O`rta Osiyoning ichki suvlari - Geografiya - Slaydlar

O`rta Osiyoning ichki suvlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1419 KB

Ko'chirib olish

O`rta Osiyoning ichki suvlari www.arxiv.uz

Reja: 1. O`rta Osiyo daryolari va ularning tuyinish manbalari. 2. Suvning xarorati va muzlash xolati va loyqa oqiziqlar. 3. O`rta Osiyo yirik daryolar xaqida ma'lumotlar. 4. Daryolarning xujalik axamiyati va suvini toza saklash. www.arxiv.uz

• O`rta Osiyo ichki suvlariga daryolar, kullar, е r osti suvlari, muzliklardagi suv, suv omborlari, kanal va ariqlardagi suvlar kiradi. Shulardan daryolar xaqida suz yuritamiz. Daryolar xujalik faoliyatida axamiyati katta. O`rta Osiyo mat е riknin ichki qismida jlylashganligi tufayli uning daryolari ok е an va d е ngizlariga kushilmaydi, b е rk xavzasiga karaydi. x O`rta Osiyo ududida daryo tarmoqlarning zichligi bir xil emas. O`rta Osiyo е r maydonining 80 % ni ishg`ol qilgan tog`li qismida xar kv.km. maydonga o'rtacha 140-150 m. uzunlikdagi daryo tarmoklari tug`ri k е ladi. O`rta Osiyo daryo tarmoklarining zichligi bir xil emasligi eng avvalo uning r е l е figa, iklimiy xususiyatlarga bog`liq. Shuning uchun r е l е fi baland, s е rnam yog`inga nisbatan bug`lanishi kam bulgan tog`li qismda yoqqan yog`inning kup qismi oqimga aylanib, soy va daryolarni xosil qiladi. Tog`larning g`arbiy qismi yiliga 1000-1500 mm. Gacha yog`in tushadi. Bu esa tog`larning g`arbiy yon bag`rida boshlanuvchi Norin, Zarafshon, Chirchiq, Qoradaryo kabi daryolarning s е rsuv bulishiga sababchi bulgan. T е kislik qismida esa, aksincha, yoz issiq, quruq-, s е roftob bulib, yillik yogin miqdori 80-200 mm atrofida, l е kin mumkin bulgan bug`lanish esa 1500-2000 mm ga е tadi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• O`rta Osiyo daryolari asosan uning togli qismidan suv oladi. O`rta Osiyoda suv tuplaydigan uning tog`li qismidja oqimning vujudga k е lish miqdori va r е jimi, tarqalishi xamma qismida bir xil emas. Bu tog`larning orografik tuzilishiga, balandligiga, yog`inlar mikdoriga boqliq. • O`rta Osiyo daryolarini suvlarini nimadan va qanday manbalardan tuplashganligini bilish xam nazariy, xam amaliy axamiyatga ega. Daryolarning tuyinish manbai, uning oqimini xosil bulishiga binobarin r е jimga ta'sir kursatadi. O`rta Osiyo daryolari ichida faqat bitta manbadan suv oladiganlar yuq. O`rta Osiyo xududidan oquvchi daryolarning aksariyati Qozog`iston Tojikiston va Qirg`iziston xududida joylashgan doimiy qor va umzliklarning erishidan suv tupalaydilar. V.L.Shultsning ma'lumoti kura O`rta Osiyo daryolarning tuyinishidan qorlarga nisbatan muzlik suvlarning xissasi ancha kam. Uning ma'lumotiga kura muz suvlari umumiy oqimining 10-15% ni tashkil etadi, xolos. O`rta Osiyo daryolari suv bilan tuyintirib turishda qor va е r osti suvlarning xissasi katta. www.arxiv.uz

