logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Geografiya
  4. O’rta Osiyoning orografik tuzilishi

O’rta Osiyoning orografik tuzilishi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1031.73828125 KB
Ko'chirib olish
“ O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi” fanidan tayyorlagan MUSTAQIL ISHI Mavzu: O’rta Osiyoning orografik tuzilishi. ЎРТА ОСИЁНИНГ ОРОГРАФИК ТУЗИЛИШИ0101 02030405 06 06 040E 1. Ўрта Осиёнинг орографик тузилиши 2.Ўрта Осиё рельефининг вужудга келиши ва ривожланиши. 3.Геологик ходисалардан бири лёсснинг пайдо бўлиши. 4.Лиёсснинг тузилиши ҳақида олимларнинг фикри.РЕЖА: Ўрта Осиёнинг орографик тузилиши жуда хилма-хил. Бу ўлкада катта текислик ва пасттекисликлар, катта-катта плато ва қирлар, қатор-қатор тизилиб кетган адирлар ва доимий қор ҳамда музликлар билан қопланиб ётган баланд тоғлар бор. Ўрта Осиё территориясининг марказий ва ғарбий қисмини Турон пасттекислиги, шимолий чекка қисмини қир ва платолар, жанубий ва шарқий қисмини эса тоглар ишғол қилган. Умумий майдонииинг тахминан 2 /з қисми текислик ва пасттекислик, қолган 1 / 3 қисми қир ва тоғлардир. Ў Р Т А О С И Ё 0201030104 0801 Ўрта Осиё территориясининг ер юзаси жанубдан, жануби- шарқ ва шарқдан шимолга, шимоли-ғарбга ва ғарб томонга аста-секин пасайиб боради, шу сабабдан дарёлар ҳам ана шу томонга оқади. Каспий бўйи соҳили, Қорақум, Қизилқум ва Мўйинқум чўллари, Мирзачўл, Қарши чўли, Фаргона водийси, Чув водийси, Зарафшон, Сурхон- Шеробод, Қашқадарё ва Мурғоб-Тажан водийлари, Хоразм пасттекислиги, Балхаш бўйи қум текислиги, Бетпақдала ва Устюрт платолари Ўрта Осиёнинг энг катта текислик ва паст текисликларидир . Ўрта Осиёнинг шарқий ва жанубий қисмларини банд қилган тоғлар ТЯНШАН Ь ОЛОЙ ПОМИР КОПЕТД ОҒТяншань - хитойча сўз бўлиб, осмон бўйи тоғлар демакдир010203 01 02 03 0D 05 Ўрта Осиёнинг ҳозирги рельефи, яъни текислик, плато, қир ва тоғлари бирдапига пайдо бўлмаган. Бу улкан территорияда турли геологик даврларда ва мураккаб геологик процесслар иатижасида вужудга келган хилма-хил рельеф формалари бор. Ўрта Осиёнинг кўп қисмини палеозой эрасидан тортиб то нсогенга қадар Тетис денгизи деб аталган илиқ денгиз ҳанзаси қоплаб ётган. Бу денгиз гоҳо катта майдонми босиб, гоҳо қайтган, аммо денгиз шимолий территориялардан тез чекинган; унинг шимолий чегараси Қоратов тизмасига бориб тақалган; Қоратов тизмасининг шимолн ва шарқида эса баланд платолар, тоғлар ҳамда водийлар бўлгап. Ўрта Осиёиинг бошқа ҳамма ери, шу жумладан, Олой, Помир ва Қопетдог систе.маларининг ўрни узоқ вақт денгиз остида қолиб, бу ерда жуда қалин юмшоқ денгиз стқнзпқлари пайдо бўлган. Тетис денгизм гарбда Жаиубий Россия ўриидаги денгиз орқали Ўрта денгиз билан ва шимолда Тўрғай бўгози орқали Ғарбий Сибирь пасттекислигини босиб ётган Шимолий Муз океани билап қўшилиб турган. Ер пўстида тўхтовсиз давом этиб турадиган эпейрогеник ҳаракатлар Тетис денгизининг қиёфасини ўзгартириб турган—денгиз гоҳо қуруқлйкни босмб келган, гоҳо чекиниб гурган. Юқори бўр даврида денгиз бир оз чекиниб, Помир ва Қопетдог тог системалари ўрнида, Мангншлоқ ярим оролида ҳамда Қизилқумнинг ички қисмлари ўрнида орол ва оролчалар кўриниб турган.