Mantiq fani predmeti - Falsafa - Slaydlar

Mantiq fani predmeti

Yuklangan vaqt:

10.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1330.5087890625 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Mantiq fani predmeti Reja: 1. Tafakkur – mantiq ilmining o’rganish ob’ekti sifatida 2. Mantiq fanining predmeti va ahamiyati 3. Xulosa chiqarishning umumiy mantiqiy tavsifi

 Kelib chiqishiga ko’ra arabcha bo’lgan “mantiq” (grekcha–logos) atamasi «fikr», «so’z», «aql», «qonuniyat» kabi ma’nolarga ega. Uning ko’pma’noligi turli xil narsalarni ifoda qilishda o’z aksini topadi. Xususan, mantiq so’zi, birinchidan, ob’ektiv olam qonuniyatlarini (masalan, «ob’ektiv mantiq», «narsalar mantig’i» kabi iboralarda), ikkinchidan , tafakkurning mavjud bo’lish shakllari va taraqqiyotini, shu jumladan, fikrlar o’rtasidagi aloqadorlikni xarakterlaydigan qonun-qoidalar yig’indisini (masalan, «sub’ektiv mantiq» iborasida) va uchinchidan, tafakkur shakllari va qonunlarini o’rganuvchi fanni ifoda etishda ishlatiladi.

 Tafakkurni mantiq fanidan tashqari falsafa, fiziologiya, psixologiya , dialektika, kibernetika fanlari ham o’z predmeti nuqtai nazaridan o’rganadi. Grammatika mantiq faniga yaqin. Tushuncha va hukmlarning ifodalanish strukturasini aniqlashda grammatikaning roli katta. Biroq yuqorida tilga olingan fanlarning har biri tafakkurga o’z nuqtai nazaridan yondoshadi, uning turli qirralarini ochib beradi. Hozirgi kunda mantiq ilmining o’zining ham turli yo’nalishlari,tarmoqlari mavjud, ular orasida inson tafakkurini eng oddiy qonun – qoidalar bilan qurollantiradigan, uni to’g’ri fikrlashning tamoyillari bilan tanishtiradigan muhim tarmog’i formal mantiq bo’lib, u tarixiy kelib chiqishini e’tiborga olgan holda an’anaviy mantiq, ommaviyligi nuqtai nazaridan esa, umumiy mantiq deb ham yuritiladi.

 Formal mantiq to’g’ri tafakkur shakllari va qonunlarini o’rganuvchi fan sifatida . Mantiq keng ma’noda olamdagi qonuniy, zaruriy bog’lanish va aloqalar , tartib va izchillik, tafakkurimizning ichki aloqadorligi, tadrijiy rivojlanishi, turli fikrlar o’rtasidagi mantiqiy bog’lanishlarni ifodalaydi. Tafakkur voqelikni umumlashtirib va mavhumlashtirib, muayyan mantiqiy shakllarda, ya’ni tushuncha, hukm va hulosa chiqarish hamda ular o’rtasidagi aloqalar shaklida aks ettirib, ma’lum mantiqiy qonun – qoidalarni vujudga keltiradiki, to’g’ri, aniq, izchil, ziddiyatlardan holi fikrlash ana shu qonun – qoidalarga amal qilishni taqoza etadi. Bu qonun- qoidalar amaliyotda vujudga kelgan bilimlarni isbotlashga yoki rad etishga, ularning to’g’riligi yoki xatoligini tasdiqlashga yoki inkor etishga xizmat qiladi.

 Mantiq fani inson tafakkurining eng umumiy shakllari, qonunlari va fikrlash usullarini o’rganadi. Mantiq fani tafakkurni rivojlantiradi , insonda umumiy tushunchalar, kategoriyalar bilan ish ko’rish ko’nikmalarini hosil qiladi. Bu esa, bugungi fan texnika rivoji jadallashgan sharoitda ilmiy tadqiqotlar olib borish hamda ilmiy – nazariy ma’lumotlarni samarali tahlil qilishda muhim rol o’ynaydi.

