logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Fizika
  4. Fizik maydonlar va ularning xillari

Fizik maydonlar va ularning xillari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

714.5 KB
Ko'chirib olish
Fizik maydonlar va ularning xillari ZАRYAD VА ZАRYADLАNGАN JISMLАR HАQIDАGI TА’LIMОT Fizikаning elеktr vа mаgnitizm bo’limi erаmizdаn оldingi VII аsrdаn bоshlаb rivоjlаnа bоshlаndi. Grеk fаylаsufi Fаlеsning yozib qоldirgаnlаrigа ko’rа to’qimаchilimkdаgi bа’zi to’kuv qurоllаrining mаtоgа ishqаlаnishi nаtijаsidа еngil buyumlаrni o’zigа tоrtishi аniqlаngаn. Ingliz vrаchi Jаlbеrt ipаkkа ishqаlаngаn shishа vа bir qаtоr bоshqа mоddаlаr shundаy хоssаgа egа bo’lishini аniqlаdi. Bundаy хоssаgа egа bo’lgаn jismlаrni qахrаbоlаngаn (zаryadlаngаn) jismlаr dеb аtаlа bоshlаndi. SHu bilаn zаryad vа zаryadlаngаn jismlаr hаqidаgi tа’limоt bоshlаnib kеtdi. “ Magnit, magnit jismlar va yerning katta magniti haqida” traktati • 1600- yilda ingliz fizigi Uilyam Gilbert (1544- 1603) ning “Magnit, magnit jismlar va yerning katta magniti haqida” traktati bosilib chiqdiki, unda elektro va magnetostatikaga poydevor qo’yilgan edi. Bu kitobda u o’zi o’tkazgan 600 dan ortiq tajribalarni bayon etgan. U magnit doimo ikki qutbli bo’lishini, hech qachon bir qutbli bo’lmasligini ko’rsatdi. Bir xil qutblar bilan yaqinlashtirilgan magnitlar o’zaro itarishishi va har xil qutblari bilan yaqinlashtiriluvchi magnitlar o’zaro tortishishini bayon etdi.Temir yordamida magnit xossasi kuchayishini aniqladi. ELЕKTR TОKINING MАGNITELЕKTR TОKINING MАGNIT GA TA`SIRIGA TA`SIRI Elеktrlаngаn jismlаrning (nuqtаviy zаryadlаrning) o’zаrо tа’sir kuchini miqdоriy jihаtdаn frаntsuz fiziki Kulоn 1785 yildа аniqlаdi. Itаliyalik оlimlаr Gаlvаni vа Vоltlаr 1790 yil-lаrdа gаlvаnik bаtаrеyalаrni vа elеktr tоki hоsil qilishning birinchi аsоschilаri bo’ldilаr. Ingliz оlimlаri Dеvi vа Fаrаdеylаr elеktr tоkining хimiyaviy tа’sirini kаshf etdilаr. 1820 yildа dаniyalik оlim Erstеt elеktr tоkining mаgnit strеlkаsigа tа’sirini o’rgаnib, elеktr vа mаgnit хоdisаlаrining o’zаrо bоg’liqligini аniqlаdi. Хuddi shu yili frаntsuz оlimi Аmpеr o’z qоnunini kаshf qilib, bаrchа mаgnit hоdisаlаr zаryadlаngаn zаrrаlаrning hаrаkаti, ya’ni elеktr tоki tufаyli sоdir bo’lishini vа elеktr tоklаrining uzаrо tа’sir kuchini tаjribаdа аniqlаdi. Elektrodinamikaning paydo bo`lishi • 1831 yildа Fаrаdеy elеktrоmаgnit induktsiya hоdisаsini kshf iqildi. Bu kаshfiyot tехnikаdа sinusоidаl o’zgаruvchаn elеktr tоki оlishning birinchi nаzаriy аsоsi bo’lib hisоblаndi. 1873 yildа Mаksvеll mаgnitоelеktrik induktsiyani, ya’ni o’zgаruvchаn mаgnit mаydоni uyurmаviy elеktr mаydоnini hоsil qilishini isbоtlаdi. 1886-1889 yillаrdа nеmis fiziki Gеrts Mаksvеll nаzаriyasini tаjribаdа isbоtlаb, elеktrоmаgnit tеbrаnishlаrni hоsil qildi. 1895 yildа rus оlimi А.S.Pоpоv rаdiоni, ya’ni elеktrоmаgnit to’lqin yordаmidа simsiz (rаdiоаlоqаni) аlоqаni iхtirо qildi. qV=const Magnitlangan sharning magnit xususiyatlaririni magnit strelkasi • Magnitlangan sharning magnit xususiyatlaririni magnit strelkasi yordamida o’rganib uni yerning magnit maydoni bilan mos kelishi to’g’risidagi fikrni oldinga surdi va yerni katta magnit deb qarab uning sirtidadagi magnit strelkasini og’ishi sabablarini tushintirdi. 