Aholining migratsion harakatlari. Migratsiya ko’rsatkichlari - Geografiya - Slaydlar

Aholining migratsion harakatlari. Migratsiya ko’rsatkichlari

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109.873046875 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: Aholining migratsion harakatlari. Migratsiya ko’rsatkichlari Reja: 1. Aholining mexanik (migratsion) harakati 2. Aholi migratsiyasiga ta’sir etuvchi omillar 3. Migratsiya turlari. Migratsiya ko’rsatkichlari 4. Migratsiya ko‘rsatkichlarini hisobga olish, u bilan bog‘liq tushunchalar (migratsiya darajasi, migratsiya koeffitsiyenti, migratsiya balansi va saldosi) 5. Aholi migratsiyasining tarixiy davrlari 6. Xalqaro migratsiya markazlari

So’ngi ikki asrdagi jahonda rо‘y bergan migratsiya oqimini taxminan tо‘rtta davrga bо‘lish mumkin. Birinchi davr (XIX asr va XX asrning boshlari 1914 yilgacha). Bu davrda Rossiyadan tashqari Yevropaning hamma mamlakatlarida odamlar bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga bemalol hech qanday ruxsatsiz va pasportini almashtirmasdan birgina XIX asrda, ya’ni 100 yil mobaynida Yevropa aholisining 12% boshqa mamlakatlarga kо‘chib kelaverishi munosabati bilan ushbu mamlakatga kо‘chib keluvchilar hammasini ham qabul qilavermaslik haqida qarorlar qabul qilindi. Ayniqsa, Osiyodan kо‘chib boruvchilar uchun pasport rejimi qiyinlashtirildi. Xitoyliklarni to XIX asrning oxirigacha Amerikaga kо‘chib kelishlari ta’qiqlandi. Ikkinchi davr (1914-1945 yillar ), kо‘pchilik Yevropa davlatlaridan muxojirlarning kо‘chib kelishiga qarshi bо‘lgan qonunlar qabul qildilar, chunki birinchi jahon urushi davrida va ayniqsa, ikkinchi jahon urushi arafasida Yevropadan siyosiy va boshqa turli ta’qiblar ostiga olingan millionlab kishilar Yevropa davlatlarini tark etib boshqa mamlakatlarga kо‘chib ketishayotgan edi. AQShda 1921-1924 yillarda immigrantlar soniga kvota e’lon qilindi. U yiliga AQSH ga mumkin bо‘lgan kо‘chib keluvchilar sonini 162 kishi deb belgilandi. Yevropaliklar shu davr ichida asosan Lotin Amerikasiga, inglizlar esa о‘z koloniyalariga kо‘cha boshlandi. Angliyada 1922 yilda kо‘chib ketuvchilar uchun alohida qonun qabul qilindi. Ushbu qonunga binoan inglizlar о‘z dominionlariga kо‘chib borishayotganlarida ularga moddiy yordam kо‘rsatiladigan bо‘ldi. Shunday qilib, inglizlar dominionlarida о‘zlarining fuqarolari joylashtirilishini, davlat miqyosiga kо‘tardilar. Haqiqatdan ham, hozirgi paytda Buyuk Britaniya hamkorligidagi davlatlarning kо‘pchilik aholisini inglizlar, ular Avstraliyada (96%) ni, Kanadada (45%) ni, Yangi Zelandiyada (75- 80%) ni tashkil qiladi.