ЎРТА ОСИЁ РЕЛЬЕФИНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ. Палеозой эраси бошларида рўй берган каледон бурмаланишида, Ўрта Осиёнинг шимоли- шарқидаги кўпгина тоғлар ҳам пайдо бўлган. Бурмаланиш, Қозоғистон паст тоғларидаги сингари, протерозойда бошланиб, қуйи палеозойда авжига чиққан ва бир неча тоғ тизмалари ҳосил бўлган. Қуруқликларнинг кўпайиши билан денгиз қисқарган ва каледон тоглари денгиз ичида орол бўлиб кўринган. Талас Олатови, Қоратов, Чотқол, Писком, Угом тоғлари, Қирғизистон, Сувсамир, Жумғол тизмалари, Кунгай ва Заили Олатовлари, Или тоглари, Марказий Хяншаць тнзмалари ана шу каледон бурмаланишида Урал-Тяншань геосинклиналининг ана. шу қайд қилияган қисмларида вужудга келган. Урал-Тяпшаиь геосинклиналининг қолган қисмларида, шу жумладан, Герцин тоғлари ўрнида ва Тетис денгизининг шимолий чеккаларида геосинклинал режим давом этган ва бу режим палеозой охирига келиб, Герцин тоғлари ҳосил бўлганидан кейин тугаган. Ўрта Осиёнинг тектоник картаси Мезозой эрасида бурмаланиш процесси кучсиз бўлган. Шу сабабли бу эрада умуман тоғ ва қирлар камроқ пайдо бўлган. Ўрта Осиёнинг Каспий денгизи соҳилларидаги тоғ на қирлар — Манғишлоқ ярим оролидаги тоглар, Қорабўғозгўл қўлтиғининг жануби-шарқидаги Туаркир ва Қопланқир кряжлари киммери бурмаланиши деб аталган мезозой бурмаланишига киради. Бу қирларнинг негизлари мсзозой қумтошлари, оҳактошлари ва метаморфиклашган гил- сланецлардан иборат. Ўрта Осиё территориясини эгаллаб ётган палеоген денгизи бир томондаи Ўрта денгиз ва Россия текислиги жанубидаги денгиз ҳавзаси билан, иккинчи томондан Эрон ва Шимолий Ҳиндистон Денгиз ҳавзалари билан қўшилиб турган. Урта Осиё территориясининг шарқий ва марказий қисмларини босиб ётган бу денгиз неоген ва тўртламчи даврларда рўй берган ҳозирги баланд тоғлар кўтарилгандан кейин қайтиб кетган. Демак, ҳозирги рельефнинг қандай вужудга келганини тўғри тасаввур этиш учун қудратли ёш тоғ ҳосил қилиш процессларини кўз олдимизга келтиришимиз зарур. Баландлиги 300— 500 м бўлган ва емирилиб пасайиб қолгап қадимги тоғлар 3000—7500 м га қадар кўтарилгандир. Ўрта Осиёнинг барча тоғ системалари альп орогенези туфайли ҳозирги рельеф қиёфаларига эга бўлган. Бу даврдаги бурмалар ва ботиқлар, денудация ва аккумуляция процесслари рельефнинг ривожланиши ва унинг асосий хусусиятларини аниқлаб берди. Ўрта Осиёнинг Геологик картаси Неоген бошларида гоят кучли альп орогенези—бурмаланиши рўй бериб, Урта Осиёнинг жануб ва жануби-шарқидаги жуда баҳайбат тоғларни ҳосил қилган. Жумладан, Помирнинг барча тоғ тизмалари, шунингдек, унинг чекка қисмларидаги Сарикўл, Заолой, Пётр I ва Қоратегип тизмалари ҳам, Копетдоғ, Катта Болхон ва Кичик Болхон тоғлари, Қорабел ва Бадхиз қирлари ана шу вақтда пайдо бўлган. Бу бурмаланиш ниҳоятда кучли бўлган, ғоят катта территорияни ўз ичига қамраб олган ва мураккаб тектоник ҳара.катларни келтириб чиқарган. Альп бурмаланишида мезозой ва палеозой денгиз чўкинди жинсларидгл турли хил бурмалар ҳосил бўлган. Бу бурмаланишнинг баъзилари силжиб, бир-бирига мингашиб, тўнкарилиб кетган. Улар қадимги палеозой ва мезозой қатламларининг устини батзмом қо.плаб, чинакам шарьяжлар ҳосил қилган. Катта кучга эга бўлган бу бурмаланиш ўзидан шимолда бўлган палеозой тоғларига ҳам катта таъсир кўрсатган; емирилиб пасайиб, пенепленлашиб қолган. Угом, Писком, Чотқол, Талас, Олой, Туркистон, Зарафшон, Ҳисор каби тоғларни, умуман Тяншань ва Олой системасидаги палеозой тоғларини қайтадан вертикал кўтариб юборган. Натижада тоғлар орасида катта-катта ботиқлар ажралиб, улар яна чуқурлашган, тоғларда узилма ва ёрилмалар, якка-якка массив ва палахса тоғлар вужудга келган. Ушбу тоглардаги тектоник ёрилмалардан интрузиялар