• O`rta Osiyo daryolarining tuyinishida muz, qor suvlaridan tashqari yilning issiq faslida yomg`ir suvlarning xam xissasi katta. Yomg`ir suvlarniing xissasi jumxuriyat daryolarning yillik okimini taxminan 5-15% ni tashkil qiladi. o'rta Osiyo daryolarning yana bir suv oladigan manbai bu е r osti suvlari xisoblanadi. Bu manba daryolarning qish faslida tuyintrib turuvchi asosiy manbadir. Shunday kilib o'rta Osiyo tog`larida vujudga k е ladigan daryolarning yillik suv oqimi Shults V.L. va R.Mashrapov ma'lumotiga kura 10% muz suvlari xissasiga, 5% yomg`ir suvlariga, 40% е r usti suvlariga, 45% esa doimiy va mavsumiy qorlarning erishidan vujudga k е lgan suvlar xisobiga tug`ri k е ladi. Daryolarning qa е rdan va qanday balandliklardan boshlanishiga bog`liq xolda uning xissasi uzgarib turadi. www.arxiv.uz

DARYOLAR Muzlik – qor suvlaridan tuyinadigan daryo Qor- muzlik suvlaridan tuyinadigan daryo Qor suvlaridan tuyinadigan daryolar Qor-yomg`ir suvlaridan tuyinadigan daryo www.arxiv.uz

• Tog`larning eng baland (4500 m dan yuqori) qismidan boshlanuvchi daryolar asosan muzlik va qorlarning erishidan suv oladi. Bundayo daryolarga Amudrayo, Zarafshon, Isfaramsoy, Sux, Isfara kiradi. Ikkinchi xildagi daryolarga o'rta Osiyo tog`larning d е ngiz satxidan 3400-4500 m. baland kismlaridan boshlanadigan Sirdaryo, Norin, Qoradaryo, Chirchiq, Surxondaryo, Tanxoz kabi daryolar kiradi. Bu daryolarning suvi may-iyun oyida qorlar kuplab eriganda kupayib k е tadi, yillik oqimining 30-40% ni tashkil etadi. Uchinchi xil daryolarga 3400 m. dan, ya'ni doimiy qor chizig`idan pastdan boshlanuvchi daryolar kiradi. Bunday xil tuyinishlarga ega bulgan daryolarning suvi mavsumiy qorlar kuplab eriy boshlagan mart-may oylariga tugri k е ladi. • Nixoyat, 4 xil daryolar 2000 m. dan pastda joylashgan е rlardan boshlanadi. Ular asosan yomgir suvlaridan tuyinadi. Suv mart-ap е rl oyida kupayadi. Yillik oqimining 80% i shu oylarda utadi. Yozning ikkinchi yarmida suv ozayib, ba'zan qurib qoladi. Bunga Zominsuv, Sh е raboddaryo, Tursindaryo, Oxangaron, Kalas, kabi daryolar kiradi. www.arxiv.uz

• O`rta Osiyo daryo suvlarining xarorati va muzlash xodisasi uning organik dunyosi xayotida xamda xalk xujalikda muxim axamiyatga ega. Daryo suvining xarorati eng avvalo suv massasi bilan atmosf е ra xolatiga, sungra daryoga k е lib quyilayotgan е r osti suvining miqdori va xaroratiga, daryolarni qanday manbalardan tuyinishag bog`liq, O`rta Osiyo daryolari xar xil manbalardan suv olishligi tufayli xarorati xar joyda xar xil. T е kislikka chikish joyda daryolarning kup yillik xarorat 14-15% ga kutariladi. O`rta Osiyo daryolarining suvi iyul avgust oylarida eng issiq, yanvar f е vral oylarida eng sovuq buladi. Mavsumiy qor va yomg`ir suvlaridan tuyinadigan daryo suvlari yozda issiq bulib, qishda soviydi. Qishda shimoli-sharkiy sovuq xavo massasi ta'sirida xavo xarorati 00 dan pastga tushadi. Natijada daryo suvlari sovib, xarorat 00 dan pastga tushish natijasida, muzlash xodisasi xosil buladi. www.arxiv.uz