Uchinchi davr (1945-1975 yillar) . Ushbu davrdagi migratsiya jarayoniga ikkinchi jahon urushning va neft krizisining asoratlari ta’sir qildi. Millionlab odamlar nemis asrligidan mamlakatlariga, Germaniyadan qochib ketgan nemislar esa, о‘z vatanlariga qaytdilar. Shunday jarayon 1946 yilning oxirida Osiyo qit’asida ham rо‘y berdi. Xitoyda Manchjuriyadan, Janubiy Koreyadan 6 mln. yaponlar Yaponiyaga repatratsiya qilindi. 1947 yili Hindiston ikkiga bо‘linib, Pokiston Respublikasi tashkil qilinishi munosbati bilan 8 mln. hindlar Hindistonga, 6 mln musulmonlar esa Hindistondan Pokistonga kо‘chib о‘tdilar. Urushdan keyin mamlakatlar о‘z iqtisodiyotini tiklash uchun, qо‘shimcha ishchi kuchi kerak bо‘ldi. Kо‘pchilik mamlakatlar migratsiyasini cheklagan qonunlarini kamaytirib, о‘rmonga immigrantlar uchun bir qancha qulayliklar tug‘diradigan yangi qonunlar qabul qilishdilar. Masalan, AQSH da qabul qilingan yangi qonunga kо‘ra, migratsiya erkinlashtirildi va milliy tarkibga belgilangan kvotalar ham bekor qilindi. Shu davrdan boshlab, ya’ni 1946- 1966 yillarda AQShga 4,3 mln. odam kо‘chib bordi, Shularning 2,9 mln. ni Yevropaliklarni tashkil qildi, Kanadaga 1 mln. odam kо‘chib bordi. 1948-1963 yillar g‘arbiy Yevropaning о‘zi esa immigrantlarning asosiy oqimi aratilgan juda katta hududga aylandi. 1950-1980 yillar о‘rtasida ushbu hududga 10 mln. odam kо‘chib bordi. Tо‘rtinchi davr (1970 yillarning о‘rtalaridan to hozirgi davrgacha). Bu davrda Yevropa mamlakatlarida ayniqsa, Sobiq ittifoqdan kо‘chib boruvchilar uchun migratsiyani qiyinlashtiradigan qonunlar qabul qilindi. 1994 yilga Yevropa Ittifoqidagi davlatlar 1992 yilga qaraganda immigrantlarga ikki barobar kam ruxsatnomalar bergan. Osiyoning sanoati rivojlangan mamlakatlarida ham hozirgi kunda malakasiz ishchilarning kelishini qiyinlashtiradigan qonunlar qabul qilinmoqda.

Sobiq ittifoq parchalanib, uning о‘rnida paydo bо‘lgan mustaqil suveren davlatlarda 25 mln. rus millatiga mansub aholi bor edi, hozirgacha ularning kо‘pchiligi Rossiyaga kо‘chib о‘tdi. Rossiya hozirgi kunda MDH davlatlari orasida ishchi migrantlar oqimi qaratilgan davlat bо‘lib qolmoqda va kelajakda ham Shunday bо‘ladi. Bunga quyidagi omillar sabab bо‘lmoqda: Birinchidan, Rossiyadagi demografik vaziyat. 2003 yil Rossiyada tug‘ilish koeffitsiyenti har 1000 kishiga 9,0%, о‘lim esa 15% ni, tabiiy kо‘payish manfiy –6,0% ni tashkil etgan. Ikkinchidan, Rossiyaning bepoyon hududidagi tabiiy resurslarning о‘zlashtirilishi. Uchinchidan, MDH davlatlaridagi aholining kо‘pchiligi rus tilida gaplasha bilishidir. Rossiya uchun hozir ham, kelajakda ham Markaziy Osiyo respublikalari asosiy ishchi kuchi bilan ta’minlaydigan mamlakatlar bо‘lib qoladi, chunki ushbu respublikalarda hali ham tug‘ilish darajasi ancha yuqori. Xalqaro migratsiyaning yana bir turiga Xitoy Xalq Respublikasidagi migrantlar va ularga davlat tomonidan kо‘rsatilayotgan yordam va chet mamlakatlarda ishlab kelib, Xitoy iqtisodiyotiga, ilm-faniga, katta hissa qо‘shayotgan immigrantlar misol bо‘la oladi. Masalan, hozir chet mamlakatlarda 30 mln. xitoyliklar bor. Hozirgi о‘z mutaxassisliklari bо‘yicha malakalarini oshirib vataniga qaytib, professor va dotsent bо‘lib ishlayotganlar Xitoy oliygohlarida 30% dan ortig‘ini tashkil qiladi. Xalqaro migratsiyaga iqtisodiy, siyosiy, ekologik sharoit, tillarni bilish bevosita ta’sir kо‘rsatdi. Demak, insoniyat tarixi bu migratsiya tarixi bilan ham chambarchas bog‘liq.

