Dunyo xalqlari klassifikatsiyasi - Geografiya - Slaydlar

Dunyo xalqlari klassifikatsiyasi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

184.5 KB

Ko'chirib olish

Dunyo xalqlari Dunyo xalqlari kassifikatsiyasikassifikatsiyasi

Dunyo xalqlari kassifikatsiyasiDunyo xalqlari kassifikatsiyasi  Odatda xalqlar muayyan hududda joylashadilar. Ammo tili yoki maishiy-madaniy jihatdan yaqinligi bilan ajralib turgan ayrim elatlarning o’zaro milliy aralashish jarayoni doimo sodir bo’lib turgan, etnik jihatdan chegaradosh xalqlar orasida esa bu jarayon ayniqsa ko’p bo’lgan. Hozir jahon aholisi o’z ijtimoiy - iqtisodiy va siyosiy tuzimiga qarab, turli tipdagi etnoslardan millat, xalq, qabilaviy birikma yoki ayrim qabilalardan iboratdir.

 Tarixiy jihatdan eng ilk etnos tipi ibtidoiy jamoa qabilasi bo’lib, u dastlab bir necha qarindosh- urug’lardan tashkil tolgan edi. Hozirgi davrdagi qabilalar o’z ijtimoiy iqtisodiy va madaniy darajasi bilan ulardan tubdan ajralib turadilar. Bu qabilalar bir necha yuz kishidan milliongacha yetadigan holidan iborat bo’lib, ularda ibtidoiy tuzum elementlari sarqit sifatida saqlangan. Qabilaviy munosabatlar asosan ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi xalqlarda ko’proq saqlanib qolgan.

 Jahondagi etnik jarayon nihoyatda murakkab bo’lib, fanda qabul qilingan an’anavi y qabila, elat, xalq, millat kabi tarixiy birliklar doirasida cheklanib qolmaydi. Hozirgi davrda bir necha elat yoki xalqning yaqinlashishi va uyushishi natijasida paydo bo’lgan yirik etnik birliklar ( Amerika xalqi, UO’bekiston xalqi), makroetnoslar bilan bir qatorda mahalliy xalq yoki millat ichida ba’zi xususiyatlari (shevasi, moddiy va ma’naviy madaniyati, diniy tasavvurlari) bilan ajralib turgan maida etnografik guruhlar - mikro etnoslar ham mavjuddir.

 Ba’zan xalqlar diniy e’tikod asosida o’ziga xos mikroetnoslar va makroetnoslar birligi bilan ham farklanadilar. Masalan butun Janubiy Osiyo xalqlari feodalizm davrida paydo bo’lgan induizm tevaragida turli tildagi xalqlarni biriktirilgan makroetnoslar bo’lsa, filipppin xalqining bir qismi islom dini e’tikqodi asosidagi maro nomli elatlardir. Erondagi gebrlar yoki Xitoydagi musulmon makroetnos sifatida guruhlarni tashkil qilganlar.

 Jaxonda ikki t illi etnoslar ham kam emas, masalan, bir irqdagi Belgiya va Shveytsariya axolisi ikki yoki uch tilda gaplashadi. Ilgari mustamlaka bo’lgan Osiyo va Afrika mamlakatlarining. deyarli hammasida ikki tip - mahalliy va rasmiy davllat tillari mavjud. Hindistonda rasmiy hind tili bilan birga yuzlab boshqa tillar ham bor, Pokistonda urdu, Indoniziyada - baxsa-indonisiya, Filippinda — tagalog, Afrika mamlakatlarining ayrimlarida rasmiy ingliz yoki fransuz tillari bilan bir qatorda mahalliy xalq so’zlashadi.

 Tillarning geografik chegaralari doimo o’zgarib turgan. Agar arab tili paydo bo’lgan vaqtda (VII asrdan oldin) undan faqat arab yarim orolining janubidagina yashovchi qabilalar foydalangan bo’lsa, hozir bu tilda Shimoliy Afrika va Janubiy- sharqiy Osiyoda joylashgan juda ko’p xalqlar so’zlashadi. Yoki ingliz tilini olsak, unda dastlab faqat Britaniya Orolidagi ahali so’zlashgan bo’lsa hozir Yevropa va Shimoliy Amerika aholisining beshdan bir qismi Avstraliya va Yangi Zellandiya xalqlari asosan shu tilda so’zlashadilar. Kichkina Pireniy yarim orolida paydo bo’lgan ispan tili hozir butun Lotin Amerikasiga tarqalgan.