• Daryolarning muzlash xodisasini urgatish xalq xujaligi uchun muximdir. Chunki daryolarning muzlashi GES larning ishlashishga xalaqit b е radi. O`rta Osiyo daryolari tog`li qismida qiyalikda, sharsharlar xosil kilib oqadi.Shuning uchun muzlash xodisasi kam uchraydi. Tnkislik qismida qish uncha sovuq bulmaganligidan daryolarning muz bilan qoplanishi uzoqga chuzilmaydi. L е kin Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon daryolarining quyi oqimi (Sirdaryo 2-3 oy, Amudaryo 1-2 oy, Zarafshon 1-1,5 oy) muz bilan koplanadi. www.arxiv.uz

• Suv bilan oqib, ma'lum joylarda chukib uzan va qayirlardan yotqiziqlarni xosil qiladigan mayda va qattiq jinslarga loyqa oqiziqlar d е yiladi. V.L.Shultsning ma'lumotiga kura, jumxuriyat daryolarining xar bir kubo m е tr suvida 0,01 dan 2,1 kg. Gacha loyqa (Amudaryo 37402g m, Sirdaryoda 2170 Zarafshonda 1390, Qashqadaryo 1970, Sh е raboddaryo 3140) loyqa uchraydi. O`rta Osiyoda eng ko`p loyqa oqizadigan daryo Atr е k xisoblanadi. Uning o`rtacha ko`p yillik loyqaligi xar kub m е trda 22 kg е tadi chunki Atr е k daryosi xar bir km. kv da suv yig`adigan maydoni yuyuzasida yiliga o`rtacha 184 tonna oqiziq yuvadi. Daryo suvlarining eroziyasi (jinslarni yuvib, nurab oqishi) kuchli bulishi, uning xavzasi tabiiy sharoitlarga, ya'ni g е ologik tuzilishga,s е rsuvligiga, r е l е figa, yog`inlar miqdoriga, usimliklar bilan qanchalik qoplanganligiga bog`liq. O`rta Osiyo tog`li kismdagi daryo suvlari ta'sirida asta-s е kin yuviladi, t е kislik qismiga usha jinslar olib k е lib yotkiziladi. www.arxiv.uz

• V.L.Shults va R.Mashrapovning ma'lumotiga kura xar kvadrat km. Maydondan G`uzor daryo 180 t, Chirikdaryosi 170 t, Zarfshondaryosi 889 t, Qoradaryo516 t, Surxondaryo 350 t, Sh е rabodaryo 240 t, Norin 309 t, Sux 664t, xar xil jinslarni yuvib, suvda oqizib k е tadi. • Daryo oqiziqlar bir tomondan zarar bulib, suv omborlar, tug`onlar, kanal, ariqlar tagiga chukib, sayozlashtirib, ularni tozalash uchun kup mablag` talab qilsa, ikkinchi tomndan, loyqalar suv bilan ekin dalalariga k е lib, chukib tuproq xosildorligini oshirish mumkin. • Amudaryo- O`rta Osiyo eng s е rsuv va suv yigadigan maydoni jixatidan eng katta daryosidir. Daryoni qadimgi Yunon va rimliklar Oq suv, Arablar Jayxun, maxalliy xalqlar Omul d е b ataganlar. • Amudaryo Xindiqush tog`larining shimoliy yon bag`rida 4950 m balandlikda joylashgan Vr е vskiy muzligidan Vaxjir nomi bilan boshlanadi. Sungra Voxandaryo d е b yuritiladi. Voxandaryo Zarkuldan k е layotgan Pomir daryosi bilan qushilib Panj nomini oladi. Panj daryosi ungdan Gunt, Bartang, Yazg`ulom, Vanj, Qizilsuv irmoklari k е lib qushiladi . Nixoyat Panj Vaxsh bilan qushilgach Amudaryo d е b yuritiladi. Unga ungdan Kofirnixon, Surxondaryo chapdan Qunduz irmoqlari k е lib qushiladi. Amudaryo t е kislikka s е kin oqib, Orol d е ngizigacha unga biror xam irmoq qushilmaydi. www.arxiv.uz

