Сувнинг географик қобиқдаги ҳаракати - Geografiya - Slaydlar

Сувнинг географик қобиқдаги ҳаракати

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

545 KB

Ko'chirib olish

Кимё-биология факультети География ва иқтисодий билим асослари таълим йшналиши 1 – «Б» курс талаба лар и Умумий ер билими фанидан Сувнинг географик қобиқдаги ҳаракати мавзусида тайёрлаган мустақил таълими Раҳбар: Абдуназаров Л. Раҳмонова Шохсанам Холматова Рисолат Жалолиддинова Маъсума нинг Раҳмонова Шохсанам Холматова Рисолат Жалолиддинова Маъсума нинг www.arxiv.uz

Сувнинг табиатда айланишини . www.arxiv.uz

Сувнинг табиатда айланиши нима?  бу барча ердаги “мен”! Сувнинг табиатдаги айланиши шу билан бирга гидрологик доира сифатида хам кўпчиликка таниш, у сувнинг ер ичида, устида ва осмондаги харакатини ва мавжудлигини тасвирлайди. Ердаги сув хар доим харакатда ва хар доим ўз шаклини ўзгартириб туради, суюқ холатдан газ холатига, ундан музга ва бошланғич холатга қайтади. Сувнинг табиатдаги айланиши миллиардлаб йиллар давомида мавжуд бўлган ва Ердаги барча хаёт унга боғлиқ, ерда усиз хаёт мавжуд бўлмасди. www.arxiv.uz

Сувнинг айланиши бошланғич нуқтага эга эмас, лекин ўрганиш учун бошланғич нуқта деб океанни олиш мақсадга мувофиқдир. Сувнинг табиатдаги айланишини харакатга келтирувчи қуёш океандаги сувни иситади. Бунда маълум қисм сув хавога газ холида буғланади. Буғланиш шу билан бирга кўлларда ва дарёларда хам юз беради. Қуруқликда ўсимликлардан ва турпоқдан катта хажмда сув парланиши юз бериб, ўз навбатида хаводаги сув буғларига келиб қўшилади. Атмосферадаги маълум кичик хажмдаги сув сублимация орқали юзага келади, муз ва қор эриш фазасини мутлоқ четлаб ўтиб газ холатига буғланади. Хаво оқимлари буғ(газ)ни атмосферанинг шундай қатламига олиб чиқадики, у ердаги совуқ харорат уни булутларга айланишига сабаб бўлади. www.arxiv.uz

 Хаво оқимлари булутларни ер юзи бўйлаб харакатлантиради ва булут парчалари бирлашиб, ўсади ва ёмғир сифатида осмондан қайтиб тушади. Бази ёғинлар қор сифатида ерга тушади ва муз парчалари ва музликлар сифатида тўпланиши мумкин. Қор иссиқ ўлкаларда бахор келиши билан эришни бошлайди. Ёғинларнинг асосий қисми океанларга тушгани ҳолда, маълум қисми ернинг устига тушади, бу ерда гравитация ёрдамида сув ер юзаси бўйлаб оқади.  Баъзи ер юзаси бўйлаб оқувчи сув дарёларга келиб қўшилади ва океан томон оқиб боради, баъзилари чучук сув сифатада кўл ва дарёларда тўпланади. Барча сув ер юзаси бўйлаб оқмайди. Сувнинг кўпкина қисми тупроқга сўрилади (инфилтрация). Баъзи сувлар тупроқнинг чуқур қатламига инфилтрацияланади ва ер ости сув қатламини тўлдиради, у ерда тоза, катта хажмдаги ер ости сувлари узоқ вақт давомида сақланади.  Баъзи ер ости сувлари ер юзига яқин жойлашган бўлиб ва ер усти сувларига оқиб чиқиши мумкин, кишилар ер юзасига яқин бўлган сув хавзаларини қидириб топиб, янги чучук сув қудуқларини яратишади. Вақт ўтиши билан сув харакатланишни давом эттирар экан, сув океанга қайтиб сувнинг табиатдаги айланишини “якунлайди” ..... ва қайтадиан бошланади. www.arxiv.uz