1600- yilgacha elektr to’g’risidagi ta’limot Fales Miletskiy g’oyalari darajasida qolib ketgan edi. Shu sababli ham Gilbertni elektr to’g’risidagi ta’limot asoschisi beb atash mumkin. Gilbertning xizmatlari tufayli elekrt haqidagi ta’limot yangi ixtirolar, kuzatishlar va asboblar bilan boyidi. O’zi yaratgan “versal”(elekrtoskop) yordamida u mayda jismlarni tortib olish xossasi nafaqat matoga ishqalangan qahraboga, balki olmos, sapfur, karborund, tog’ xrustali, shisha, slanes, oltingugurt, surguch, osh tuzi va boshqa jismlarga ham xos ekanligini ko’rsatdi. U shuningdek, ishqalanish ta’sirida elektrlangan jismning elektr xossasi alanga ta’sirida yo’qolishini aniqladi. Otto fon Geriks • 1641-yilda nemis fizigi Otto fon Geriks (1602- 1686) havo nasosini ixtiro qildi va uni takomillashtirib bir qator tajribalar o’tkazdi: 1654-yilda “Magdeburg yarim sharlari” yordamida havoning bosimi mavjudligini, uning elastik ekanligini isbotladi, havoning zichligini aniqlab havo tovushni o’tkazuvchi vosita ekanligini, bo’shliqda tovush tarqalmasligini bayon etdi. U 1660-yillar atrofida birinchilar qatorida elektrostatik mashina yasadi.Bu mashina temir o’q atrofida aylanuvchi shar bo’lib kaftlar orasida aylanganida elektrlanib qolar edi. U birinchi suv barometirini (1657 y) va manometrni (1662 y) yaratgan. Jeyms Klerk Maksvell Jeyms Klerk Maksvell elektromagnit maydon nazariyasi elektromagnit maydon nazariyasi • 1860-1865 yillarda Jeyms Klerk Maksvell (ingiliz 1860-1865 yillarda Jeyms Klerk Maksvell (ingiliz fizigi, 1831-1879) tomonidan elektromagnit maydon fizigi, 1831-1879) tomonidan elektromagnit maydon nazariyasi ishlab chiqildi. Bu nazariyada nazariyasi ishlab chiqildi. Bu nazariyada elektromagnit hodisalarni asosiy qonuniyatlarini elektromagnit hodisalarni asosiy qonuniyatlarini o’zida ifodalovchi bir qator tenglamalar asosiy o’rinni o’zida ifodalovchi bir qator tenglamalar asosiy o’rinni egallaydi. U o’zining elektromagnit maydon egallaydi. U o’zining elektromagnit maydon nazariyasida siljish toki deb nomlangan yangi nazariyasida siljish toki deb nomlangan yangi tushinchadan foydalandi, elektromagnit maydoniga tushinchadan foydalandi, elektromagnit maydoniga ta’rif berdi va yangi effektni oldindan bashorat qildi, ta’rif berdi va yangi effektni oldindan bashorat qildi, yani erkin fazoda elektromagnit nurlanish yani erkin fazoda elektromagnit nurlanish (elektromagnit to’lqinlar) mavjud bo’lib ular fazoda (elektromagnit to’lqinlar) mavjud bo’lib ular fazoda yorug’lik tezligida tarqaladilar degan g’oyani oldinga yorug’lik tezligida tarqaladilar degan g’oyani oldinga surdi. Shu sababli ham yorug’lik elektromagnit surdi. Shu sababli ham yorug’lik elektromagnit nurlanishning turlaridan biri degan fikrga kelindi va nurlanishning turlaridan biri degan fikrga kelindi va optik hamda elektromagnit hodisalar orasidagi optik hamda elektromagnit hodisalar orasidagi bog’liqlik mavjudligi ochib berildi.bog’liqlik mavjudligi ochib berildi. Elektromagnit maydon .nP  mm P • Ba’zi olimlar Maksvellning nazariy hisoblariga shubha bilan qaradilar, biroq u olgan natijani uzoq vaqtgacha tajriba yo’li bilan tekshirishga imkon bo’lmadi. O’rta kengliklarda Quyosh chiqib turgan kun yarmida yorug’lik nurlarini to’la qaytaruvchi sirtga bor- yo’g’i 4,7. 