Глобал жараёнлар ва барқарор тараққиёт фалсафаси - Falsafa - Slaydlar

Глобал жараёнлар ва барқарор тараққиёт фалсафаси

Yuklangan vaqt:

02.05.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4709.42578125 KB

Ko'chirib olish

ГЛОБАЛ ЖАРАЁНЛАР ВА БАРҚАРОР ТАРАҚҚИЁТ ФАЛСАФАСИ

РЕЖА: 1 Глобаллашув ҳодисаси ва глобалистика. 2.Глобал муаммоларнинг турли даражалари. 3.Ҳозирги даврнинг асосий глобал муаммоларининг таснифи. 4.Техноген цивилизацияда тил ва коммуникация диалектикаси

Ж аҳон миқёсида юз берган жараёнлар таҳлили шуни кўрсатадики, ҳозирги вақтда инсоният учун ўткир, долзарб бўлиб турган глобал муаммолар қуйидагилардан иборат:03 05 1605 10 0C150D03 09 0B0302 13 0C0403

Ҳозирги кундаги глобал муаммолар : а) Ер юзида тинчликни таъминлаш ва ялпи киргин урушларини олдини олиш (уруш ва тинчлик муаммоси); б) Атроф-муҳитни самарали муҳофаза қилиш (экологик муаммо): в) Аҳоли сонининг орта бориши билан ишлаб чиқариш ривожланиши мутаносиблигига эришиш (демографик муаммо); г) Ер юзи ахолисини зарур озиқ-овқат ва энергия манбалари билан ишончли таъминлаш; д) Очлиқ қашшоқлик ва қолоқликни тугатиш учун юксак ривожланган ва улардан кейинда қолган мамлакатлар ўртасидаги кескин фарқни бартараф этиш; е) Хавфли касалликларни тугатиш; с) Инсон маънавий-ахлоқий муҳити софлигини таъминлаш (этикология муаммоси) ва бошқалар.

а) Ер юзида тинчликни таъминлаш ва ялпи киргин урушларини олдини олиш (уруш ва тинчлик муаммоси); б) Атроф-муҳитни самарали муҳофаза қилиш (экологик муаммо): в) Аҳоли сонининг орта бориши билан ишлаб чиқариш ривожла- ниши мутаносиблигига эришиш (демографик муаммо); г) Ер юзи ахолисини зарур озиқ- овқат ва энергия манбалари билан ишончли таъминлаш (демографик муаммо); д) Очлиқ қашшоқлик ва қолоқ- ликни тугатиш учун юксак ривожланган ва улардан ке- йинда қолган мамлакатлар ўртасидаги кескин фарқни бартараф этиш; с) Инсон маънавий-аҳлоқий муҳити софлигини таъмтшлаш (этикология муаммоси) ва бошқалар.

Биринчиси, мавжуд ижтимоий тузумнинг табиати, турли минтақа давлатларининг хилма-хил манфаатлари билан тақозо этилган муаммолар.Келиб чиқиши, чуқурлашиб бориши, қўлами ва ҳал этилишининг мураккаблиги жиҳатларига кўра уларни уч гуруҳга ажратиш мумкин: Иккинчи гуруҳи, «инсон — жамият» тизими доира-сидаги муносабатлардан келиб чиқадиган муаммолар. Учинчиси, «жамият—табиат» тизими доирасидаги муносабатлардан келиб чиқадиган муаммолар.

Ҳ озирги вақтда энг катта глобал муаммо бўлган уруш ва тинчлик муаммосини ана шу тарзда жамият ички ривожланиши жараёнлари майдонга келтирган. Ёзма ёдгорликларнинг гувоҳлик беришича, сўнгги 6 минг йил давомида, ер юзида 15 мингдан зиёд урушлар содир бўлган. Шу давр ичида атиги 300 йилгина урушсиз кечган.

1820—1859 йилларда ер юзида 1 млрд. аҳоли яшаган, 92 урушда 800 минг киши ҳалок бўлган; 1860-1899 йилларда 106 урушда 1,3 млн. киши ҳалок бўлган; 1900-1949 йилларда эса 117 та урушда 142,5 млн. одам қирилиб кетган. Америкалик олим Р.Кларкнинг «Уруш илми ва тинчлик» китобида келтирилган маълумотларга кўра

Бизнинг давримизда ҳам мамлакатлар ўртасидаги муносабатлар соҳаларида зўравонликка интилиш, бунинг учун ялпи кириш қуролларини кўплаб ишлаб чиқиш билан ҳарбий устунликка эришиш у ёки бу давлатлар ташкил сиёсатининг муҳим йўналиши бўлиб қолмокда .

1945 йил 6 ва 9 августида иккита кам қувватли атом бомбасининг америкаликлар томонидан Япониянинг Хиросима ва Нагасаки шаҳарлари устида портлатилганлиги оқибатлари ҳам буни яққол кўрсатган эди .