Iqtisodiy omillar deganda har bir davlat iqtsiodiy tushunchasi mustahkamligi uning о‘sish darajasi va rivojlanish kо‘lami tushuniladi. Dunyoning turli mintaqalarida iqtisodiy imkoniyatlar mehnat sharoitlari va ish haqi о‘rtasida yuzaga kelgan sezilarli farq ishchi kuchlarini mamlakatlararo kо‘chib yurishiga sabab bо‘luvchi muhim omil bо‘lib hisoblanadi. Masalan, AQSH va Meksikadagi daromadlarning taxminan bir-biridan farq qilishi meksikalik ishchilarni AQShga ish qidirib kо‘chib о‘tishlarini asosiy sababi bо‘lib hisoblanadi. 80- yillarning boshida Yevropa hamjamiyati mamlakatlarida aholi jon boshiga tо‘g‘ri keladigan yangi milliy mahsulot hajmi jamiyatga a’zo bо‘lmagan mamlakatlarnikidan 4,7 marta ortiq bо‘lgan. Shunday qilib Yer yuzida boy va rivojlanmagan malakatlarning mavjudligi xalqaro mehnat bozori amal qilishi belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. Jahon mehnat bozorining ahvoli u yoki bu davlatlarning iqtisodiy rivojlanish sur’atlarining о‘zgarishiga bog‘liq bо‘ladi. Jumladan, bunday bog‘liqlikni davriy pasayishlar va kо‘tarilishlar paytida jahon bozorida ishchi kuchiga bо‘lgan talab va takliflar bevosita aks etadi hamda mamlakat qanchalik yirik bо‘lsa uning ta’siri ham Shunday kuchli bо‘ladi. Mas alan, 1991-1992 yillarda dunyoning rivojlangan mamlakatlarida davriy pasayish rо‘y berdi. Buning natijasida 1992 yilning о‘rtalariga kelib rasmiy rо‘yxatdan о‘tgan ishsizlar soni 30 mln. oshib ketdi. Ishsizlik darajasi 1974 yildan 5,2% dan 6,0% kо‘tarildi. Shu bilan birga bunday holat о‘z navbatida rivojlangan mamlakatlarda xorijiy ishchi kuchiga bо‘lgan talabning pasayishiga olib keldi. Aholining о‘sish sur’ati aholi sonining kо‘payishi yoki qisqarishi bilan bog‘liq bо‘lgan omillar demografik omillar bо‘lib sanaladi. Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlarida aholining yuqori darajalarda о‘sishi bu mamlakatlarning Shunday ham og‘ir iqtisodiy ahvolni yanada murakkablashtirib, tashqi migratsiyaga shart-sharoit yaratadi hamda ularni jahon bozoriga ishchi kuchi yetkazib beruvchi davlatlarga aylantiradi.

Dunyoning kо‘pchilik mamlakatlari, xususan Misr, Pokiston, Turkiya, Yugoslaviya, Salvador, Nikaragua va boshqa mamlakatlar uchun ishchi kuchlarini chetga chiqarishdan olinadigan daromad eksport tuShumlarining muhim manbai hisoblanadi. Masalan, 1978- 1988 yillar mobaynida turkiyalik xorijda ishlovchilarning yillik jо‘natmalarining hajmi 893- 2490 mln. AQSH dollarini tashkil qilgan yoki Turkiya tashqi savdo balansi taqchiligining 45- 100% ini qoplagan. Agarda 1989 yilda Turkiya, Portugaliya, Marokashda xorijda ishlovchilarning pul jо‘natmalari miqdori Shu mamlakatlar eksporti hajmining 25-40%ini tashkil etgan bо‘lsa bu kо‘rsatkich Misrda 90%, Pokistonda 80% dan kо‘proqni tashkil etdi. Nikaragua va Salvadorda esa pul jо‘natmalari miqdori ularning eksport tushunchalaridan ham oshib ketgan. Ishchi kuchini qabul qiluvchi mamlakatlarning tashqi mehnat migratsiyasidan oladigan foydasi Shundan iboratki, xorijda arzon ishchi kuchi jalb qilish mamlakat ichkarisida ish haqi о‘sib borishining oldini oladi va natijada inflyatsiya xavfi bartaraf etiladi. Umumjahon xо‘jaligi uchun mehnat resurslarini erkin kо‘chib yurishi iqtisodiy samaradorlikni yanada oshirish imkoniyatini beradi. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga kо‘ra, jahon yalpi milliy mahsuloti hajmining Shu jarayon hisobiga 15-16 trln. AQSH dollarigacha kо‘paytirish mumkin. Shu bilan birga ishchi kuchi tashqi migratsiyasining «balans» nazariyasi real hayotning aksariyat jihatlarini chunonchi immigratsiyani aholining yosh tarkibiga, umumiy farovonligining о‘sishiga, uy-joy sharoitiga, jamoat tartibining barqarorligiga, jamiyat madaniy-diniy bir xilligini buzilishiga va boshqalarga bо‘lgan ta’sirini hisobga olmaydi. Aksincha, assimetriya nazariyasi ishchi kuchi migratsiyasi natijasida yuzaga keladigan turli xil oqibatlarni baholashga kengroq yondashadi va bunda uning ustunliklari sezilarli darajada kamaytiriladi. Ba’zida ustunlik holati butunlay yuz bermaydi.