ва вулкан массалари оқнб чиққан. Бурмаланишнинг кучли таъсир қилиши натижасида чўкинди жинсларнинг деярли ҳаммаси метамор фирклашиб қолган. Альп тектоник процесслари натижасида пайдо булган тоғлар Туркманисто н-Хуросон Ҳиндикуш Помир Тибет Лёсс — тез уваланувчан, говак, ниҳоятда майда доналардан иборат карбонагли бўз тусли чўкинди тоғ жинсидир, у қат-қат эмас. Лёсс сувни яхши шимиб бўкканда осон ўпирилади, лёссдан иборат ерларда кўпннча тик, тор ва чуқур жарлар ҳосил бўлади. Геологлар (масалан, Ф. Рихтгофен, ТЗ. А. Обручев, Тутковский ва бошқалар) кўпроқ эол назариясини қувватлайдилар. Эол назариясини :буюк машҳур геолог ва географ В. А. Обручев айниқса тараққий эттириб келган. Бу назарияга кўра лёсс қуруқ даштларда — тоғ этакларида ва паст тоғларда чангнинг йигилиб қолишидан пайдо бўлган; бу чангни шамол чўллардан учириб келган, кейинчалик ўсимликлар ўсиб чангни тутиб қолгаш Эолистлар (эол назарияси тарафдорлари) ўз назарияларини яратишда лёсс тузилишини етарли даражада эътиборга олмаганлар.И. В. Мушкетов лёсс икки йўл билан пайдо бўлган дсб ҳисоблайди. У оқар сув келтиргап лёсс қатлам-қатлам, шамол келтирган лёсс эса қатламсиз бўлади дейди. Унинг фикрича, ҳар иккала тил лёсс, маҳаллий шароитга қараб, бир вақтда ёки бошқа-бошқа вақтда вужудга келиши мумкин. И. В. Мушкетов лёеснинг пайдо бўлишида оқар сувнпнг ишини биринчи ўринга қўяди.41 1E 101613 101613 1A 13 0B 26 1E 21 ЎРТА ОСИЁНИНГ ТУПРОҚ КАРТАСИ Лёсснинг пайдо бўлиши тўғрисида Л. С. Берг томонидан олға сурилган тупроқ пазариясипинг аҳамияти гоят катта, бу назария лёсс проблемасини ҳар томоплама чуқур ўрганиш йўлини кўрсатиб берди. Л. С. Берг назариясига кўра, лёсс ва лёссимоп жинслар қуруқ иқлнмли жойларда нураш ва тупроқ пандо бўлиши процесслари натижасида ҳар хил жинслардап ҳосил бўла бошлайди. Бошқача айтганда, лёсс проблемаси икки масалани пазарда тутади: бири она жинснинг қаидай пап;и бўлиши ва, нккинчиси, шу она жинснинг лёссга айланиш процессидир, Она жинс, умуман, денгиз ёки кўл, дарё ёки делювий ётқизнқларидан пайдо бўлиши мумкин. Лекин Л. С. Берг лёсснинг эол, кўл, музлик, денгиз ва отқинди жинс ётқизиқларидап пайдо бўлмагапини исбот қилди ва*лёсс асосан маълум табиий гоографик шароит вужудга келишида аллювиал, пролювиал ва делювиал чўкинди жинслардан ҳосил бўлганлигини кўрсатди. Лекин Л. С. Берг бу хулосасини марказий ўринга қўймайди. Маҳаллий олимлардан Ғ. О. Мовлонов Ўрта Осиёнинг, хусусан Узбекистоннинг тўртламчи давр геологияси, шу жумладан лёсс билан кўп йиллардан буён шуғулланиб келмоқда. Ғ. О. Мовлонов лёсснипг хусусняти ва таркибини синчиклаб ўрганиб, унинг ўнта белгисини таърифлаб чиқди. Ана шу белги ва хусусиятларга асосланиб, лёссни эол лёсси ва пролювиал лёсси деб икки типга бўлди; Урта Осиёда кенг тарқалган лёссимон жинсларни эса эол лёссимон жинслар, пролювиал лёссимон жинслар, делювиал лёссимон жинслар, аллювизл лёссимон жинслар ва элювиал лёссимон жинслар типига ажратди ва лёсс ҳамда лёссимон жинслар ана шундай йўл билан пайдо бўлган деган фикрни олға сурди. Геолог, геоморфолог ва географлар лёсснинг пайдо бўлиши ҳақида ҳозиргача ҳам аниқ бир фикрга келганлари йўқ. Бу масала яна ҳар томонлама чуқурроқ ўранишни талаб этади. ЭЪТИБОРИНГ ИЗ УЧУН РАХМАТ2526040827 080F 010E280E 0305292205

O'xshashlar

Qizilqum orografik o’lkasi
Markaziy Osiyoning xo’jaligi
O`rta Osiyoning ichki suvlari
O’rta Osiyo daryolari
Markaziy Osiyoning iqlimi va ichki suvlari