Сувнинг табиатда айланиши босқичлаи АҚШ Геологик кузатиш маркази сувнинг табиатдаги айланишини 16 босқичга ажратган -- Океанларда сувнинг тўпланиши -- Буғланиш -- Эвапотранспирация -- Сублимация -- Сувнинг атмосферадаги холати -- Конденсация -- Ёғингарчилик -- Сувнинг муз ва қор шаклида сақланиши -- Қорларнинг эриб оқимларга айланиши -- Сувнинг ер сирти буйлаб оқими -- Сувнинг ўзандаги оқими -- Чучук сув тўпланиши -- Инфилтрация -- Ер ости сувларининг тўпланиши -- Ер ости сувларининг қайта ер устига чиқиши -- Булоқ www.arxiv.uz

Океандаги сувлар  Океан сувнинг “омбори” www.arxiv.uz

 Табиатдаги айланаётган сув миқдори океанда мавжуд бўлган сув хажмидан кам бўлиб, океан сув учун омбор хисобланади. Умуман олганда дунё бўйлаб 1.386.000.000 км. куб сув миқдори мавжуд бўлиб, шундан 1.338.000.000 км. куб сув океанларда тўпланган. Бу 96.5%га тўғри келади. Табиатда сув айланиш жараёнидаги буғланиш босқичида океанлар мухум ахамиятга эга бўлиб, улар уммий буғланишнинг 90%ни таъминлаб беришади.  Совуқроқ иқлим даврида катта музликлар юзага келиши кўпаяди, табиатдаги сув айланиш босқичларга қараганда умумий сув хажми музликларда тўпланади ва бошқа босқичлардаги сув хажмини камайтиради. Бунинг акси иссиқ иқлим даврида кузатилади. Охирги музлик даврида музликлар Ер юзининг учдан бир қисмини қоплаган ва океанлар хозирги кундагига қараганда 122 метр пастроқ бўлган. Тахминан уч миллион йил аввал, Ер юзи иссиқроқ бўлиб, океанлар 50 метрча баланд бўлган. www.arxiv.uz

Океанлардаги харакат  Океанларда оқимлар мавжуд бўлиб, улар катта хажмдаги сувни дунё бўйлаб харакатлантиради. Бу харакатлар табиатдаги сув айланишига ва об-ҳавога катта таъсир кўрсатади. Гольфстрим Атлантика Океанидаги машхур иссиқ сув оқимларидан бири, у Мексика бўғозидан бошланиб Атлантика Океани орқали Буюк Британиягача боради. Гольфстримда кунига 97 километр тезлигида оқиб, Ер юзидаги барча дарёлардаги сув хажмидан юз мартта кўпроқ сув оқади. Иссиқ худудлардан келиб, у Шимолий Атлантикага иссиқ сувни олиб келади, бу ўз ўрнида Англиянинг ғарб қисми ва шунга ўхшаш бошқа худудлар иқлимига таъсир кўрсатади www.arxiv.uz

Буғланиш: сувнинг суюқ холатдан газ ёки буғ холатига ўтиши  Буғланиш ва у нимага содир бўлади www.arxiv.uz

 Буғланиш сувнинг суюқ холатидан газ ёки буғ холатига ўтиш жараёнидир. Буғланиш сувнинг суюқ холидан сув айланиш жараёнига қайтишининг бирламчи йўлидир. Изланишлар шуни кўрсатдики океанлар, кўллар, денгизлар, дарёлар буғланиши орқали атмосферадаги 90% намлик таъминланади, қолган 10% ўсимликлардан буғланиши орқали таъминланади.  Иссиқлик (энергия) буғланиш содир бўлиши учун жуда мухумдир. Энергия сув молекулаларини бирга ушлаб турувчи боғламларини узиш учун керак булади, шунинг учун хам сув онсонгина қайнаш нуқтасида (100° C, 212° F) буғланади, лекин музлаш нуқтасида буғланиш бир мунча секин кечади. Ўртача намлик хавода 100% бўлганда, намлик охирги нуқтасига етганида, буғланиш тўхтайди. Буғланиш жараёни атрофдаги иссиқликни камайтиради, шунинг учун хам теридаги сув буғланганда тери совийди. www.arxiv.uz

