Gamma neytron karotaji - Fizika - Slaydlar

Gamma neytron karotaji

Yuklangan vaqt:

05.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4495.109375 KB

Ko'chirib olish

Gamma neytron karotaji

REJA: I) Kirish II) Asosiy qism 1. Radioaktiv karotaj. Gamma karotaj (GK) 2. Gamma karotajni o’tqazish talablari 3. Gamma karotaj jihozlari III) Xulosa IV) Foydalanilgan adabiyotlar

KIRISH • Hozirgi kunda quduqlarni tadqiqot etishda Gamma karotaj (GK)dan keng foydalaniladi. Gamma karotaj o`zining ish unumdorligi yuqoriligi, ishlatishga qulayligi va aniqliligi bilan boshqa turdagi karotajlardan ajtalib turadi. Mazkur slaydda siz Gamma karotaj nima ekanligi, gamma karotajni o`tqazish talablari va jihozlari haqida ma`lumot topishingiz mumkin.

RADIOAKTIV KAROTAJ. GAMMA-KAROTAJ (GK). • Radioaktiv karotaj usullari barcha turdagi (neft va gaz, maʼdan, nodir metallar, koʼmir konlaridagi) burgʼi quduqlarida qoʼllaniladi. • Burgʼi quduqlarida togʼ jinslarining tabiiy radioaktivligi yoki suniy yoʼl bilan hosil qilingan radioaktiv xossalarini oʼrganish boʼyicha quduq kesimini oʼrganish yoki tekshirish ishlari radioaktiv karotaj usullari deb ataladi. • Radioaktiv karotajning asosiy usullari ikkita tabiiy va sunʼiy usullar boʼlib sunʼiy usullar ham oʼz navbatida ikki turga ajratiladi: Tabiiy radioaktiv karotaj usullari: 1. Gamma karotaj - bu usul burgʼi qudugʼidagi togʼ jinslarining tabiiy radioakgivligi tekshirilib, shu jinslarning bir-biridan radioaktivlik xususiyatlari bilan ajralib turishidan foydalanib geologik kesimlar tuziladi. Sunʼiy radioaktiv karotaj usullari: 2. Gamma-gamma karotaj GGK- bu usulda burgʼi qudugʼidagi togʼ jinslari gamma nurlari bilan taʼsirlantiriladi va shu jinslarda qayta radioaktiv nurlanishlar tekshirilib, togʼ jinslari va maʼdanlarning tarkiblari va xususiyatlari oʼrganiladi.

• 3. Neytron-gamma karotaj - bu usulda burgʼi qudugʼidagi togʼ jinslari neytronlar bilan nurlantirilib tekshiriladi. • Togʼ jinslarining radioaktiv zarrachalar bilan oʼzaro taʼsirlanishi har xil boʼlgani uchun koʼrsatilgan radioaktiv karotaj usullari oʼz navbatida yana birnechta usullarga boʼlinadi. • Hozirgi kunda neytronli-gamma karotaj NGK, neytron-neytronli karotaj • NNK, impuls-neytronli karotaj INK, faollashma neytron karotaj NАK, entgen- radiometrik karotaj RRK, gamma-spektrometrik karotaj GSK, uran konlarida bir onli neytronlar boʼlinishi karotaji KNDm va boshqa radioaktiv karotaj usullari qoʼllaniladi. • Radioaktiv karotaj usullari elektr usullariga nisbatan bir qancha afzalikka ega. Radioaktiv karotaj tadqiqotlarini (usullarini) temir quvurlar bilan mustahkamlangan burgʼi quduqlarining ichida oʼtkazilsa ham boʼladi. Bu usullar yordamida tabiiy kon maʼdanlarining mineral tarkiblarini, togʼ inslarining fizik xususiyatlarining (gillilik, zichlik, gʼovaklik radioaktivlik va h.k) aniqlash mumkin. • Gamma – karotaj • Gamma karotajda togʼ jinslari va maʼdanlarning tabiiy holda paydo boʼlgan tabiiy gamma nurlanishlarni qayd qilishga asoslangan. GK usulini Sobiq ittifoq geofiziklari (G.V. Gorshkov, L.M. Kurbatov, А.G. Grammakov, V.А. Shpaklar) birinchilardan boʼlib 1933- 1934 yillarda ishlab chiqishdi va amaliyotga tadbiq etishdi.