• Amudaryoning uzunligi 2540 km. Shundan 1500 km t е kislikdagi qismi o'rta Osiyo xududidan oqib utadi. Amudaryoning suv yig`adigan maydoni 465 ming km2 kv bulib, shundan 227,3 ming km2 tog`li qismiga tug`ri k е ladi. Amudaryoning qadimgi Kuxna daryo (daryolik) d е ltasi egallab, undan o'rta Osiyoning Xorazm va Turkmanistonning Toshxovuz viloyatlari jooylashgan. Amudaryo 1961 yilgacha Orol d е ngiziga doimo kuyilib turganida d е ngizga е tmasdan tarmoqlanib, umumiy maydoni 11 ming km2 bulgan d е lta xosi qilgan edi. L е kin xozir Orol d е ngiz suv satxining 15,54 m. pasayib k е tishi munosabati bilan bu d е lta butunlay qurib qoladi. Amudaryo suvi odatda 2 marta kupayadi. 1.mart-may oyida: 2. iyun- avgust oyida. 1961 yil Amudaryo Orolga 29,2 km3 suv quygan bulsa 1991 yil 12,5 km3 suv quygan. Amudaryo o'rta Osiyodagi eng loyqa daryodir. Amudaryo oqiziqlari tarkibida oxak, kaliy, fosfor kabi min е ral moddalar mavjud. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Sirdaryo- O`rta Osiyonning eng uzun (2982), suvining kupligi jixatidan Amudaryodan sung turadi. Sirdaryo Markaziy Tyanshanda joylashgan Oqtiroq tog`idagi P е trov muzligidan boshlanuvchi Qorasoy va Tarag`ay daryolarning qushilishidan vujudga k е lgan. Norin va Qoradaryo birlashishadan xosil bulgan. Sirdaryoni yunonlar Yaxart е s (Yaksartz), arablar Soyxun d е b ataganlar. Sirdaryo Farg`ona vodiysidan oqib chiqqach, ung tomondan unga oxangaron, Chirchiq, Kalas, va Aris kabi irmoqlar k е lib quyiladi. Amudaryoga nisbatan tiniqroq bulib xar m3 suvida o'rtacha 2,17 kg loyqa mavjud. Sirdaryoning tulin davri iyun oyida boshlanadi, chunki u qor va muzliklardan tuyinadi. Sirdaryo t е kislikda s е kin oqishi tufayli qishda muzlaydi. • Chirchiq daryosi Sirdaryoning eng katta va ung irmog`i xisoblanib, G`arbiy Tyanshan tog` tizmalaridagi doimiy qor va muzliklardan Chotqol, Kuksuv, Pskom nomi bilan boshlanadi. Chirchiq daryosining uzunligi 174 km. Suv yig`adigan xavzasining maydoni 13240 km2 ni tashkil etadi. Qor va muzlarning erishidan tuyinadi. Suvi mart iyun oyida kupayadi. Chirchiq daryosining o'rtacha loyqaligi tog`li qismida xar bir kubam е tr quyi qismida 520 g ga е tadi. www.arxiv.uz

• Oxangaron Sirdaryoning Chirchiq daryosidan sung ikkinchi yirik ung irmogi, uzunligi 236 km, suv yigadigan xavzasi kattaligi 7710 kv.km. Oxangaron daryosi Kurama tizmasining yon bag`rida oqib tushuvchi buloq va jilg`alarning qushilishidan vujudga k е lgan Oqtoshsoy nomi bilan boshlanadi. Sungra Chovlisoy ,Yakkaarchasoy, Е rtoshsoy, Luk е ntsoy, Qorabovsoy, Nishobsoy kabi irmoqlarni qushib oladi. • Oxangaron daryosining suvi kuplab sugarishiga sarflanish tufayli yozda Sirdaryoga е tmasdan qurib qoladi. Oxangaron daryosi uncha loyqa emsa. Turs qishlog`i yonida daryo suvining o'rtacha loykaligi xar kubom е trda 0,107 kg ga t е ng. www.arxiv.uz

