Litosfera va yer relyefi - Geografiya - Slaydlar

Litosfera va yer relyefi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

400.5126953125 KB

Ko'chirib olish

LITOSFERA VA YER RELYEFI www.arxiv.uz

REJA : 1. LITOSFERA TUSHUNCHASI 2. YER RELYEFI 3. VIDEOLAVHA www.arxiv.uz

1. Litosfera - grek tilida «tosh o’ram» ma’nosini anglatadi. Yerning qattiq holatdagi tosh o’ramining qalinligi okean tubida 5-7 km, quruqlikda 30-40 km va tog’li o’lkalarda 70-80 km gacha boradi, u cho’kindi, metamorfik va magmatik tog’ jinslaridan tashkil topgan. Yer sathida, asosan, cho’kindi tog’ jinslari tarqalgan bo’lib, ularning qalinligi 20 km gacha, okean tublarida esa bir necha yuz metrga etadi. Ular tarkibi bo’yicha chaqiq. kimyoviy va organik chuqindilardan tashkil topgan bo’lishi mumkin. Chuqindilarning ostida 10-40 km qalinlikdagi granit qobig’i joylashgan bo’ladi, okean tubida ular uchramaydi. Granit va okean chuqindilari kobig’i ostida bazal’t qobig’i joylashgandir. Uning qalinligi oke an tubida 5-7 km va quruqlikda 20-30 km ga boradi. Yerning tosh urami satxining tashqi tuzilishiga rel’ef deyiladi. Rel’efning shakllanishi uning yoshini, morfologik tuzilishini, o’zgarishi va tarqalishi konuniyatlarini gemorfologiya fanini o’rganadi. Yer sathining tuzilishi, tarixiy taraqqiyoti, unda hayotning rivojlanishi asosan yerning ichki qismida vujudga keladigan tektonik jarayonlarga va iklimga bog’likdir. Erning muz k.oplamagan kuruklik satxdo 133,4 mln km- bulib, uning 55,7 mln km 2 i tropik, 24,3 mln G’sh 2 i subtropik, 22,5 mln km 1 i mu’tadil, 21,2 mln km 2 i qutb mintaqalariga tug’ri keladi. Quruqlikning 10-11% i dehqonchilikda va 20% i yaylovlar o’rnida ishlatiladi. Dunyo aholisi jon boshiga 0,4 gektar dehqonchilik qiladigan er tug’ri keladi. Yer tekis, namlik va harorati yetarli bo’lgan gil, tog’ jinslaridan tashkil topgan bo’lsa, u yerda o’simlik, g’asharotlar va mikroorganik qoldiq chiqindilariga boyib, tuproq qatlamining hosil bo’lishi tezlashadi. www.arxiv.uz

Tuproq qatlamining qalinligi taxminan 1-3 metr bo’lib, u A, V, S qavatlardan iborat bo’ladi. Yuqorida joylashgan chirindiga boy bo’lgan eng unumdor qismi A-gumusli qavat hisoblanadi. Uning ostida tepadan yuvilib tushgan karbonat tuzli Villyuvial qavat joylashgan bo’lib, 1,5-2 metr chuqurlikgacha kam o’zgargan eng quyida S-ona jinsli kabat yotadi. Tuproq. turlari qutblardan ekvatogga hamda tekisliklardan tog’larga qarab iqlim uzgarishi bilan qonuniy ravishda o’zgarib boradi. Mo’tadil mintaqaning yillik yog’ingarchiligi 500-600 mm bo’lgan o’rmon cho’llarida chirindi(gumus) ga boy (10 % gacha) eng unumdor, ko’ng’ir, qora tuproqlar tarqalgan. Markaziy Osiyoning dasht va yarim dashtlarida o’simliklarning tabiiy sharoitda rivojlanishi uchun namlik etish-maganligi sababli, kam (1-2 %) gumusli kul rang, buz tup roqlar tarqalgan. Geologik zamin, rel’ef va iqlimning o’zgarishiga qarab, har erning o’ziga xos tuproqlari, o’sim lik turlari va hayvonot dunyosi rivojlanadi. Insoniyatning dehqonchilik va qurilish faoliyatlari bilan shug’ullanishi natijasida tabiiy landshafti uzgar gan xududlar maydoni yildan-yilga oshib bormokda. Hozirgi vaqtda quruqlikning 10-11% i xaydab dehqonchilik qilinadigan va 2% i ҳ ar xil inshootlar qurib band qilingan madaniy landshaftlarga aylantirilgan. yevropada bu nisbat 30-10%ni, Osiyoda 21-2%ni, Avstraliyada 5-2%ni tashkil qilsa, O’zbekistonda 12,5-6,5%ni tashkil qiladi. Quruqlikning 0,3%iga shaharlar joylashgan. Shaharlar maydoni Germaniya hududining 10%ini, Buyuk Britaniyaning 12%ini, O’zbekistonning 2,2 %ini egallaydi. www.arxiv.uz