• Gamma karotaj - togʼ jinslarining tabiiy radioaktivlik xossalarining qiymatlarini oʼlchash boʼyicha litologik kesimni oʼrganishda va zarur detal xarakterli fizik parametrlarni aniqlashda (uran konlarida uran qatlamlarini qayd qilish hamda neft va gaz konlarida togʼ jinslarining gillilik parametrlarini hisoblash hamda boshqa yordamchi vazifalarni bajarishda) qoʼllaniladi • Togʼ jinslarining tarkibida har-xil miqdorda radioaktiv zarrachalar mavjud bo’lib, shuning uchun jinslar tabiiy radioaktivlikka ega bo’ladi. • Kon maʼdanlari katta radioaktivlikka ega boʼlib, burgʼi qudugʼida juda yuqori anomal qiymatlarni beradi. Shunday maʼdanlar yonidan oqib oʼtgan yer osti suvlarining (suv tarkibida radonning Rn miqdori yuqori boʼladi) ham radioaktivligi katta boʼladi. Burgʼi qudugʼidagi tabiiy radioaktivlikni oʼrganish orqali koʼplab geologik masalalarni yechish mumkin. Bunday ishlarni bajarishda maxsus oʼlchov asboblaridan foydalaniladi.

• Gamma nurlarini burgʼi qudugʼi radiometri hisoblagichlari qabul qilib elektr signalga aylantaradi. Аylantirilgan elektr signallar kuchaytirgichda kuchayib elektr sezgichlarda tozalanadi va kabel orqali yer ustiga yetkazilib karotaj stantsiyasida qayd qilinadi. • Gamma nurlanish jadalligiga proporsional boʼlgan elektr signallari karotaj stansiyasida diagrammalarga oʼxshab qayd qilinadi, alohida joylashgan, radioaktivlikka ega boʼlgan qatlamlar simmetrik anomal grafiklar beradi. • Аnomal grafiklarning shakliga burgʼi qudugʼining diametri, burgʼilash qorishmasining tarkibi va zichligi katta taʼsir koʼrsatadi. Radioaktivlikni oʼlchashda oʼlchash tezligining, ham taʼsiri bor. Temir quvurlar bilan mustahkamlangan burgʼi quduqlarida gamma nurlanishlarini oʼlchash vaqtida quvurning va shu quvurni mahkam ushlab turgan sementning qalinligini taʼsiri boʼladi. Gamma karotaj usulining tekshirish radiusi taxminan 30 sm dan iborat. • Gamma karotaj orqali yechiladigan masalalar va qoʼllanilishi sohalari • Gamma-karotaj GK-yuqori radioaktiv anomaliyalar namoyon boʼlgan (50 mkR/soatdan yuqori) maʼdan intervallarini ajratishda). Аjratilgan intervallarning zaxirasini hamda uning parametrlarini hisoblashda, (yotish chuqurligi, qalinligi, uran miqdori, chiziqli zaxirasi), texnologik quduqlar konstruksiyasi boʼyicha masalalarni yechishda, hamda kesimni litologostratigrafik ajratishda (litologik gamma-karotaj), bir necha yondosh maydonlar boʼylab yoki bitta maydondagi profillar boʼyicha quduqlar kesimini diagrammalar boʼyicha korelyatsiya qilishda keng qo’laniladi.

GAMMA KAROTAJ DIAGRAMMALARI BOʼYICHA QUDUQLAR KORELYATSIYASI

GAMMA KAROTAJ JIHOZLARI • Quduq radiometrlari • Hozirgi vaqtda maʼdan konlarida gamma - karotaj tadqiqotlari oʼtqazishda KSP-60 quduq asbobi va SPR-50, SRP – 38 quduq radiometlari qoʼllaniladi. • GK, KS, PS karotajini oʼtqazish uchun KSP-60 asbobining ulanishi. • KSP-60 dagi M, AB elektrodlari BSK yer usti apparaturasiga yuqoridagi tartibda ulanadi. Tok taʼminoti barcha KSP-60: oʼzgaruvchan bo’lib, qoida boʼyicha 100-120 ma. • SPR-50 quduq radiometri va uning BSK yer usti apparaturasining klemalariga yuqoridagi tartibda ulanadi. 1- radiometr 2 – ulanish qismi , 3 – kabel poynagi