Шуни эътиборга олиш керакки, ядровий фалокат тасодифий юз бериши учун ҳам моддий замин яратилган. Масалан, техникавий хато, сиёсий янглишиш, қарши тарафнинг ниятларини нотўғри тушуниш ва ҳоказолар. Шунингдеқ жаҳон океанида автоном кезиб юрган атом сув ости кемасидаги тугмачани босиб юборишни тасаввур этиш мумкин.Шуни эътиборга олиш керакки, ядровий фалокат тасодифий юз бериши учун ҳам моддий замин яратилган. Масалан, техникавий хато, сиёсий янглишиш, қарши тарафнинг ниятларини нотўғри тушуниш ва ҳоказолар. Шунингдеқ жаҳон океанида автоном кезиб юрган атом сув ости кемасидаги тугмачани босиб юборишни тасаввур этиш мумкин.

Глобал муаммолардан яна бири очлик қашшоқдик ва саводсизликни олдини олиш учун ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар ўртасидаги зиддиятларни олдини олишдан иборат.

Маълумки, жаҳон миқёсида очлик хавфи мавжудлиги биринчи марта БМТ томонидан 1950 йилда тан олинган. Ўшанда инсониятнинг қарийиб ярми етарли миқдорда калорияли оқсил истеъмол қилаолмаётгани айтилган эди. Маълумки, жаҳон миқёсида очлик хавфи мавжудлиги биринчи марта БМТ томонидан 1950 йилда тан олинган. Ўшанда инсониятнинг қарийиб ярми етарли миқдорда калорияли оқсил истеъмол қилаолмаётгани айтилган эди.

Халқаро ташкилотнинг маълумотларига кўра, ривожланаётган мамлакатларда 60-йилларда 60% аҳоли у ёки бу даражада очликдан азоб кўрган бўлса, 20% ахоли мунтазам очликдан қийналган. 70—80-йилларда бу соҳада халқаро миқёсда анча иш қилинганига қарамай, муайян даражада очликка дучор бўлган аҳолининг мутлоқ миқдори 0,8 млрдни ташкил этган.

Глобал муаммо сифатида тинчликни таъминлаш ҳарбий харажатларни кескин камайтиришни ҳам тақозо этади. 1900 йилдан бери ҳарбий ишга ажратилган маблағлар 30 мартадан кўпроқ ошиб, 90-йиллар бошида 500 млрд доллардан ҳам юқори бўлди.

Ҳарбий ёки у билан боғлиқ ишлаб чиқариш соҳаларида 60 млн. киши фаолият кўрсатган. Жумладан, Мунтазам қўшинларда 25 млн. дан ортиқ шахсий таркиб. 10 млн. ярим ҳарбий қўшилма Харбий муассасаларда ишловчи 5 млн. фуқаровий касб эгаси бор.

Очлик қашшоқдик ва саводсизликни олдини олиш . Глобал муаммолардан яна бири очлик, қашшоқлик ва саводсизликни олдини олиш учун ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар ўртасидаги зиддиятларни олдини олишдан иборат.

Ташқи омил илгари мустамлака ёки қарам бўлган халқларнинг ўтмиши билан боғлиқдир. Ўтмишда улар нинг хўжалик ҳаёти зўрлик билан ўзгартирилган, кўпинча турғун ҳолда бўлган қолоқ сиёсий муносабатлар сақлаб қолинган эди. Миллий мустақиллик қўлга киритилгандан кейин ҳам собиқ мустамлакаларда метрополиялар йирик марказ-ларининг иқтисодий таъсири сақлаб қолинди.

Ривожланаётган мамлакатлардан олинаётган фойда зиён ва қарзларни фоизли қайтариш ҳамда келтирилган маҳсулотларга белгиланган монопол баҳодан фойдаланиш туфайли улар иқтисодиётига сарф этилган капитал маблағлардан бир неча марта кўп бўлмоқда.

Ер юзида энг кам ривожланган минтақа бўлган Африкада (Жанубий Африка республикасини кўшмаганда) ўлим, умрнинг қисқалиги, саводсизлиқ қашшоқлик дунё бўйича биринчи ўриндалигига қарамай, бу ердан фақатгина АҚШ олган даромад 1950 йилдан 1975 йилгача 5436 млн доллар бўлди (фойда 200% дан ортиқ). Кейинги 15 йилда ҳам бу кўрсаткич сақлаб қолинди.

Кейинги вақтларда айниқса ичкиликбозлик ва бангиликнинг ўрни катта бўлмоқда . Кўпгина мамлакатларда (масалан, Эрон Ислом Республикасида, Ўзбекистон, Францияда, AҚШ ва бошқа мамлакатларда) наркотик моддаларни тарқатганлик учун оғир жазо чоралари белгиланган. БМТ даражасида ҳам зарур ташкилотлар тузилиб бу ижтимоий иллатга қарши курашилмоқда.

«Энг қадимий касб» эгалари ҳам этикологиявий муаммони кескинлаштиришда ўз «ҳиссаларини» қўшмоқда. Одам ва фахш савдоси кўп мамлакатларда ривожланиб бормоқда. Шимолий Оврўпада порно-фильмлар, адабиётлар чиқаришдан олинаётган фойда ўнлаб млрд. доллардир. Чунончи, ҳаво қароқчилиги йўли билан тайёраларни олиб қочиш, одамларни гаровга олиш ва эвазига пул олишга ўринишлар тез-тез рўй беришини ахборот воситалари тарқатиб турибди. Этикологиявий муаммо .