 Jahonda faqat bir millatdan tashkil topgan davlatlar juda kam, chunki siyosiy va etnik chegaralar ham doimo to’g’ri kelavermaydi. Faqat Yevropa va Lotin Amrikasida davlatlarning tashkil topgan davri milliy shakllanish davri bilan to’g’ri kelganligi tufayli muayyan, yagona millatlar siyosiy chegara doirasida yuzaga kelgan. Ammo bu kabi mamlakatlarda ham migratsiya va boshqa turli sabablarga ko’ra ozmi – ko’pmi boshqa millat vakillari ham yasha y di.

 Hindevropa xalqlarining dastlabki ajdodlari mamlakatdan tashqarida, qisman Shimoliy Kavkaz, Qora dengiz va Kaspiy sohillarida shakllangan, keyin Sharq va Janubiy tomonga ko’chib, mahalliy etnoslar bilan aralaishib ketgan. Mazkur til oilasiga oid slavyanlar, beloruslar va qisman tarqoq holda joylashgan polyaklar va bulg’orlar, letpgo-litva turkumiga litvaliklar va latishhlar, eron turkumiga tojiklar va asetinlar, mustakt turkum hisoblangan armanlar, roman turkumiga moldovanlar, xindoriy turkumiga lo’lilar kiradi.

 Slavyan tilidan keyingi o’rinda eng katta turkum - turkiy tilda so’zlaishadigan asosan hozirgi joylashgan - territoriyada uzoq davr davomida shakllangan Oltoy oilasiga (o’zbeklar, qozoqlar, tatarlar, boshqirdlar, ozarbayjonlar, turkmanlar, qirg’izlar, chuvaitar, yokutlar, qoraqolpoqlar va hokazalar) xalqlaridir. Ayniqsa, Kavkaz til oilasini tashkil etadigan Kartvele turkumi (gruzinlar) adigey-abxaz (kabardin, cherkas, adigey, abxaz), naxs (chechen- ingugalar) va ko’p millatli dog’iston tsh turkumlari eng qadimiy murakkab elat va xalqlar tilidir.

 Shaqkda o’rnashgan buryatlar va qallmoqlar mo’g’ul til turkumiga, Sibir va Uzoq Sharqdagi Evenklar, Evenlar, nanaylar, udegeylar, orochilar, tunguslar esa manchjur turkumiga kiradilar. Sibir atrofida paleosiyo til turkumiga oid chukchi, koryak, itellen, yukagir, nivxa eng qadimgi tiplardan suzlashuvchi elatlar yagshshdi. Vir zamonlar yenisey soxgtlarida joylagigan kvtlar keng tarqalgan, ammo ular hozirgacha o’rganilgan eng qadimiy poleosiyo til turkumi vakillaridir. Kam sonli eskimoslar va aleutlar C h ukotka yarim oroli va Komandor orollarida yashaydilar.

 Chet el Yevropasining etnik qiyofasi nihoyatda murakkab. Bu yerda asrlar davomida xilma-xil qabila, elat va xalqlar paydo bo’lib, mahalliy etnoslar bilan aralaishib ketgan. Evropadagi Polsha, Avstriya, Vengriya, Germaniya, Gretsiya, Daniya, Italiya, Shvetsiya kabi yirik davlatlarning 95 foiz aholisi o’z mahalliy millatidan iborat.

 CHet el Yevropada yashovchi deyarli yarim milliard aholining ko’pchiligi (o’ndan to’qqiz qismi) hindevropa til oilasining uchta yirik til turkumi — roman, german va slavyanlardan iborat. Qolgan katta qismi grek, kelt va alban til turkumlariga oid va qisman ural til oilasiga kirgan finno-ugor til turkumining vakillaridir. German til turkumiga janub va g’rbda yashovchi italyanlar, fransuzlar, vallonlar, ispanlar, partugallar, ruminlar kiradi. Sharqiy va Janubiy-sharqiy Yevropada slavyan tillarida so’zlashuvchi chexlar, slavaklar, polyaklar, lujichanlar, bolgarlar, chernogorliklar, xorvatlar, makedoniyaliklar, bosniyaliklar yashaydi.

 German tilida so’zlashadigan avstrayaliklar, nemislar, gollandlar, flamandlar, shvedlar, norveglar, daniyaliklar, ispanlar, inglizlar, lyuksemburgliklar, elzasliklar va qisman shvetsariyaliklar Markaziy G’arbiy va Shimoliy Yevropada yashovchilar.  Jahon aholisining yarmiga yaqini Osiyoda joilashgan bo’lib, mingdan ortiq etnik tuzilishi, tili, madaniy iqtisodiy darajasi va maiishiy turmushi bilan bir biridan farq qiladigan turli elat va xaqklar yashaydi. Osiyoning ko’p qismi odamning vatani (ya’ni antropogenez) dir. Bu yerda juda ko’p dastlabk i qadimiy tilllar, asosiy irqlar shakllangan, qadimgi madaniyat markazi, jahon dinlari (xristianlik, buddizm va islom,) paydo bo’lgan.