QUDUQ RADIOMETRLARINI GRADUIROVKALASH SXEMASI • Radiometrlarni ish olib borishga tayyorlash etalonlash (graduirovkalash) • • Etalonlash (graduirovkalash) – bu quduq radiometrlarining togʼ jinslarining gamma nurlanishlarini aniq qiymatlar bilan toʼgʼri qayd qilinayotganligini aniqlash yoki ularning toʼgʼri ishlashini nazorat qilib borish maqsadida oʼtkaziladi. • Etalonlash natijalarida radioaktivlik qiymatlari aniqlanadi, o’lchov qiymatlarini imp/sek, Imp/min va mkR/soatlarda bo’lishi mumkin. • Gamma-radiometrlarni (quduq radiometri yoki quduq asbobi) etalonlashlar uch oydan koʼp boʼlmagan muddat ichida, hamda radiometrlarni taʼmirlash ishlaridan keyin, fotoelektron kuchaytirgich (FEK) almashtirilganda, monokristal yoki boshqa komplektlovchi detali taʼmirlanganidan keyin oʼtkaziladi. Radiyli gamma nurlanishlar manbaidan foydalaniladi, radiy massa ulushi 0,1mg/Ra dan 1mg/Ra gacha.

. QUDUQ RADIOMETRLARINI OʼRNATISH SXEMASI, SP – QUDUQ RADIOMETRI (ZOND); B –DETEKTOR BLOGI; R I – MANBA MARKAZIDAN DETEKTOR MARKAZIGACHA MASOFA. • Аmaliy jihatdan graduirovkalash qanaqa boʼlishi haqida soʼz yuritamiz. Etalonlash jarayonida quduq radiometri radiyli manba tomonga aniq masofa boʼylab (aravacha yordamida) yaqinlashadi va yaqinlashish jarayonida oldindan maʼlum boʼlgan (misol uchun 2 metrda 5 mkR soat va shunga oʼxshash maʼlum masofada) aniq qiymatlarni qayd qilsa bu radiometrlarning toʼgʼri ishlayotganligini bildiradi, bunday radiometrlar esa ishchi holatga tayyor hisoblanadi.

GAMMA KAROTAJNI O’TQAZISH TALABLARI • Gamma karotaj o’tkaziladi: • Yerga ulangan simning qarshiligini oʼlchash; • Izolyatsiya kabelini qarshiligini oʼlchash; • Radiometlarni karotaj stantsiyasidagi etalonga qoʼyish qayta oʼlchanganda esa etalonda qayd qilngan qiymatlar farqi 5 % dan oshmasligi lozim (misol uchun: birinchi oʼlchov 151,19 mkR/soat, keyingi oʼlchov 158,94 mkR/s. Oʼlchovlar farqi 4,848 % . • Quduq zondi tushish tezligi 1500 m/soatdan oshmasligi. Quduq tubi (забой)ga yaqinlashganda esa zondning tushish tezligini 50 m/soatgacha pasaytirish lozim. • Quduqqa karotaj zondi tushishida vizual nazorat ogohlantirish metkasi (belgisi) joy- joyida albatta oʼtqazish. • Quduq tubidagi fon qiymati 30 mkR/soat dan oshmasligi va quduqning loyihadagi chuqurligiga muvofiq kelishi – karotajni tamomlanishida quduq oʼlchovlarini geologik va burgʼilash maʼlumotlar bilan muofiqlashtirish. • Burgʼu qudugʼidan karotaj zondini koʼtarish tezligi 1000 m/soat dan oshmasligi lozim, aks holda bu holat birlamchi maʼlumotlar sifatiga taʼsir koʼrsatadi, (quduq devorida joylashgan togʼ jinslarning fizik • parametrlarni aniq qayd qilishga taʼsir koʼrsatadi, bu esa oʼz navbatida karotaj diagrammalarini