Буғланиш ва табиатда сув айланиши  Океанлардаги сувнинг буғланиши сувнинг атмосферага ўтишининг асосий йўли хисобланади. Океанларнинг юзи (сирти) кенгайиб борган сари (Ер юзининг 70% океанлар билан қопланган) катта хажмда буғланиш содир бўлишига имконият яратади. Умумий ер юзи бўйича олганда, ўртача буғланган сув хажми Ерга ёғингарчиликлар орқали тушган сув хажмига тенг. Бироқ, бу географик худудлар бўйича фарқланади. Буғланиш ёғингарчиликка нисбатан океанларда кўпроқ содир бўлади, шу билан бирга қуруқликда ёғингарчилик буғланишдан устунлик қилади. Океанлардан буғланган сув хажмининг кўпи яна океанга ёғингарчилик орқали тушади. Фақатгина ўртача 10% океанлардан буғланган сув қуруқликка ёғинганрчилик бўлиб тушади. Буғланган сув малекуласи ўртача ўн кун давомида хавода бўлади. www.arxiv.uz

Эвапотранспирация: Сув буғларини атмосферага турпоқ ва ўсимликлардан бўлган буғланиши орқали ўтиши жараёни  Эвапотранспирациянинг баъзи таърифлари ер юзидаги сувларнинг, мисол учун кўлларни ва хатто океанлардаги сувнинг буғланишини хам қамраб олсада, бу Веб сайтда, эвапотранспирация қуруқлик юзидан, грунт сувларининг капилярлар орқали буғланиши ва ўсимликлар орқали транспирацияси деб тарифланади.  Транспирация бу суюқликнинг ўсимлик илдизидан барглари остки қисмидаги кичкина ғовакчаларига бориб, у ердан буғланиши ва атмосферага ўтиш жараёнидир. Атмосферадаги тахминан 10% намлик ўсимликлардан бўлган траспирация хисобига ташкил бўлади деб бахоланади.  Ўсимлик транспирацияси кўз билан кўриб бўлмайдиган жараён – сув баргнинг сиртки қисмидан буғланар экан, баргларнинг “нафас олиши”ни кўриб бўлмайди. Ўсиш даврида барг ўз оғирлигидан бир неча марта катта бўлган сувни буғлатади, мисол учун катта дуб дарахти йилига 151.000 литр сувни буғлатади. Транспирация ва ўсимлик барглари www.arxiv.uz

Транспирацияга таъсир қилувчи атмосфера омиллари. Ўсимликларни сув буғлатиш миқдори географик худудга ва ўсиш даврига қараб турличадир. Транспирация миқдорини белгилайдиган омиллар турличадир: Харорат: Ўсимлик тури: Шамол ва хаво харакати: Нисбий хаво намлиги:  Траспирация  даражаси  харорат ошиши  билан ўсиб  боради, айниқса  ўсиш даврида,  хаво иссиқ  бўлганда  ўсимлик хам  тез ўсади. Ўсимликлар турли даражада сув буғлатишади. Баъзи қуруқ худудларда ўсадиган, кактус каби ўсимликлар бошқа ўсимликларга қараганда кам буғлатиш орқали қимматли сувни сақлаб қолади. Ўсимлик  атрофидаги  хаво харакати  ошиб борган  сари  траспирация  хам ошиб  боради. Агар ўсимлик  атрофидаги  нисбий хаво  намлиги ошса  транспирация  даражаси  камаяди. Қуруқ  хавога буғланиш  сув учун  намликка  тўйинган хавога  буғланишга  қараганда  онсонроқ. www.arxiv.uz

Сублимация: қор ёки музнинг эримасдан сув буғига айланиши.  Табиатда сув айланишига қизиққанлар учун айтиш мумкинки, сублимация қор ва музни аввал эриш жараёнини четлаб ўтиб, бевосита буғга айланишидир. Сублимация маълум иқлим шароитларида қорни йўқ бўлиб қолишини тушунтиради www.arxiv.uz