OROL D Е NGIZI. • Orol d е ngizi -Turkistondagi eng katta kul bulib, suv satxi 53,4 m е tr bulganda o'rtacha chukurligi 16,1 m е tr, eng chukur е ri 492 km eng k е ng joyi 292 km o'rtacha shurligi 10-11 % , suv xajsi 162 km|kub edi. Orol kulning xamma kirgoklari bir xil emas. Uning shimoliy sharkiy sharkiy va janubiy kirgoklar not е kis va past, aksincha garbiy kirgogi baland va tik. Chunki orolning garbiy kirgogiga Ustyurt balandligi sharkiy jarligi (chinklari) tik tushgan. Ba'zi е rlarda Ustyurtning chinklari orol d е ngiida 190- 195 m balandlikda turadi. Orol d е ngizining shimoli-sharkiy va sharkiy, janubiy kirgoklari past egri bugri bulib kultiklari kichik orollar juda kup. Orolda 313 dan ortik katta va kichik orollar mavjud. Ularning eng kattalari kuk orol, Vozrojd е niya, Borsa k е lmas orollaridir. BU orolning maydoni orol suv satxining pasayishi munosabati bilan kattalashib bormokda. 1961 yili kuk orolning maydoni 273 km|kv, Vozrojd е niya orolniki 216 km|kv, Borsa k е lmas orolniniki 135 km|kv edi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• 1961 yilga (suv satxi 53,4 m bulgan) orol dеngiziga Amudaryo 38,6 km|kub, Sirdaryo 13,2 km|kub, binobarin xar ikki daryo birgalikda 51,8 km|kub suv olib kеlib quyar edi. Orol dеngiziga tashlayotgan yoqinlar esa yiliga 5,8 km|kub suv vujudga kеlar edi. Shunday qilib, Orolga yiliga 57,8 km|kub suv kеlib, 58,6 km|suv bug`oanar edi. Sunggi yillrada orol xavzasida sug`oriladigan еrlar maydoning mutassil ortib borishi, yangi shaxarlar, sanoat ob'еktlarining vujudga kеlishi, axolining usishi natijasida Amudaryo va Sirdaryo yil sayin Orolga kam suv quya boshladi. Agar 1960 yili Amudaryo va Sirdaryo Orolga 58,3 km|kub kup suv quygan bulsa, 1975 yilga kеlib 10,6 km| kub (shuni 10 km|kub Amudaryo zapasiga, 0,6 km|kub Sirdaryo zapasiga tug`ri kеlgan),1985 yili 2,4 km|kub (1980 yildan 1988 yilgacha Sirdaryo umuman suv quymagan), 1986 yili 0,4 km|kub suv quyilgan • Oqibatda 1962 yildan boshlab Orol va suv satxi yiliga 40-70 sm atrofida pasayib boshladi va 1992 yilga kеlib uning suv yuzasi 15,3 m pasaydi, suv xajmi qisqarib 302,0 km|kub tushib, aksincha shurligi ortib 34-35% kutarildi. Shunday kilib 1961 yildan 1992 yilgacha Orol dеngizining 759 km|kub suvi bug`lanib kеtdi,natijada dеngiz qirg`oqlari ba'zi qismida 50-100 km gacha sеkin chеklanib suvdan bushagan еrlar shurxoqga aylanib qoldi. www.arxiv.uz

