logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Fizika
  4. O’ta o’tkazuvchanlik va uning kvantomexanik talqini

O’ta o’tkazuvchanlik va uning kvantomexanik talqini

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

177.359375 KB
Ko'chirib olish
O’ta o’tkazuvchanlik va uning kvantomexanik talqini 1. O’ta o’tkazuvchanlik.   Absolyut nolga yaqin temperaturalarda bir qator metall va qotishmalarning elektr qarshiliklari birdaniga sakrab nolga aylanadi, ya&#39;ni modda o’ta o’tkazuvchanlik holatiga o&#39;tadi. Bunday temperatura kritik temperatura deyiladi va T k bilan belgilanadi. O&#39;tkazgich solishtirma harshiligining temperaturaga bog’likligi quyidagi formula bilan ifodalanadi (5.1-rasm):  =  0 (1+  t) (5.1) bunda o - T=0 gradusdagi o&#39;tkazgichning solishtirma harshiligi;  - qarshilikning temperatura koeffitsiyenti. Turli metallar uchun T k turlicha. Masalan, simob uchun T k = 4,1 K, qo&#39;rg’oshin uchun T k = 7,3 K. Umuman T k o’ta o’tkazuvchanlik kuzatiladigan o&#39;tkazgichlarda 20 K Yuqori emas. Lekin, o&#39;tao&#39;tkazuvchan moddalarni Yuqori temperaturalarda ham hosil qilish bo&#39;yicha ilmiy izlanishlar davom etib kelmoqda. 1986 yilda Shvetsariyalik olimlar Dj.Bednorts va K. Myullerlar T=30 K dan Yuqori temperaturada keramika-lantan-bariy-mis-kislorod aralashmasidan iborat moddada o’ta o’tkazuvchanlik hodisasini ochdilar. O&#39;sha yilning o&#39;zida Yapo-niya, AQSh va Xitoyda ham keramika-lantan-strontsiy-mis-kisloroddan iborat qotishmada (T=40 50K) o&#39;tao&#39;tkazuvchan moddani hosil qildilar. Xuddi shuningdek, Rossiya fanlar akademiyasining fizika institutida A.Golovashkin rahbarligidagi laboratoriyada Yuqori temperaturali o&#39;tao&#39;tkazuvchan modda hosil qilindi. Uning temperaturasi T=90 100 K ga teng. Hozirgi paytda AQSh va Rossiya fanlar akademiyasida keramik material-lardan tayyorlangan yangi o&#39;tao&#39;tkazuvchan moddalar hosil qilingan bo&#39;lib, ularda o’ta o’tkazuvchanlik hodisasi T=250K dan boshlab (-23 0 ) kuzatiladi. Lekin bu holat turg’un bo&#39;lmay, ba&#39;zan o&#39;zining xossasini yo’qotadi. Hozirgi paytda bunday moddalarning o’ta o’tkazuvchanlik holatiga o&#39;tishlarining tabiatini o&#39;rganish va yangi o&#39;ta o&#39;tkazuvchan moddalarni aniqlash sohasida katta ilmiy tadqiqot ishlari davom etmoqda. Tajribada o&#39;ta o&#39;tkazuvchanlik holatini ikki usulda kuzatish mumkin: 1. Tok o&#39;tayotgan umumiy elektr zanjirga o&#39;ta o&#39;tkazgichdan iborat qismni qo’shish (ulash) yo&#39;li bilan, bunda o&#39;ta o&#39;tkazuvchanlik holatga o&#39;tayotganda qismning uchlaridagi potentsiallar ayrimasi (U= 2- 1=0) nolga aylanadi. 2. O&#39;ta o&#39;tkazuvchan moddadan yasalgan halqani unga perpendikulyar bo&#39;lgan magnit maydoniga joylashtirgandan so&#39;ng, halqa T k dan past temperaturaga sovuganda magnit maydonini uzish 5.1-rasm. usuli bilan, bunda magnit maydon induksiyalagan tok halqada chekiz uzoq aylanib turaveradi. Xuddi shunday tajribani 1911 yilda golland fizigi G.Kamerling - Onnes amalga oshirib o’ta o’tkazuvchanlik hodisasini kashf etdi. Т Тк 3 2 к  1959 yilda Kollinz 2,5 yil davomida ham halqadagi tokning