Ishchi kuchini eksport qiluvchi mamlakatlar bu jarayonda aholisining ayni mehnatga yaroqli (24-40 yosh) qismini yо‘qotadi. Ularning pul jо‘natmalari aksariyat hollarda investitsiyalar shaklida emas, balki kundalik iste’mol uchun ishlatiladi. Natijada chet ellarda ishlayotganlarning daromadlaridan milliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun foydalanish imkoni bо‘lmaydi. Undan tashqari ishchi kuchining eksport qiluvchi mamlakatlar uchun bu jarayon intellektual yо‘qotishlar bilan ham bog‘liq. Jumladan, xorijiy ekspertlarning hisob-kitobiga kо‘ra yuqori malakali mutaxassislarning Sobiq ittifoqdosh emmigratsiyasi natijasidagi yо‘qotishlar yiliga 60-70 mln. AQSH dollari atrofida baholanmoqda. Bu nazariya tarafdorlarining ta’kidlashlaricha, ishchi kuchi migratsiyasi tufayli rivojlangan mamlakatlar bilan «uchinchi dunyo» mamlakatlari о‘rtasida iqtisodiy rivojlanishdagi farq kamaymaydi. Shunday qilib, jahon migratsiyasi jarayoniga turli xil yondashishlar va baholash mezonlari mavjud bо‘lib ular alohida mamlakatlar davlat siyosatini ishlab chiqishida hisobga olishadi. Shu bilan birga iqtisodiy nazariyalar ishchi kuchini mamlakatlararo kо‘chib yurishini obyektiv zarurligini va kо‘payish qonuniyatlarini inkor etmaydi. Ishchi kuchini xalqaro migratsiyasi sо‘nggi yillarda kuchaya borib dunyo bо‘ylab keng yoyilmoqda hamda jahon xо‘jaligi taraqqiyotiga mehnat resurslari bilan ayriboshlashga faol tortilgan mamlakatlarning ijtimoiy iqtisodiy demografik, siyosiy va madaniy-diniy vaziyatiga sezilarli ta’sir kо‘rsatib kelishmoqda. Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda 1990 yilda g‘arbiy Yevropa mamlakatlarida 15,2 mln. ga yaqin chet ellik istiqomat qilgan. Shu jumladan Yevropa hamjamiyati mamlakatlarida 13,4 mln. kishi yoki tub aholining 5%i Yevropaning ayrim mamlakatlarida ularning salmog‘i yanada yuqori xususan, Shvetsiyada 16,5%, Belgiyada 91%, Germaniyada 8,4% mutaxasslar ulushi 10% ga yetadi.