 Yaponiya, Koreya, Bangladesh va ko’pgina arab mamlakatlari milliy birlik jihatdan ajralib turadi (asosiy xalq 95 foizni tashkil qiladi). Birma, Vetnam, Iroq, Kampuchiya, Suriya, Turkiya, Xitoy, Shri Lanka aholisining 75 foizi yagona xalqdan iborat. Afganistan, Eron, Hindiston, Pokisgpon, Indoneziya, Filippin murakkab ko’p millatli mamlakatlarga kiradi. Ayrim xalq va elatlar (kurdlar, balujiylar, panjoblar) bir necha davlat hududida joylashgan. Ba’zi etnik gruhlalar hozirgacha ham xalq bo’libgina shakllanmagan, hatto ularda urug’ - qabilachilik munosabatlari saqlanib qolgan.

 Osiyoliklarning tillari ham etnik tuzilishi singari nihoyatda xilma-xil va murakkab. Masalan, faqat Hindistonning o’zida 1652 xil til va turli shevalar mavjud. Eng qadimgi tip oilasiga oid dravid, munda, xitoy - tibet, tay, avstroosyo, avstroneziya, semit - xamit va hind - yevropa xalqpari ham Osiyo qit’asida yashaydi. Oltoy t i l oilasiga hozirgi Mongoliya va Shimolii Xitoyba paydo bo’lib, keyin boshqa yerlarga tarqalgan.

 Odamzotning dastchabki vatani xhsoblangap chet el Os iyo sida dastlab asosiy irqlar shakllangan bo’lib, bu yerda yevropeoid, mongoloid, negroid va hatto veddoavstroloid irqlarintg xam vakillari mavjud.  Evropa qit’asidan uch xissa katta territoriyaga ega bo’lgan Afrikaning etnik qiyofasi tabiati singari boy va rang-barangdir. Chet el olimlari uni ilgari «qora qit’a» deb atab, etnik tuzilishi o’zaro bog’lik bo’lmagan turli qabialardan iborat deb noto’g’ri tariflaganlar. Albatta mustamlakachilikning asosiy ob’ekti bo’lgan, vatandan mahrum etilgan yuz minglab negrlarni qul qilib sotgan Afrika qit’asi bir necha asrlar davomida taraqqiyotdan chekkada qolgan edi.

 Lekin bu yerda bir necha millionli (misrliklar, jazoirliklar, marokashliklar, amxaraliklar) hozirgi millatlar, yirik xalq va elatlar (Nigeriyadagi xausa va fulba) bilan bir qatorda hozirgi kunda ham daydilik, sargardonlik va ovchilik bilan shug’g’ilan i b kelayotgan urug’chilik tuzumida yashayotgan etnografik guruhlar ham uchraydi.  Demak, nihoyatda xilma - xil va rang-barang, katta va kichik turli etnoslar jahonda mavjud.

 Ular o’zlarining tabiiy geografik sharoiti, tarixiy shakllanib kelgan tili va milliy xususiyatlari, joylaniishi va turar joylari, milliy arxitektura va uy ro’zg’or buyumlari, toamlari va iste’mol usullari, turmush tarzi va urf - odatlari, xal og’zaki ijodi va san’at namunalari bilan bir- birlaridan far qiladilar. Ammo bir planetada yashovvchi barcha elat va xalqlar yagona insonayatni tashksh qiladi.  Har bir fan o’zining maxsus metod va terminologiyasiga ega. Etnografiya ham mustaqil fan sohasi sifatida boshqa ijtimoiyt fanlar kabi muammolarni o’ziga xos uslub va vositalarga asoslangan holda hal qiladi.

 Etnografik uslubni aniqlab olish uchun, dastavval, unga xos bo’lgan maxsus terminlarni bilish zarur. Yuqorida qaid qilinganidek, etnografiyaning asosiy tadqiqot ob’ekt i kishilikning tarixiy birligi hisoblangan «xalq» yoki «etnos» tusunchasi bilan bog’lqk bo’lib, uning kelib chiqishi. irqiy tuzilishi, xo’jalik tiplari, moddiy va ma’naviy madaniyatining turli tomonlari, ijtimoiy va oilaviy maishiy turmush doiralari, dunyoqarashi va ijodiy faoliyatini qamrab oladi.

O'xshashlar

Osiyo xalqlari geografik va irqiy klassifikatsiyasi

Okeaniya xalqlari

Afrika xalqlari

Osiyo xalqlari

Dunyo okeani