 Falsafiy adabiyotlarda dialektik mantiq bilan formal mantiq mavjudligi ta’kidlanadi. Bularning birinchisi tafakkur shakllarini ularning rivojlanishida olib qarasa, ikkinchisi ularni shakllangan fikrlar sifatida o’rganadi. SHuningdek, dialektik mantiq tafakkurni uning mazmuni va shakli birligida olib o’rgansa, formal mantiq fikrning shaklini uning konkret mazmunidan chetlashgan hamda nisbatan mustaqil holda olib tadqiq etadi. SHuning uchun dialektik mantiq fikrlarimizning taraqqiyoti, rivojlanishini, formal mantiq esa nisbiy turg’unligini aks ettiradi. Dialektika fikrlashning formal mantiq qonun – qoidalariga amal qilishni taqazo etadi. Dialektika ham , formal mantiq ham hamma vaqt falsafa tarkibida rivojlanib kelgan.

 Formal mantiq - fikrlashning tuzilishi va uning qonunlari haqidagi fandir. Formal mantiq fikrlashning rivojlanishini, uning takomillashish jarayonini o’rganishni o’zidan soqit qiladi. U fikrlashning mantiqiy tuzilishini , shaklini o’rganadi. Insonning fikrlash shakli, tuzilishi turli qonunlarga asoslanadi va ularni keltirib ham chiqaradi. Mantiqiy shakllarni simvollar yordamida ifoda etish mumkin. Masalan, «Hamma ziyolilar aqliy mehnat bilan shug’ullanadilar», «Hamma kapalaklar hasharotdir» degan fikrlarning mazmuni turlicha bo’lsada, ularning tuzilishi , shakli bir xildir. SHuning uchun ularni «Hamma S – R dir» yoki «Hamma a – v dir», deb ifodalash mumkin.Formal mantiq va klassik mantiq tushunchalari sinonim tushunchalar bo’lib,unda muloxazalar ikki qiymatli, ya’ni chin yoki xato bo’ladi.

 Dialektika esa rivojlanish jarayonida aynanlik, tafovutlar va qarama – qarshiliklar darajasiga ko’tariladi, nozidlik taraqqiyot manbai bo’lmay, balki ular o’rtasidagi qarama – qarshilik taraqqiyotni ta’minlaydi, deb ko’rsatadi. Formal mantiq va dialektik mantiq bir – biriga muqobil metodlarga asoslanadi. Ular mustaqil ta’limot hisoblanadi. Dialektik mantiq falsafiy metod sifatida, falsafaning muhim tarkibiy qismi sifatida mavjud bo’lsa, formal mantiq mustaqil fan sifatida shakllangan ta’limotdir.

 Matematik mantiq – fikrlash jarayonini turli simvollar yordamida, matematik usul asosida o’rganadi. Bu ta’limot mantiq fanining rivojlanishidagi yangi bosqich hisoblanadi. Ammo matematik mantiqning matematikaning o’zidan ham, mantiq ilmidan ham farqli tomonlari bor. SHuning uchun matematikaning barcha tomonlarini bu mantiq qonunlari bilan izohlab bo’lmaydi. SHuningdek, mantiqiy qonun va shakllarining hammasini ham matematik usul bilan hal qilib bo’lmaydi. SHunga qaramasdan matematik usul mantiq faniga singib bormoqda, uning ajralmas qismi bo’lib takomillashmoqda.

 Ko’p ma’noli mantiq hozirgi zamon noklassik mantig’ining bir tarmog’i bo’lib, fikrlashni «chin», «xato», «qisman chin», «qisman xato», kabi tushunchalar orqali ifodalaydi. Agar umumiy formal mantiqda mulohazalar ikki qiymatli (chin yoki xato) bo’lsa, ko’p ma’noli mantiqda mulohazalar uch va undan ortiq qiymatlidir. SHuning uchun bu mantiq «ko’p ma’noli mantiq» deb yuritiladi. Bu mantiqda eng oddiy sistema uch ma’nolidir. Masalan, Siz “inson huquqlari deklaratsiyasi”ni bilasizmi? -degan savolga “ha”, “yo’q”, “ozgina bilaman ” kabi javoblarni olish mumkin.