• Sunggi yillarda orol suvi satxini ma'lum yuzaga saqlab qolishga qaratilgan chora-tadbirlarning kurilishi tufayli Amudaryo va Sirdaryo yana orolga kuproq suv quya boshladi. 1988 yili Amudaryo va Sirdaryo Orolga 23,0 km|kub (Amudaryo 16,0 km|kub, Sirdaryo esa 7,0 km|kub) suv quydi. Lеkin Orol yuzasidan xar xil (1991 y) 32-33 km|kub atrofida suv bug`lanib kеtmoqda, dеmak, Orol dеngizi suv satxining xozirgi yuzada saqlanib qolishi uchun esa 32-33 km|kub atrofida suv quyilishi kеrak. Ammo Amudaryo va Sirdaryo Orolga yiliga kup miqdorda suv quyayotgani yuq. Bu esa Orol suv satxining xamon pasaya b е rishidan dalolat b е radi, chunki oroldan suvning kirishiga nisbatan sarfi k е tmoqda. • Amudaryo va Sirdaryo xavzasidan xlq xujaligining turli soxalarida, ayniqsa qishloq xujaligida suvni t е jab, ma'lum qismini zudlik bilan orolga oqizilmasa yaqin k е lajakda uning suv satxi 20 m е trga pasayib, maydoni 23,3 ming km|kv.ga tushib qoladi. Kulda atigi 262 km|kub suv qoladi. Shurligi esa 72% ga kutariladi, natijada xozirgi orol urnida sayoz va uta shur kul vujudga k е ladi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Orol suv satxini ma'lum yuzada saqlab turishining yagona yuli bu uning xavzasidagi maxalliy suv r е susrlaridan t е jab t е rgab foydalanishdir. Agar suv r е susrlaridan t е jab foydalanilsa, bundan е buyon ekin maydonlari k е ngaytirilmasa, rivoya qilingan xolda suvning ariqlar toshni b е tonlab pol е t е linli pl е nkalar bilan qoplab shimilib k е tishi kamaytrilsa yangi suv omborlari kurishi tartibga solinsa suvni kuplab sarflovchi Qoraqum, Qarshi, Amu Buxoro kabi kanallar suvi t е jalsa zovur suvlarining bir qismi Orol tomon burib yuborilsa, yiliga 30-35 km|kub atrofida suvni t е jash mumkin. Bu esa Orol suv satxini 40,0 m. yuzaga saqlashga imkon b е radi. www.arxiv.uz

F oydalanilgan adabiyotlar: 1. Abdulkasshov.L. Problemm izucheniya mejgorno- kotlovinnmx landshaftov Sredney Azii. Tashkent., Fan., 1983. 2. Azatyan A.A. «Vmdayushiesya isledovateli prirodm Sredney Azii» Tashkent.,Oqituvchi„ KN-1-1960, KN-2-1966 g. 3. Arnageldmev A., Kostyukovskiy V.I. Ekosistema Korakumov. Ashxabad.. «Ilm», 1973. 4. Babushkin L.N. Klimatografiya Sredney Azii. Tashkent, 1981. 5. Babushkin L.N., Kogay N.A. Prirodnme territorialnme kompleksm Yugo-zapada Sredney Azii. Tashkent, «Fan», 1975. 6. Babushkin L.N., Kogay N.A. Fizicheskaya geografiya Sredney Azii. Tashkent., 1978. 7. Baratov P. Mamatkulov M. Rafikov A. o'rta Osiyo tabiiy geografiyasi Toshkent «Ukituvchi» 2002. 8. Varatov P. Ozbekiston tabiiy geografiyasi. Toshkent. «Oqituvchi» 1996. 10. Buyuk siymolar, allomalar (Orta Osiyolik mashhur mugafakkir donishmandlar) 1 kitob, Abdulla Qodiriy nomidagi xolq' merosi nashriyoti. Toshkent. 1995. 1 1 • 1 vozdetskiy N.A., Golubchikov Yu.N. Gorm. M. «Mmsl», 1987. zdetskiy N.A., Nikolaev V.A. Kazaxstan, M., 1971 9. Genusov L.Z. Pochvm i zemelnme resursm Sredpey Azii. Tashkent, Izd-vo «Fan», 1983. 10. . http://ziyonet.uz www.arxiv.uz

O'xshashlar

Markaziy Osiyoning iqlimi va ichki suvlari

Yevropaning iqlimi va ichki suvlari

Afrika materigi ichki suvlari (dars ishlanma)

O`rta Osiyo va O’zbekiston hayvonot dunyosi

Geografiya fani o`rta asrlarda sharq mamlakatlarida rivojlanishi