Yevropa mamlakatlaridan ham har yili millionlab odamlar yaxshi hayot qidirib turli davlatlarga kо‘chib borishadi. Masalan, xorijiy ishchilar soni AQShda 5,65 mln., Lotin Amerikada 3,5-4 mln., Yaqin sharq va Shimoliy Amerika mamlakatlarida 2,8 mln, g‘arbiy Afrikada 1,3 mln kishini tashkil qiladi. Hozirgi paytda migratsiya oqimining geografik yо‘nalishlari bо‘yicha ishchi kuchi jahon bozorining tо‘rtta yirik markazi shakllangan. Birinchi markaz 60-70 yillarda Yaqin Sharq mamlakatlarida neft qazib chiqaruvchi sanoatining taraqqiy etishi unga bog‘liq ishlab chiqarish va ijtimoiy infrastrukturani rivojlanishi bilan tarkib topgan. Bu mamlakatlarda ishchi kuchiga bо‘lgan talabning keskin oshishi asosan chet el fuqarolarini jalb qilish hisobiga qondirishi mumkin edi xolos. Shu davrdan boshlab bu mintaqada jadal migratsiya jarayonlari boshlandi. Ishchi kuchlarining sonida xorijiy ishchi kuchining ulushi (Pokiston, Hindiston, Koreya, Filippin va boshqa mamlakatlardan) BAAda 90%ga yaqin, Qatarda 80% dan yuqori, Quvaytda 70% ga yaqin, Saudiya Arabistoni va Baxreynda 40% ga yaqinni tashkil etadi. Ikkinchi markaz rivojlangan g‘arbiy Yevropa mamlakatlari bо‘ylab migratsiya oshishi bu mamlakatlarning urushdan keyingi davrda о‘z iqtisodiyotlarini tiklashda asosiy rol о‘ynaydi. Hozirgi paytda ham xorijiy ishchi kuchi past malakali va nufuzli bо‘lmagan tarmoqlarda keng qо‘llaniladi. Bu tarmoqlarda (avtomobillarni yig‘ish, kon-ruda va metallurgiya sanoati va boshqalar) xorijliklar 70% ni tashkil etadi. Yevropaning 15 mamlakati doirasida yagona mehnat bozorining barpo etilishi bu mintaqaning ahamiyatini kuchaytirdi va uni xorijiy ishchi kuchi uchun jozibali qilib qо‘ydi. Jahon mehnat bozorining uchinchi yirik markazi AQSH va Kanada bu yerda nafaqat Lotin Amerikasidan past malakaga ega bо‘lgan ishchilar balki yuqori malakali mutaxassislar ham intildilar. Shu sababli AQSH о‘zining zamonaviy fan-texnikaga asoslangan tarmoqlarini yuqori malakali mutaxassislarga bо‘lgan ehtiyojini kadrlar tayyorlashga katta xarajatlar qilmasdan ta’minlanadi.

Xalqaro mehnat bozorining tо‘rtinchi markazi Argentina bо‘lib, hozirda bu yerda yuzaga kelgan qulay iqtisodiy vaziyat qо‘shni mamlakatlardan arzon ishchi kuchini о‘ziga jalb qilmoqda. Keyingi yillarda jahon mehnat bozori geografik shakllanishi bilan bir qatorda rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotidagi strukturaviy siljishlar Sobiq sotsialistik mamlakatlardagi tub islohotlar boshqacha aytganda jahon bо‘ylab о‘rnatilayotgan yangi iqtisodiy siyosiy tartiblar bilan bog‘liq bо‘lgan chuqur sifat о‘zgarishlarga ham ega bо‘lmoqda. Bunday о‘zgarishlar asosan quyidagilardan iborat bо‘lib, birinchidan, Sharqiy Yevropa mamlakatlarini jahon xо‘jaligi aloqalariga faol jalb qilish jarayoni boshlandi, Shu jumladan, ishchi kuchini ayriboshlash sohasidagi ham, ikkinchidan bir qator Janubiy Osiyo va g‘arb mamlakatlari ijtimoiy iqtisodiy ahvollarining yaxshilanishi milliy iqtisodiyotni yuqori sur’atlar bilan о‘sishi natijasida Shu mamlakatlar aholisi hisobiga bо‘ladigan migarsiya oqimi qisqarmoqda. Uchinchidan, yangi migratsiya oqimida yuqori malakali ishchi kuchining va tadbirkorlarning ulushi oshib bormoqda. Jahon mehnat bozoridagi vaziyatini istiqbolga tahlili Shundan dalolat bermoqdaki, demografik iqtisodiy sabablarga kо‘ra ishchi kuchini import qiluvchi asosiy mamlakatlarning yuqori darajada saqlanib qoladi. Masalan, Yevropa hamjamiyatiga a’zo mamlakatlarda 25 yoshgacha bо‘lgan aholi soni 2000 yilda 1990 yildagi 27,8 mln. kishidan 22,1 mln. kishiga qisqaradi. AQSH va Kanada ham yuqoridagidek, aholining qarshilik jarayoni kechmoqda. Shunday murakkab demografik vaziyatiga qaramasdan rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotni yuqori sur’atlarda о‘sishi va ishsizlik darajasining pasayishi kutilmoqda. Bunday holat xorijdan yosh mutaxassislarni jalb qilish ushbu davlatlar ilmiy-iqtisodiy va demografik siyosatning muhim qismi bо‘lib qolishdan darak beradi. Mehnat bozori ham har qanday boshqa bozorlar kabi ayriboshlashni ma’lum tartib qoidalarni о‘rnatishga unga amal qilishga va nazoratga extiyoj sezadi ya’ni boshqarilib turishishi tag‘ozo etadi