 Hozirgi zamon mantiq ilmini simvollarsiz , matematik mavhumiyliksiz tasavvur qilib bo’lmaydi. SHuning uchun mantiq ilmi mutaxassislari matematik mantiq asoslari bilan tanish bo’lishlari zarur. Mantiq jarayonini turli simvollar bilan ifodalashga intilish Arastu asarlaridayoq ko’zga tashlanadi. XVI – XVII asrlarga kelib, mexaniqa va matematika fani rivojlanishi bilan matematik metodni mantiqqa tadbiq etish imkoniyati kengaya bordi. Nemis faylasufi Leybnits har xil masalalarni yechishga imkon beruvchi mantiqiy matematik metod yaratishga intilib, mantiqni matematiklashtirishga asos soldi.

 Induktiv mantiq (lot. Intuitio – dikqat bilan e’tibor berish, diqqat bilan kuzatish) – Hozirgi zamon noklassik mantig’i tarmog’i bo’lib, matematik intuitsiya prinsiplaridan kelib chiqadi. Bu prinsiplar XX asr olimlari L. E. Brauer va A. Geytinglar tomonidan ishlab chiqilgan. Ma’lumki, nemis olimi Kantor ishlab chikqan to’plam nazariyasi bir necha hal qilib bo’lmaydigan paradokslarga uchragandan so’ng, bu krizisdan qutilish uchun logitsizm , formalizm, konstruktivizm , intuitsionizm kabi oqimlar paydo bo’ladi. Bular bunday ziddiyatni formal mantiq asosida hal qilishga harakat qildilar.

 Mantiqiy jarayonni matematik usullar yordamida ifodalash asosan XIX asrlarga kelib rivojlana boshladi. Bu davrda yashagan rus olimi I. S. Poretskiy, nemis va ingliz olimlari J. Bul, Fure, Morgan, SHryoder kabilar o’zlarining asarlarida bu masalaga oid muhim fikrlarni ilgari surishdi. Hozirgi vaqtda matematik mantiq metodlari fan va texnikada, kibernetikada tarjimon mashinalarda va boshqa ko’p halq xo’jaligi sohalarida qo’llanilmoqda.

 Konsruktiv mantiq – hozirgi zamondagi matematik mantiqning asosiy oqimlaridan biri. Bu mantiq konstruktiv matematikaga asoslanib , intuitiv mantiq qoidalarini tanqidiy o’rganish asosida paydo bo’lgan. Mantiqdagi bu oqim ham Kantor to’plam nazariyasidagi paradoksni hal qilishga urinish asosida paydo bo’ldi.Konstruktiv mantiq real voqelikda mavjud bo’lmagan ham, lekin fikrda qurish mumkin bo’lgan ob’ektlarni mantiqiy taxlil qiladi. Xususan, Sokrat mayovtika usulini, Demokrit “Kanon”da (kanon – mezon, qoida) tayyor bilimlarning chin yoki xatoligini aniqlaydigan usullarni ishlab chiqqan , Arastu “Organon”ida (organon – bilim quroli) fikrni mantiqan to’g’ri qo’rish va bilimlarni hosil qilish vositalarini tadqiq etadi. Keyinchalik mantiq kanonmi yoki organonmi ? degan savol mantiqda keng muhokama kilingan.

 Foydalanilgan adabiyotlar  Sharipov M. Fayzixo‘jaeva D. Mantiq. -T.: Universitet. 2007.  2. To‘raev B. Mantiq: masalalar va mashqlar. – T.: O‘quv qo‘llanma.  2009.  3. Fayzixo‘jaeva D. Mantiq. Izohli lug‘at. –T.: Tamaddun. 2015.  Internet saytlari:  1. www. Ziyo net.uz  2. www. faylasuf.uz

O'xshashlar

Mantiq fanining predmeti va rivojlanishining asosiy bosqichlari

Falsafa fani predmeti vazifalari va asosiy yo’nalishlari

Mantiq fanining predmeti va rivojlanishining asosiy bosqichlari. Formal mantiqnini asosiy qonunlari va prinsiplari

Iqtisodiyot falsafasi uning predmeti mazmuni

Falsafaning fan va dunyoqarashga doir mohiyati