 Одатда сублимация жараёнини кўриш онсон эмас. Сублимация натижасини кўришнинг бир йўли бу нам кўйлакни совуқ нольдан паст хароратда ташқарига осиб қўйиш. Охир оқибат кўйлакдаги муз йўқолади. Умуман олганда, сублимацияни таъсавур қилиш учун энг яхши йўл сув эмас, балки карбон диоксидни расмда кўрсатилганидек ишлатиш мақсадга мувофиқ. “Қуруқ муз” бу жисм, яхлатилган карбон диоксид, унда -78.5 oC (-109.3oF) хароратда сублимация жараёни юз беради ёки газ холига ўтади. Расмда кўрсатилган туман бу яхлатилган карбон диоксид ва совуқнинг аралашмаси, нам хаво, бу қуруқ муз сублимация жараёнига учраши натижасида содир бўлган.  Сублимация маълум шароитда, ўртача намлик паст даражада ва қуруқ шамол эсган шароитда онсон юзага келади. Шу билан бирга у юқорида, хаво босими паст жойда кўпроқ юз беради. Кучли қуёш нурига ўхшаш энергия хам зарур. Агар мен сублимация энг кўп содир бўладиган жойни танлашим керак бўлганда, Эверест тоғининг жанубий қисмини танлаган бўлардим. Харорат паст, кучли шамол, кучли қуёш нури, жуда кичик хаво босими – сублимация жараёни амалга ошиши учун барча шароитлар яратилган. www.arxiv.uz

Сувнинг атмосферада буғ каби тўпланиши, булутлар ва намлик.  Атмосфера сув омбори бўла олмасада, у сувнинг ер юзи бўйлаб харакатланиши учун “автострада” хисобланади. Атмосферада хар доим сув мавжуд бўлади. Булутлар атмосферадаги сувнинг кўзга куринадиган кенг тарқалган шаклидир, лекин хар қандай очиқ хавода хам сув мавжуд бўлади – бу сув майда заррачаларда бўлиб, кўз билан кўриб бўлмайди. Хамма вақт атмосферадаги сувнинг хажми тахминан 12.900 километр куб (3.100 мил куб.)ни ташкил қилади. Агарда атмосферадаги барча сув ёмғир бўлиб бир вақтнинг ўзида тушганида, ерни 2.5 см. ёки 1 дюймга қоплаган бўлар эди. www.arxiv.uz

Конденсация: сувнинг буғ холатидан суюқ холига ўтиши  Конденсация бу сув буғининг сувнинг суюқ холатига ўтиш жараёни. Конденсация сувнинг табиатда айланишида мухум рол ўйнайди, чунки у булутларни шакллантиради. Булутлар ёғинларни келтириб чиқаради, бу эса сувнинг Ерга қайтиб келишининг асосини ташкил қилади. Конденсация буғланишнинг аксидир.  Конденсация туманларнинг пайдо бўлишига хам олиб келади, бу жараённи агар совуқ хонадан ташқарига иссиқ ва нам хавога чиқсак кўзойнагингизда, ичмлик стканингизнинг ташқи сирти “терлаганда”, совуқ кунда уйнинг ички ойнасида сувнинг юзага келиши билан кўришимиз мумкин. www.arxiv.uz

Хавода конденсация  Тиниқ кўм – кўк осмонда булутлар йўқ бўлган тақдирда хам, сув буғ ва кўзга кўринмас кичик томчилар кўринишида мавжуд бўлади. Сув молекулалари хаводаги чанг, туз, тутунлар билан аралашиб булутчаларни ташкил қилади, у уз навбатида ўсиб, ривожланиб катта булутларга айланади. Сув томчилари бир бирига аралашиб хажм жихатдан ўсиб борар экан, булутлар катталашиб ёғин юзага келиши мумкин.  Хаводаги сув буғлари миқдори катталашгани ва хаво совугани туфайли атмосферада булутлар юзага келади. Қуёш Ер устига яқин хавони иситади, ўз ўрнида хаво енгиллашади ва харорат паст бўлган жой томон харакатланади. Хаво совиб борган сари конденсация жараёни юз бериши кўпаяди ва шу тариқа булутлар юзага келади. www.arxiv.uz