Demografik jarayonlarni o’rganishda aholining yosh jinsiy nikoh va oilaviy tarkibi muhim omil hisoblanadi. Aholining yosh va jinsiy tarkibi (demografik tarkibi) birinchi navbatda jamiyatning demografik holatiga bog‘liqdir. Demografik holat esa aholining yoshi va jinsiy tarkibi nikohga kirishi va nikohning bekor etilishi (ajralish), tug‘ilish, o‘lish va migratsiya kabi jarayonlarda ifodalanadi. Aholining yosh tarkibi – ijtimoiy-iqtisodiy va demografik jarayonlarni o’rganish mmaqsadida aholining yosh guruhlarga bno’linishidir. Aholi yosh guruhlari va demografik jarayonlar o’zaro uzviy bog’liq holda shakllanadi. Aholi yosh tarkibini o’rganganda aholining alohida har bir yoshlarga va uch yirik – yirik guruhlariga ajratiladi. Aholi tarkibida yoshlar salmog’ining yuqoriligi nikoh va tug’ulish kabi demografik jarayonlarga ijobiy tasiir etadi. Ayni paytda tug’ulish yuqori bo’lgan hududlarga bolalar, yoshlar salmog’i yuqori bo’ladi. Tug’ulish darajasi past bo’lgan hududlarda bolalar yoshlar salmog’I yuqori bo’ladi. Tug’ulish darajasi past bo’lgan hollarda esa aholi tarkibida qariyalar salmog’i yuqori va o’lim xollari ko’proq sodir bo’ladi. Demografik nuqtai nazardan yondashganda aholining butungi yosh tarkibi kechagi aholi takror barpo bo’lishining natijasi va kelajakdahi demografik rivojlanishning asosi bo’lib xizmat qiladi. Aholi yosh tarkibi demografiyada asosiy o’rganish ab’ekti sifatida o’z kelib chqish va rivojlanishiga ega. Ushbu rivojlanishni quyidagi yo’nalishlarga n ajratish alohida yosh guruhlari va ularni nisbatlarini statistik tahlili: b) aholi yosh tarkibining shakllanishi qonuniyatlari va ularning demografik rivojlanishining omili sifatida o’rni: v) aholi yosh tarkibi va ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni o’zaro bog’liqligi.

grafik va boshqa usullar qo‘llaniladi. Yosh tasnifi inson hayotidagi ayrim bosqichlarni ifodalaydi. Uning eng qadimiylaridan biri Xitoyniki hisoblanadi. 20 yoshgacha — yoshlik; 30 yoshgacha — nikohdan o‘tish yoshi; 40 yoshgacha — ijtimoiy vazifalarni boshqarish yoshi; 50 yoshgacha — aqlga to‘lish yoshi; 60 yoshgacha hayotdagi ohirgi yaratish davri; 70 yoshgacha — so‘ralgan yosh; 70 dan yuqori — qarilik. O‘zbekistonda quyidagi tasnif qo‘llaniladi: 0 — 2 yosh — bolalikning boshlanish yoshi; 3 — 6 yosh — bolalikning maktabgacha bo‘lgan yoshi; 7 —15 yosh balalikning mehnat yoshi; 16 —24 yosh — o‘spirinlik; 25 — 44 yosh — yetilgan yosh; 45 — 59 yosh to‘liq yetilish; 60 — 69 yosh — ulug‘ yosh; 70 — 79 yosh —qarilikning avvali; 80 — 89 yosh — to‘liq. qarilik; 90 va undan yuqori yosh — chuqur qarilik. Yoshlar tasniflarining eng muhim kamchiligi, unda erkak va ayollar haqida alohida pog‘onalarni e’tiborga olmaslik hisoblanadi.