Litosfera sathidan insoniyatning yashashi uchun zarur bo’lgan qishloq xo’jalik mahsulotlari (inshootlar qurishda foydalanishdan tashqari) va qazilma boyliklar qazib olishda foydalaniladi. Ochiq usulda qaziladigan konlarning chuqur ligi 800 metrga, yopiq usulda qaziladigan konlarning chuqurligi esa 3-4 km ga etadi. BMT ning ma’lumotiga kura, 1972 yilda dunyo bo’yicha 3231100 ming tonna ko’mir, 2646290 ming tonna neft’, 600200 ming tonna temir rudasi, 75180 ming tonna boksit, 3660 ming tonna xrom rudasi, 7300 ming tonna mis, 3350 ming tonna qo’rg’oshin rudasi, 5430 ming tonna rux rudasi, 159200 ming tonna tuz, 118500 ming tonna fosforit va boshqalar qazib olingan. Yirik metallurgiya sanoat korxonalari atrofida landshaftlarning o’zgarishi, o’simliklarning qurib dashtga aylanishi yuz bergan, Evropa da birinchi marta kalmiklar erida 500 ming gektarli dasht paydo bo’lgan(u xar yili 50 ming gektarga kengayib bormokda). Mutaxassislarning fikricha, XXI asrda quruqlikning 1G’6 qismi kon, yo’l va har xil inshootlar bilan band bo’ladi. Aholi sonining oshib borishi, qurilishlarning kengaiishi dehqonchilikka yaroqli yerlarning kamayishiga sabab bo’lmoqda. Mutaxassislarning fikricha, XXI asrda erlarning unumdorligini 3,5-4% ga oshirilmasa, sayyoramizda yiliga 200 mln tonna don etishmovchiligi holati yuz berishi mumkin. www.arxiv.uz

2. Relyef - (frans, relief, lot. relevo — koʻtaraman) (geografiyada) — yer yuzasi, okean va dengiz tubidagi tashqi koʻrinishi, oʻlchamlari, kelib chiqishi, yoshi va rivojlanish tarixiga koʻra turlituman notekisliklar: togʻ, tekislik, payettekislik, adir, yassitogʻ, tepalik, qir, vodiy, botiq, soylik, jarlar va b. pastbalandliklar majmui. R. kattaligiga koʻra quyidagi toifalarga ajratiladi: megarelyef (materik doʻngliklari, okeanlar tubi), shuningdek, bir qadar kichikroq boʻlgan shakllar (togʻ sistemalari, tekisliklar); makrorelyef (togʻ tizmalari, togʻlar oraligʻidagi botiqlar, qirlar, pasttekisliklar); mezorelyef (jarliklar, suv osti kanʼonlari, tepaliklar); mikrorelyef (karst chuqurliklari, jarlar, doʻng tepa, dasht tepaliklari va b.)n a n o relyef (juda kichik chuqurchalar, doʻngchalar va b.). Bu boʻlinish shartli ravishda ajratilgan. Muhim orografik birliklarni tavsiflovchi R.ning tashqi yoki morfografik belgilari, shuningdek, uning miqdoriy xususiyatlari R.ni kompleks baholash uchun har doim ham ishonchli asos boʻla olmaydi, chunki bir xil tashqi koʻrinishga ega shakllarning kelib chiqishi va rivojlanishi turlicha boʻlishi mumkin. R. endogen (ichki) va ekzogen (tashki) kuchlarning birgalikda hamda muntazam oʻzaro taʼsiri natijasida vujudga keladi. Shuningdek, Yer yuzasining shakllanishiga gravitatsiya jarayonlari, inson faoliyati ham oʻz taʼsirini koʻrsatadi. Endogen jarayonlar (Yer poʻstining tektonik harakatlari) taʼsiri natijasida nisbatan yirik mikyosdagi — kuru klik, dengiz va okeanlar tubida strukturali R. shakllari hosil boʻladi. www.arxiv.uz

Yirik R. shakllarining vujudga kelishi (sayyoraviy masshtabda), shuningdek, kosmik kuchlar — Yerning aylanishi, QuyoshOy tortilishi va b. bilan ham bogʻliq. Ekzogen kuchlar (oqar suvlar, dengiz toʻlqinlari, shamol va h.k.) odatda, nisbatan maydaroq R. shakllarini yuzaga keltiradi, yirik masshtabli R.larni yemiradi, pasaytiradi, mayda shakllarga boʻlib yuboradi, pastqam joylarni nurash mahsulotlari bilan toʻldiradi. Endogen kuchlar natijasida yuzaga kelgan R. shakllari morfostrukturalar tarkibiga kiritiladi. Ularda Yer poʻstining geologik strukturasi (tuzilishi) aniq ifodalanadi. R.dagi katlamlar gorizontal yotgan platformali geologik strukturalarga tekislik xududlar, burmali strukturalarga togʻli oʻlkalar toʻgʻri keladi. R.ning nisbatan mayda, asosan, ekzogen jarayonlar taʼsirida vujudga kelgan shakllari (dare vodiylari, jarliklar, barxanlar, qator tepalar va b.) morfoskulipuralar sifatida ajratiladi. R.ning kelib chiqishi va shakllanishini geomorfologiya fani oʻrganadi. R.ni oʻrganish natijalaridan bir qator masalalar: melioratsiya, muhandisliktexnik izlanishlar, foydali qazilmalarni qidirish va h.k.da foydalaniladi. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Litosfera plitalari va ularning harakati

Gidrosfera uning tarkibiy qismlari

Tinch okeanining o'rganilish tarixi

Yer shakllari

Dunyo va O’zbekistonning yer resurslari