Ёғингарчилик: Булутлардан сувнинг ажралиб чиқиши  Ёғингарчилик бу ёмғир, ёмғир аралаш қор, қор ёки дўл шаклида булутлардан ажралиб чиқган сув. Бу атмосферада мавжуд бўлган сувнинг Ерга қайтиб тушиши мумкин бўлган асосий йўл хисобланади. Кўпкина ёғингарчиликлар ёмғир шаклида бўлади. www.arxiv.uz

Қандай қилиб ёмғир томчилари шаклланади?  Бошимиз узра сузи юрган булутлар сув буғлари ва хали ёғингарчилик бўлиб тушишга жуда кичик, лекин кўз билан кўриш мумкин бўлган булут заррачаларидан ташкил топган. Сув тўхтовсиз буғланиб ва конденсацияланиб туради. Булутларда конденсацияланган сув хар қачон хам ёғингарчилик бўлиб тушавермайди, чунки хаво оқимлари булутларни ушлаб туради. Ёғингарчилик юзага келиши учун биринчи галда кичкина сув томчилари конденсацияланиб бир бири билан қўшилиб булутдан ажралиб чиқиб томчи сифатида ёға оладиган оғирликка эга бўлиши керак. Бир дона ёмғир томчиси юзага келиши учун миллионлаб булут заррачалари бирлашиши керак. www.arxiv.uz

Ёғингарчилик даражаси географик худуд ва вақтга боғлиқ  Ёғингарчилик дунё бўйича, давлатлар бўйича ёки шахарлар бўйича бир хил миқдорда ёғмайди. Мисол учун, АҚШнинг Жоржия штатининг Атланта шахрида ёз вақтида жала бир жойда қаттиқ ёғиб, бу жойдан бир неча километр нарида умуман ёғмай ўтиб кетиши мумкин. Лекин, Жоржияда ёғадиган бир ойлик ёмғир миқдори Лас Вегас, Невадада бутун йил давомида ёғадиган ёмғир миқдоридан кўп. Жахонда энг кўп ўртача ёмғир ёғадиган жой Вайалиле тоғи, Гавайя хисобланади, у ерда ўртача йилига ёмғир 1.140 сантиметр (450 дюйм) ёғади. Бунинг аксини Чили давлатида Арика худудида кўришимиз мумкин, у ерда 14 йилдан мобайнида ёмғир ёғмайди.  Қуйида келтирилган харитада жахон бўйича ўртача йиллик ёғингарчилик миллиметр ва дюймда ифодаланган. Оч кўк рангда келтирилган худудларни “чўл” деб хисоблаш мумкин. Африкадаги Сахара худудини чўл эканлигини тахмин қилган бўлишингиз мумкин, лекин Гренландия ва Антарктиканинг катта қисми чўл эканлиги хақида ўйлаб кўрганмисиз? www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Сувнинг музлик ва қорда тўпланиши Музликларнинг жахон бўйлаб жойлашиши  Сувнинг муз, музликларда, қорда узоқ вақт тўпланиб туриши табиатда сув айланиш жараёнининг бир қисмидир. Ернинг жами 90% музликлари Антарктикада, шу билан бирга 10% жахондаги музликлар Гренландияга тўғри келади. Гренландияда музликларнинг қалинлиги ўртача 1.500 метрга, лекин бази жойларда унинг қалинлиги 4.300метрга боради. www.arxiv.uz

Муз ва музликлар юзага келади ва эриб кетади  Дунё иқлими хар доим ўзгариб туради, лекин одатда у одам сезиши мумкин даражада тез ўзгармайди. Ерда кўплаб иссиқ даврлар бўлган, мисол учун бундан 100 миллион йиллар олдин динозаврлар яшаган давр, шу билан бирга совуқ даврлар хам бўлган, мисол учун охирги музлик даври бундан 20.000йил олдин бўлган. www.arxiv.uz

