yoki oliy yquv yurt kartalarini yoxud ilmiy ma’lumot noma tipidagi kartalar ni tuzishda belgilarning bir xil variantlarni ishlatish to’g’ri emas, chunki ob’ektlarning eng kichik va eng katta ko’r satkichlar orasidagi farq katta bo’lsa belgi lardan foydalanish qi yinlashadi. Voqea va ho disalar absolyut (mutlaq) va nisbiy miqdorda tasvirlanadi. Absolyut ko’rsatkichlar belgining uzunlik, maydon va hajm o’lchamlarida berilishi mumkin. Ko’rsatkichlar uzunlik o’lchamida berilsa, uni o’qish va taqqoslash oson, ya’ni o’lchagich yoki chizg’ich bilan aniqlab masshtab asosiga ko’paytirilsa, ko’rsatkichning miqdori ma’lum bo’ladi. Bu usul qo’llanilganda masshtab asosi oldindan belgilanib olinadi, ya’ni 1000 tonna mahsulot 1 mm uzunlikka teng deyilsa, masshtab asosi 1 mm balandlik 1000 tonnaga to’g’ri keladi deb belgilanadi. www.arxiv.uz

• Agar masshtab asosida olingan belgi juda kattalashib hududga sig’may qolsa, unda maydon o’lchami olinadi. Agar bu variant ham «torlik» qilsa, unda ko’rsatkichlar uch darajali ildizdan chiqarilib, kub o’lchamida berilib, hajm orqali ko’rsatiladi. Qaysi variantdaligidan qat’i nazar tasvirlanayotgan ko’rsatkich belgilarning kattaligiga mutanosib tushsa, ya’ni aniq ko’rsatsa u absolyut ko’rsatkich bo’lib hisoblanadi. • Miqdorlar absolyut va shartli ko’rsatkichlarda tasvirlanib, uzluksiz shartli va uzluksiz pog’onali shkalada ko’rsatilishi mumkin 45- rasm . Belgilar usulining har xil ko’rsatkichlarda tavirlanishi www.arxiv.uz

• Belgilar usuli uzluksiz shartli shkalada berilganda miqdor ko’rsatkichlari aniqroq tasvirlanadi. Lekin belgilar o’lchamidagi tafovut juda katta bo’lishi mumkin. SHuning uchun uzluksiz shkaladagi belgilardan, ma’lumotnoma tipdagi va oliy yquv yurtlar uchun mo’ljallangan kartalarni tuzishda foydalaniladi. Pog’onali shkaladagi belgilarda miqdorlar ma’lum guruhlarga ajratib tasvirlanadi. Bunda belgilar o’lchami miqdorni aniq ko’rsatmaydi. www.arxiv.uz

• Mamlakat shaharlarini kartaga tushirishda pog’onali shkala qo’llanilganda deyarli bir xil aholi soniga ega bo’lgan va soni bir-biridan ancha farq qiladigan shaharlar ham bir pog’onaga tushib qolib, ular orasidagi tafovut bilinmay qoladi. Masalan, O’zbekison geografik atlasidagi (1999) Aholi kartasida, pag’onada 100 mingdan 500 000 gacha aholi soni olinsa, shu pog’onaga 382 ming bo’lgan Namangan shahri ham va aholisi 110 ming bo’lgan Termiz ham kirib ketadi. Lekin aholisi 90 ming bo’lgan Bekobod esa (20 ming farq bo’lsa ham) boshqa pog’onaga o’tib qolib, kartaning aniqligi bir oz pasayadi. SHuning uchun bu usul faqat o’quv kartalari tuzishda qo’llanilib, karta legendasida belgilarning aniq qiymatlari beriladi. www.arxiv.uz

• Belgilar yordamida har xil mazmunga ega bo’lgan ko’rsatkichlarni va ularning yillar bo’yicha o’sishi (dinamikasi) ni ham ko’rsatsa bo’ladi. www.arxiv.uz

Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Asomov M., Mirzaliev T. Topografiya asoslari va kartografiya. Toshkent: «O‘qituvchi», 1988. 2. Asomov M., Mirzaliev T. Topografiya asoslari va kartografiyadan labaratoriya mashg‘ulotlari. Toshkent: «O‘qituvchi», 1990. 3. Berlyant A.M. Obzor prostranstva: karta informatsiya. M.: «Mыsl», 1986. 4. Berlyant A.M. Kartograficheskiy metod issledovaniya. M.: 1978.www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Topografik xaritalar va ularning shartli belgilari

Topografik kartalardan mashqlar bajarish

Kartogrfik shartli belgilar

Geografik kartalarni tahlil qilish va baholash

Geografik atlaslar va ularning turlari