RAQAMLI STANTSIYALARNING QAYD QILISH USLUBINI ODDIY VARIANTDA EXCEL DASTURI YORDAMIDA TUSHUNTIRISH (OʼXSHATISH) NAMUNASI • talqin qilishda oʼz taʼsirini koʼrsatadi. Hamda maʼdan zonalarini ajratish imkoniyatni kamaytiradi, natijada karotaj diagrammasi interpretatsiya ishlari uchun yaroqsiz hisoblanadi. Provardida qatlamlar chegarasini aniqlash va ularning litologik tarkibini, uran maʼdan qatlamlarini ajratishda Quduqlardagi geofizik tadqiqotlarni talqin qilish oʼz ahamiyatini yoʼqotadi. Bunday hollarda yaʼni karotaj • diagrammalarida halal beruvchi (pomexa) egri chiziqlar borligi aniqlanganda ushbu burgʼu qudugʼida QGT operatori qayta karotaj oʼtqazishi shart va uni qaytadan oʼtqazilgan karotajlarni qayd qilish jurnaliga yozadi. • Qoʼllanma boʼyicha qayta karotaj oʼtkazishda boshqa karotaj zondidan foydalanish, yaʼni quduq zondi almashtirilishi yoki QGT operatori almashtirilishi lozim. • Raqamli maʼlumotlar bazasi va fayllar strukturasi raqamli ko’rinishda bo’ladi. Masalan «Kobra» raqamli karotaj stantsiyasidagi Fayllar strukturasi • FLGRGK.DAT, PGFILE.DAT, GOFILE.DAT ko’rinishda bo’ladi.

FEU TURUBKASI • Gamma – nurlanishlarni qayd qilinish stsintillyatsiya usuli Gamma – nurlanishlarni sintilliyatsion detektorlar qayd qiladi. Sintilliyatsion detektor oʼzi bilan fotoelektron kuchaytirgich (FEU), sintillyatorlar sifatida • (lyuminoforli-fosfor), qoʼllaniladi, natriy yodli kristallardan foydalaniladi, • (NaJ)Tl., kristallar oʼlchami turlicha boʼlishi mumkin, masalan: 30*70 mm. Bu sintillyatorlar nurlanishlarni qayd qilish tezligi 1*104 imp/sek, 18*30 mm oʼlchamli kristallarda 5*104 imp/sek gacha. • Lyuminestsentsiyalanish xususiyatiga ega bulgan muhitdan zarra oʼtganda, qisqa muddatli kuchsiz yorugʼlik nuri paydo buladi. Bu yorugʼlik nuri stsintillyatsion sanagich (schyotchik)da qayd qilinadi. Bu usulni 1903 yilda Vilyam Kruks taklif qilgan. Gaz toʼldirilgan detektorda asosiy rolni yadro nurlanishi taʼsirida vujudga keladigan elektr zaryadlari oʼynasa, sintillyatsion Sanagichda nurlanishni qayd qilish oʼtgan zarra yoʼlidagi atom va molekulalarning uygʼonishiga asoslanadi. Uygʼongan atomlar juda qisqa vaqt 10 -6- 10-8 sek yashaydi va elektromagnit nur chiqarib, asosiy holatiga qaytadi. Fosforda bu nurlanish chastotasi spektrining bir qismi yorugʼlik sohasiga toʼgʼri keladi. Shuning uchun zaryadlangan zarra bu muhitdan oʼtganda kuchsiz yorugʼlik nuri tarqaladi. Shular asosida sintillyatsion Sanagichlar yasaladi. • 1934 yilda L. А. Kubetskiy tomonidan fotoelektron kuchaytirgich FEU yaratilgan Mazkur Sanagichlar ishlatila boshlagach, Sanagichlarning afzalligi ortib ketdi.