Баъзи музликлар ва музлар тўғрисида далиллар  Музликлар ерниннг 10-11 фоизини қоплаган  Агар хамма музликлар хозир эриб кетганида, денгизлар сатхи 70 метрга ўсган бўларди. Манба: Қор ва Муз Маълумотлари Миллий Маркази  Охирги музлик даврида денгизлар сатхи хозирги кунга нисбатан 122 метр пастроқ бўлган, ва музликлар ернинг учдан бир қисмини қоплаган.  Охирги иссиқлик даврида, 125.000 йил олдин, денгизлар сатхи хозирги кунгидан 5.5метр баланд бўлган. Бундан уч миллион йил аввал денгизлар сатхи 50 метргача баланд бўлган бўлиши мумкин. www.arxiv.uz

Ер сатхидаги сув хаёт давомийлиги манбаи  Мисрдаги Нил Делтасининг расмидан кўриниб турибдики, хаёт чўлда хам агар ер сатхи (ёки ер ости) сув таъминоти бўлса мавжуд бўлиши мумкин. Ер сатхидаги сув хақиқатдан хам хаётни сақлаб туради. Ер ости сувлари хам фақатгина ер усти сувлари оқиб тушгани учун мавжуд бўлади. Тасаввур хосил бўлиши мумкинки, шўр океандаги балиққа чучук сув хеч хам шарт эмас деб, лекин чучук сув океанларни тўлдириб турмаганида океан сувлари буғланиб балиқ хаёт кечира олмайдиган шўр сув хосил бўлар эди.  Чучук сув ер юзида танқисдир. Ердаги барча сувнинг фақатгида уч фоизи чучук сувдир ва чучук сув кўллари ва ховузлари барча чучук сувнинг 0.29 фоизини ташкил қилади. 20 фоиз чучук сув биргина кўлда, Осиёдаги Байкал кўлидадир. Қолган 20 фоиз чучук сув АҚШдаги Буюк кўлларда (Гурон, Мичиган ва Юқори кўл) жамланган. Дарёлар дунёдаги мавжуд бўлган чучук сувнинг 0.006 фоиз қисмини ўзида ушлаб туради. Айтиш мумкунки ердаги хаёт ер юзидаги барча сув миқдорини жуда кичик қисми хисобига мавжуд. www.arxiv.uz

Инфильтрация: Сувни ер сатхидан тупроқ ва тоғ жинслари ости томон харакатланиши Грунт сувлар ёғингарчилик орқали ёзага келади  Дунёнинг хар бир бурчагида, ёмғир ёки қор бўлиб тушган сув турпоқ ва тоғлар тагига инфилтрация қилади. Қанча миқдорда сув инфилтрация қилиниши бир қатор омилларга боғлиқ. Ёғингарчиликни инфилтрацияси Гренландия музликларида кичик бўлиши мумкин, бошқа худудларда, мисол учун суратда кўрсатилган АҚШнинг Жоржия штатидаги каби ирмоқ тўғридан тўғри ер ости сувларига келиб қуйилиб мумкин!  Дунёнинг хар бир бурчагида, ёмғир ёки қор бўлиб тушган сув турпоқ ва тоғлар тагига инфилтрация қилади. Қанча миқдорда сув инфилтрация қилиниши бир қатор омилларга боғлиқ. Ёғингарчиликни инфилтрацияси Гренландия музликларида кичик бўлиши мумкин, бошқа худудларда, мисол учун суратда кўрсатилган АҚШнинг Жоржия штатидаги каби ирмоқ тўғридан тўғри ер ости сувларига келиб қуйилиб мумкин! www.arxiv.uz

O'xshashlar

Сув тузилиши. Табиатда сувнинг аҳамияти

Географик билимларнинг тараққиёти

Географик уйин. Россия ахолиси

Суффозия ва унинг географик тарқалиши

Фарғона иқтисодий райони ва унинг географик хусусиятлари