10-6  bosim bo’lar ekan. Yorug’lik bosimini birinchi bo’lib 1899 yilda rus olimi P. N. Lebedev o’lchadi. U ingichka ipga ikki juft qanotchalar osdi: ularning birining sirti esa ko’zgusimon edi (3-rasm). Yorug’lik ko’zgusimon sirtdan to’la qaytadi (R=1) va uning ko’zgusimon qanotchaga bosimi sirti qoralanganidan (R=0) ikki baravar katta bo’ladi. Qurilmani buruvchi kuchlar momenti yuzaga keladi. Burilish burchagiga ko’ra qanotchalarga ta’sir qilayotgan kuch haqida fikr yuritish, binobarin, yorug’lik bosimini o’lchash mumkin.   • Elektr va magnit maydon ma’lum bo’lsa, u holda hammaga ma’lum qoida bo’yicha harakatlanuvchi zaryadga ta’sir etuvchi kuchlarni (yoki elektr tokni) hisoblash mumkin va shuning uchun harakatlanuvchi zaryadlarning o’zaro ta’sirini hisoblash masalasi elektromagnit maydonni hisoblashga keltiriladi. Elektrodinamikada elektromagnit maydon J. Maksvellning to’rtta tenglamasi bilan bayon qilinadi. Ular bilan tanishish uchun e l ye k t r va m a g n i t  m a y d o n  o q i m i tushunchalarini aniqlab olish zarur. Eng osoni buni rasmda ko’rsatilgan S yuzadan o’tayotgan suyuqlik oqimiga o’xshashligidan foydalanib qilish lozim. Ma’lumki, 1 s da S yuzaga undan masofadan berida joylashgan suyuklik zarralari yetib keladi; bu vaqt ichida yuzadan o’tgan suyuqlik hajmi ga teng. Agar suyuqlikni emas, balki zaryadlangan zarralar oqimini (elektr tokni) ko’rsak, u holda 1 s da yuzachadan o’tayotgan zaryad oqimi t o k  k u ch i bo’lib, u ga teng, bu yerda  – zaryad zichligi (oqimdagi hajm birligida). Elektr maydonning elektrostatikaga elektr potentsia l i • Elektr maydonning elektrostatikaga elektr potentsial ni kiritishga imkon yaratgan bu ajoyib hususiyati o’zgaruvchan magnit maydon paydo bo’lishi bilan yo’qoladi. O’zgaruvchan magnit maydon u yu r m a  e l e k t r  m a y d o n n i hosil qiladi, uning kuch chiziqlari aniq bo’ladi va yopiq konturda bajargan ishi nolga teng bo’lmaydi. Umumiy holda to’liq elektr maydon elektr zaryadlari hosil qilgan maydon va o’zgaruvchan magnit maydon hosil qiladigan uyurma elektr maydon yig’indisidan iborat. Elektromagnit induksiya hodisasi elektr stantsiyalarida elektr toki generatorlari ishining asosini tashkil etadi, fizik tadqiqotlarda esa uyurma elektr maydonlardan, zaryadlangan zarralar tezlatgichlarida foydalaniladi. Magnit maydonni harakatlanuvchi zaryadlar • Magnit maydonni harakatlanuvchi zaryadlar, ya’ni elektr tok hosil qiladi va bu hodisa M a k s v e l l n i n g to’rtinchi tenglamasi bilan ifodalanadi. Uni avval magnitostatikada qanday ifodalansa, shunday yozamiz (magnitostatika– elektrodinamikaning o’zgarmas elektr toklari hosil qilgan magnit maydonni o’rganuvchi bo’limi).

O'xshashlar

Fizik jarayon va fizik modellashtirish
Fizik va matematik mayatniklar
Fizik kattaliklar va ularning birliklari. Xatoliklar nazariyasi. Shtangensirkul asbobining tuzilishi va ishlash prinsipi
Suyuqliklarning fizik xossalari. Fizik kattaliklarning o’lchov birliklari
Laplas operatorining silindrik va sferik koordinatalarda ifodalanishi. Maydonlar nazariyasining tadbiqi