kamaymaganligini aniqladi. O&#39;tao&#39;tkazuvchi moddalarda elektr qarshilikning yo&#39;holishdan tashhari, ularga magnit maydoni ham kiraolmasligi aniqlandi, ya&#39;ni ular magnit maydonini to&#39;lasicha siqib chiqaradi. Bu hodisa Mayssner effekti deyiladi. Demak, o&#39;ta o&#39;takazuvchan moddada  =0, ma&#39;lumki  <1 moddalarni diamagnitiklar deyiladi. Demak,o&#39;tao&#39;tkazgichlar ham ideal diamagnitiklardir. O’ta o’tkazuvchan holat Normal holat В, Вб/м 2 Т, К 8 6 4 2 0,08 0,06 0,04 0,02 5 . 2 - rasm. Metallar o&#39;tao&#39;tkazuvchan holatga o&#39;tganda ularni boshqa xossalari o&#39;zgaradi (elektronlarning o&#39;tkazuvchanlik zonasida harakati natijasida). Bu xossalarga ularning issiqlik sig’imi, issiqlik o&#39;tkazuvchanligi, termo EDS lar kiradi. Demak, metallarning normal va o&#39;tkazuvchanlik holatlari ularning elektron strukturasini sifat ji? atidan farqlanishi bilan xarakterlanadi. Shu ikki faza chegarasida temperatura tashqi magnit maydoniga ta&#39;sir ko&#39;rsatadi. Bu bog’lanish B=B 0 (1-T 2 /T k 2 ) 5.2-rasmda keltirilgan. Aytish joizki, oddiy sharoitlarda yaxshi o&#39;tkazgich xisoblangan (kumush, mis va oltin) jismlar o’ta o’tkazuvchanlik xossasiga ega emas (5.3-rasm), chunki, quyida ko&#39;ramiz, o&#39;tkazuvchan moddalar uchun elektron - fonon o&#39;zaro ta&#39;sir asosiy rol o&#39;ynaydi. O’ta o’tkazuvchanlik nazariyasi 1957 yilda Bardin, Kuper va Shrifferlar to-monidan ishlab chiqilgan (BKSh). Mazkur nazariyaga binoan metalldagi elektron-lar bir-birlaridan kulon kuchlari bilan o&#39;zaro itarishishdan tashhari, ular, tortishishning maxsus turi bilan, bir-birlariga tortishadilar ham. O&#39;zaro tor-tishish itarishishdan ustun bo&#39;lganda o’ta o’tkazuvchanlik hodisasi sodir bo&#39;ladi. O&#39;zaro tortishish natijasida o&#39;tkazuvchanlik elektronlari birlashib kuper juft-larni hosil qiladilar. Bunday juftlikka kirgan elektronlar qarama-qarshi yo&#39;nalgan spinga ega bo&#39;ladilar. Shuning uchun juftliklarning spini nolga teng va ular bozonga aylanadilar. Bozonlar asosiy energetik holatda to&#39;planishga moyil bo&#39;ladilar va ularni uyg’ongan holatga o&#39;tkazish nisbatan qiyin. Agar ku-per juftlar muvofiqlashgan harakatga keltirilsa shu holatda ular cheksiz uzoq vaqt holishlari mumkin. Bunday juftlarning muvofiqlashgan harakati o’ta o’tkazuvchanlik tokini hosil qiladi. Aytilgan gaplarni kengroq tushuntiramiz. T k dan past temperaturalarda metalda harakatlanayotgan elektronlar, musbat ionlardan tashkil topgan metallning kristall panjarasini diformatsiyalaydi (qutblaydi). Deformatsiya nati-jasida elektron, panjara bo&#39;ylab elektron bilan ko&#39;chadigan, musbat zaryadli bulut bilan chor atrofidan o&#39;ralib qoladi. Elektron va uni o&#39;rab olgan bulut, boshqa elektronlarni o&#39;ziga tortadigan, musbat zaryadlangan sistemaga aylanadi. Shunday qilib kristall panjara, elektronlar orasida tortishishni yuzaga keltiruvchi, oraliq muhid vazifasini o&#39;taydi. Kvant mexanikasi tili bilan aytganda bu hodisa elektronlar orasida fanon bilan almashishning natijasidir. Metalda harakatlanayotgan elektron panjaraning tebranish tartibini o&#39;zgartirib