Demografiya fani nuqtai nazaridan Sundberg tasnifi tarixiy jixatdan muhim hisoblanadi va u aholini 3 hil yosh guruhiga ajratadi: 0 — 14 — bolalar; 15 — 49 — ota-onalar; 50 va undan ortiq yosh — buvi va buva yoshdagilar. Dunyodagi har bir hudud va davlatlarning o‘z demografik tarixi xususiyatlari hamda aholi yosh tarkibiga ta’sir etuvchi omillari mavjuddir. XX asr boshlarida shved demograf olimi G.Sundberg aholi yosh tarkibiga qarab uch turga bo‘ldi. 1. Progressiv. 2. Statsionar. 3. Regressiv. Progressiv-yosh tarkibida aholi umumiy miqdorida bolalar (10-14 yoshdagi) salmog‘i qariyalarga (65 yosh va undan yuqori) qaraganda yuqori bo‘ladi. Bunday holat tug‘ilish darajasi yuqori bo‘lgan hududlarda kuzatilib ularning aholisi muntazam ko‘payib boradi. Statsionar-yosh tarkibida aholi umumiy miqdorida qariyalar salmog‘i tengdir. Statsionar yosh tarkibida aholi soni bir xil miqdorda turadi. Aholining tez kamayishi yoki ko‘payishi kuzatilmaydi. Regressiv-yosh tarkibida aholi umumiy sonida qariyalar salmog‘i bolalarga qaraganda yuqori bo‘ladi. Bunday holda esa aholi soni asta-sekin kamayib borib «depopulyatsiya» holati yuz beradi. Aholi qarib boradi. Dunyo aholisi yosh tarkibi bo‘yicha hududiy xususiyatlarga egadir. (Yevropa, Osiyo, Amerika, Afrika, Avstraliya, Okeaniya va O‘zbekiston aholisining yosh tarkibi xususiyatlari va omillari). Aholining qarish jarayoni – tug’ilishning kamayib ketishi va aholi o’rtacha umr ko’rishi muddatini uzayishi hisobiga aholi tarkibida qariyalar salmog’ini oshib borishidir.

Aholining qarish jarayoni – tug’ilishning kamayib ketishi va aholi o’rtacha umr ko’rishi muddatini uzayishi hisobiga aholi tarkibida qariyalar salmog’ini oshib borishidir. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar dunyo aholisining asosiy tarkibidagi umumiy o‘zgarishlarni ko‘rsatdi. Lekin dunyodagi barcha davlatlar aholisining yoshi va jinsiy tarkibi o‘ziga xos xususyatlariga ega. Bu xususiyat har bir davlatning tarixiy taraqqiyotiga, ijtimoiy iqtisodiy o‘zgarishlariga va turmush tarziga bog‘liqdir. Ana Shu bog‘liqlik O‘zbekiston aholisining yoshi va jinsiy tarkibida kuzatiladi. Insonning biologik va kalendar yoshlari mavjud bo‘lib, ular o‘z ilmiy ta’riflari va xususiyatlariga egadir. Demografik nuqtai nazardan inson umri turli davrlarga bo‘linadi (go‘daklik, bolalik, yoshlik, yetuklik mehnatga qobililiyatlik davri va qarilik). Umuman dunyo miqyosida aholi yosh tarkibi bo‘yicha uch demografik guruhlarga ajratiladi. 0-14 (bolalar), 15-64 (mehnat yoshidagi aholi) 65 va undan yuqorilar (qarilar). Aholining yosh tarkibi juda qadimdan mavjud bo‘lib kelayotgan demografik holat, ya’ni demografik evolyusiyaning natijasi bo‘lib u ayni paytga kelajakdagi demografik vaziyatning zamini bo‘lib xizmat qiladi.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

O'xshashlar

Aholining yangi migratsion harakatlari

Aholining zamonaviy migratsiya harakatlari

Aholining mexanik harakati, Migratsiya turlari va oqibatlari

Ijtimoiy geografiya va aholining ijtimoiy rivojlanishi

Aholining irqiy tarkibi