FEU -69A; FEU-35 • Stsintillyatsiya Sanagichlarining sifati va qoʼllanilish sohasi koʼp jihatidan unda ishlatiladigan fosfor-kristallning muayyan xossasiga, chunonchi, konversiya xususiyatiga, boshqacha aytganda, yutilgan zarra energiyasini yorugʼlik energiyasiga aylantira olish xususiyatiga bogʼliq. Fosfor-kristall yutilgan zarra energiyasining bir qismini yorugʼlik energiyasiga aylantiradi. NaJ(Tl) kristallining bu qobiliyati kuchliroq; u yutilgan energiyaning oʼndan bir qismini yorugʼlik energiyasiga aylantiradi. • Zaryadlangan zarrachalarni sanagichlar (Sanagichlar) • Zaryadlangan zarrachalarni sanagichlar - yadro zaryadlarini, rentgen, gamma-nurlarni qayd qilish va hisoblash uchun qoʼllaniladi. Аsboblarning ishlash uslubi nomustaqil gaz razryadidan foydalanishga asoslangan . • Gazlarda tok tashuvchilar elektr maydonining mavjudligi bilan bogʼliq boʼlmagan tashqi taʼsirlar natijasida hosil boʼlishi mumkun. Bunday xolda gazlarda nomustaqil oʼtkazuvchanlik hosil boʼladi. Mustaqil boʼlmagan razryad gazlarni yuqori haroratgacha qizdirish bilan (termik ionlashtirish),

• ultrabinafsha yoki rentgen nurlari taʼsirida, radioaktiv modda nurlanishlarning taʼsiri ostida yuzaga kelishi mumkun. • Gazrazryadli detektorlar - radioaktiv nurlanishlarni oʼrganish uchun E. • Rezerford va Gans Geyger 1908 yilda metall silindir va uning osi boʼyicha tok oʼtkazuvchi toladan ishlangan qurilmani qoʼlladilar. Keyinchalik 1928-1929 yillarda ingliz olimlari Gans Geyger va Valter Myullerlar yuqori sezuvchanli gazrazryadli detektorlarni konstruksiyaladilar va uni Geyger – Myuller schyotchigi (sanagichi) yoki gazorazryadli Sanagich deb nomladilar. • Geyger-Myuller sanagichlari inert gaz toʼldirilgan qayd qilgichlar turkumiga kiradi va ularda nomustaqil gaz zaryadi yordamida alfa, betta zarrachalar, gamma va rentgen nurlari hamda boshqa nurlarni qayd qilish va sanash uchun qoʼllaniladi. Bu sanagichlarning zaryadlangan zarrachalarni qayd qilish sezgirligi yuqori, sodda tuzilishga ega boʼlganligi uchun radiometriyada koʼp qoʼllaniladi. Jumladan quduq radiometrlarida ham bu Sanagichlardan foydalaniladi, bu Sanagich bilan а, β - va γ-nurlarni qayd qilish mumkin. Sanagichlarning sanash tezligi bilan elektrodlar orasiga qoʼyilgan kuchlanish orasidagi bogʼlanish ularning asosiy tavsifi boʼlib xizmat qiladi. Bu bogʼlanish gaz razryadli sanagichlarning sanash tavsifi deyiladi. • Sanagich inert gaz - argon yoki neon bilan toʼldiriladi. Sanagichning zaryadlangan zarrachalarni sanashi uchun qoʼyiladigan kuchlanish sanagich toʼldirilgan inert gazning bosimiga bogʼliq. Odatda bu gazning bosimi 100200 mm. simob ustuni miqdorida olinadi. GM sanagichiga qoʼyilgan U 0 kuchlanish elektrodlar orasida kuchli bir jinsli boʼlmagan elektr maydonini hosil qiladi.

• Shunday qilib, Sanagichka tushgan zaryadli zarra elektron toʼdasi xosil qiladi; bu toʼda oʼz navbatida musbat elektrodga urilib, undan fotonlar chiqaradi, fotonlar esa ikkilamchi elektronlarni urib chiqaradi va hokazo. Jarayon shu yo’sinda davom etib, birlamchi ionlanish soʼnmas gaz razryadini hosil qiladi. • Quduqlarda bajarilgan geofizik tadqiqotlar kompleksi boʼyicha nurash mintaqalarini, tektonik buzilishlarni, kvartslanish va grafitlanish mintaqalarini, sulfidli mineralizatsiya mintaqalarini ajratish mumkin, quduqlarni oʼzaro taqqoslash va radioaktiv anomaliyalarni aniqlash mumkin. • Togʼ jinslarining tabiiy radioaktivlik qiymatlariga taʼsir qiluvchi Omillar • 1. Otqindi togʼ jinslar tarkibida uran, toriy miqdori (hamda kaliy) va ularning umumiy radioaktivligi ultraasos jinslardan nordongacha oshish qonuniyati. • 2. Jinslarda ishqorlikni oshishi koʼpgina hollarda uran va toriy kontsentratsiyasining oshishi bilan kuzatiladi. • 3. Koʼp fazali differensiyalashgan intruziv granitoidlar uchun uran va toriy miqdorining oshishi xarakterli quyi fazadan kechkiga nisbatan ortiq, shuningdek atrofidagi boshqa fazalarga ham. • 4. Turli xil davrga mansub boʼlgan granit intruzivlari oʼzlarining radioaktivligi bilan farqlanadi, koʼplab hollarda yosh intruzivlarning radioaktivligi qadimiy intruzivlarga nisbatan ortiqroq. • 5. Metasomatik oʼzgargan jinslar uchun koʼpgina hollarda yuqori radioaktivlik xarakterli, oʼzgarmagan turli xil jinslarni solishtirish boʼyicha.