fonon hosil qiladi (yo’qotadi). , 10 -11 О m .m Т0, К 0 20 10 10 5 Kumush Oltin Panjaraning uyg’onish energiyasi boshqa elektronga uzatiladi, u esa o&#39;z navbatida fanonni yutadi. Bu tarzdagi fonon almashinish oqibatida elektronlar orasida, tortishish xarakteriga ega bo&#39;lgan qo’shimcha o&#39;zaro tasirlashish paydo bo&#39;ladi. Past temperaturalarda o&#39;tao&#39;tkazgich moddalarda bu tortishish kulon tortishishdan ustin bo&#39;ladi. Fanon almashinish bilan bog’liq bo&#39;lgan o&#39;zaro tasirlashish, impuls va spinlari qarama-qarshi bo&#39;lgan elektronlar orasida kuchliroq namoyon bo&#39;ladi. Natijada bunday ikkita elektron kuper juftliklarga birlashadi. hamma o&#39;tkazuvchanlik elektronlari kuper juftliklarni hosil qilishmaydi. Temperatura absolyut noldan farqli bo&#39;lganda juftlarning buzilishining ma’lum ehtimolligi mavjud. Shuning uchun xar doim juftliklar bilan bir qatorda kristall bo&#39;ylab oddiy tarzda harakatlanadigan &#34;normal&#34; elektronlar bo&#39;ladi. Temperatura T k ga yaqinlashgan sari normal elektronlarning hisasi ortib boradi va T k da 1ga teng bo&#39;ladi. Demak, T k dan yuqori temperaturalarda o’ta o’tkazuvchanlik holati bo&#39;lishi mumkin emas. Elektronlar jufti (kuper juftlari) ning hosil bo&#39;lishi metallning energetik spektrini o&#39;zgarishga olib keladi. Elektron sistemani uyg’otish uchun (o’ta o’tkazuvchanlik holatida) xech bo&#39;lmasa, bitta elektronlar jufti orasidagi bog’lanishni buzish kerak, buning uchun E bog’ energiyasiga teng energiya berish kerak. Demak, o&#39;tao&#39;tkazuvchan holatda energetik spektrda E bog’ ga teng bo&#39;lgan energetik tirqish paydo bo&#39;ladi , bu tirqish Fermi sathi sohasida joylashgan. Demak, o&#39;tao&#39;tkazuvchan holatda, elektron sistemaning uyg’ongan holati asosiy holatdan E bog’ energetik tirqish bilan ajralgan bo&#39;ladi. Shuning uchun ular orasidagi kvant o&#39;tishlar doimo bo&#39;lavermaydi. Kichik tezliklarda elektron sistema uyg’onmaydi, bu esa harakatni qarshiliksiz bo&#39;lishiga, ya&#39;ni elektr qarshilikning yo&#39;holishini ko&#39;rsatadi. Temperaturaning ortishi bilan E bog’ kengligi kichrayadi va T k da E bog’ =0 ga aylanadi. O&#39;z navbatida barcha elektron juftlari buziladi va jism normal holatga o&#39;tadi. Adabiyotlar 1. Волцкий A.В., Сергеевская E.С. Teoрия металлургических процессов. -M.: Meтaллургия, 1996. - 380 с. 2. Филиппов С.И. Teoрия металлургических процессов. - M.: Meтaллургия, 2000. - 230 с. 3. Eсин O.A., Гелд П.В. Физическая химия пирометаллур-гических процессов. I часть. - Свердловск, 1992. – 671 с. 4. Рахимов В.Р. Физикавий ва коллоид кимё. – Т.: Ўқитувчи, 1978. 5. www.misis.ru; 6. http://www.weimar.de; 7. info4ru.de 8. Ленник Г.A., Пехсин П.O. Современная техника изотермического нанесения покрытий. - M.: Meталлургия, 2000.-123 с. 9. Ганин Н И. Диаграмма состояния металлургических систем. - M.: Meталлургия, 1998. -8 с.

O'xshashlar

Oddiy elektr zanjiri, o’tkazuvchanlik sig’imi
Elektromagnit induksiya hodisasining Faradey-Maksvell talqini
Rentgen va uning kashfiyoti
Impuls momenti va uning o’zgarish qonuni
Metallarda xoll effekti va uning qo’llanilishi