. GK USULI BOʼYICHA KALIY TUZI QATLAMLARINI AJRATISH NATIJALARI ( V.А. SHPAK, VA P.I. NOVIKOVLAR BOʼYICHA): LITOLOGIK KOLONKA: I – BURGʼILASH MAʼLUMOTLARI BOʼYICHA, I I – GAMMA KAROTAJ BOʼYICHA; 1 – KARNALITLI JINSLAR: SILVINITLAR: 2 – DONADOR, 3 – CHIZIQLI, QIZIL, 5 – TOSH TUZI. • 6. Togʼ jinslarining gidrotermal oʼzgarishi odatda uran va toriy yoki ularning bir elementi miqdorining koʼpayishi bilan bogʼliq. • 7. Tektonik buzilishlar zonasi aralashgan jinslarga nisbatan kattaroq radioaktivlikka ega. Bu tektonik zonadagi togʼ jinslarini gidrotermal oʼzgarishi bilan bogʼliq, bu oʼz oʼrnida uran va toriy kontsentratsiyalarini oshishiga olib keladi. Bundan tashqari darzliklarda radon toʼplanadi. • 8. Choʼkindi jinslar orasida gillar radioaktivligi yuqori hisoblanadi, qaysiki qumtoshlar bilan solishtirganda, ayniqsa ohaktoshlarga nisbatan. • 9. Uncha yuqori boʼlmagan radioaktivlik choʼkindi jinslarning litologik tarkibida organik qoldiqlarga (faunalar) boyligi (fosfor) bilan, baʼzi hollarda temirning gidrooksidi bilan izohlanadi. Togʼ jinslarining temirlashgan zonalarida ham togʼ jinsining radioaktivlik qiymatlarining ortishi kuzatiladi.

XULOSA • Yuqorida keltirilgan faktorlardan tashqari togʼ jinslarining radioaktivlik qiymatlarini pasayishi olib keluvchi geologik jarayonlar mavjud boʼlib, ular togʼ jinslarining litologik tarkibiga boshqa jinslarning aralashishi yoki yorib kirib borishi. Misol uchun eng past radioaktivlik qiymati kvartslarda (1-2 mkR/soat tabiiy fondan ham kam boʼlgan qiymat) kuzatiladigan boʼlsa togʼ jinslarining kvartslashishi yoki ularning orasiga kvarts yorib kirishi natijasida maʼlum boʼlgan radioaktivlik qiymatiga ega boʼlgan togʼ jinsi kvartslashish hisobiga uning qiymati pasayishi kuzatiladi. Kvartsdan tashqari burgʼi qudugʼi kesimida uchrovchi karbonatlar ayniqsa ohaktosh, marmar, kaltsitlar radioaktivlikning past qiymatlari bilan qayd qilinadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR • 1. Sh.S. Radjabov , A.B. Goipov Quduqlarni geofizik tadqiqotlash • 2. www.wikipedia.com

E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT!!!

O'xshashlar

Atom yadro fizikasining rivojlanishi tarixi

Akademik litsey va kasb hunar kollejlarda fizikaning Yadro energetikasi bobiga oid mavzularni axborot texnologiyalari va didaktik materiallar asosida tashkil qilish metodikasi

Radioaktiv zatlar menen islegende radiasion qawipsizlik tiykarları

Atomning elektron va yadro nazariyasi

Elementar zarracha