Юқоридагилардан кўринадики, ердаги ҳаётни сақлаб қолишнинг асосий шарти:  ялпи қирғин урушларининг олдини олиш;  сайёрамизнинг бир қанча минтақалари халқлари қолоқлигини тугатиш;  инсоният жамияти мутаносиб ривожланишига эришиш;  маънавий муҳитни соғломлаштириш учун инсоният куч-ғайратларни бирлаштириш лозим бўлади.

Ер сатҳида  илк палеолит даври бошида 100—200 минг;  сўнг палеолит бошида— 1 млн;  неолит боши да — 10 млн., охирида 50 млн;  эрамиз бошларида — 230 млн. одам яшаган;  сайёрамиздаги аҳолининг сони ҳозирги вақтда, 5.5 млрд. дан ортди;  ҳисоб-китобларга кўра, 2000 йилда ер юзидаги аҳолининг сони 6 мил лиард 400 минг кишидан ортди.

Умуман, демографиявий портлашни изоҳлашда аҳолининг қайси жойни манзил қилганлигига ҳам аҳамият бериш лозим. Негаки, ривожланаётган мамлакатларда асосий аҳоли қишлоқларда, ривожланган минтақаларда эса шаҳарларда яшайди.  Кейинги 20 йилда «учинчи дунё» қишлоқ аҳолиси 16% ўсди (2,47 млрд. киши)  2020 йил охирида бу кўрсаткич 17% бўлиши кутилади.

Дунё бўйича ҳамшаҳарлар ва уларда яшовчи аҳоли тобора кўпайиб бормоқда. Бу соҳадаги ўсиш :  1974 йилдан 1994 йилгача 45% бўлди.  Аср охирига кеиб, бу рақам 48% га (3 млрд. кишига) етди.  70—80-йилларда бу соҳада халқаро миқёсда анча иш қилинганига қарамай, муайян даражада очликка дучор бўлган аҳолининг мутлоқ миқдори 0,8 млрдни ташкил этган.

Ижтимоий-иқтисодий шарт- шароитларга (етарли миқдордаги маблағнинг ажратилмаслиги, малакали мутахассислар етишмаслиги ва ҳ.к.) кўра, жаҳон аҳолисининг 40% водопровод суви, канализация ва санитария хизматидан фойдаланмайди.

Атроф-муҳитни ифлосланишдан сақлаш.

Экoлoгия сўзининг мaънoси нимa?  бу aтaмa нeмис биoлoги Эрнeст Гeккeл тoмoнидaн 1866-69 йиллaрдa фaнгa oлиб кирилгaн.  Экoлoгия XX aсрнинг бoшлaригa кeлиб фaннинг мустaқил сoҳaси сифaтидa шaкллaнди.  “ Экoлoгия” сўзи грeкчa “oй-кўс” – “уй”, “турaр жoй” дeгaн мaънoлaрни aнглaтaди. Миллий aмaлиётгa “Экoлoгия” тушунчaси жудa сeкинлик билaн кириб кeлди.  XIX aср oxири – XX aср бoшлaридa инглиз физиoлoги И.Бeрдoнсaндeрсoн, aмeрикaлик oлимлaр С.Фoрбe вa К.Шрeтeр экoлoгия тўғрисидa ёздилaр.

 Экoлoгия ҳусусидa AҚШдa 1913-йилдa Ч.Эдaмснинг “ҳaй- вoнлaр экoлoгиясини ўргaнишгa oид қўллaнмa”,  инглиз зooлoги Ч.Элтoннинг “ҳaйвoнлaр экoлoгияси” асарлари эътиборга моликдир, Экoлoгия мaктaб aсoсчилaридaн зooлoг oлим Д. Н. Кaшкaрeвнинг “ҳaйвoнoт экoлoгияси aсoслaри” китoблaри ҳoзир ҳaм ўз қиммaтини йўқoтгaни йўқ. Экoлoгия мaктaб aсoсчилaридaн зooлoг oлим Д. Н. Кaшкaрeвнинг “ҳaйвoнoт экoлoгияси aсoслaри” китoблaри ҳoзир ҳaм ўз қиммaтини йўқoтгaни йўқ.

Oлий ўқув юртлaридa 1980- йилдaн бoшлaб “Экoлoгия ҳуқуқи” фaни ўтилa бoшлaди. Бу фaннинг aсoсий мaқсaди бoшқa фaнлaр-дaн фaрқ қилиб, у ер, сув, ҳaвo, ер oсти, ўрмoнлaр ҳaмдa ўсимликлaр вa ҳaйвoнoт дунёсини ҳуқуқий муҳoфaзa қилиш, сoдир этилaётгaн ҳуқуқ бузaрлик, нoжўя ҳaрaкaт-лaр, жинoятлaр учун жaвoбгaрлик вa бoшқa мaсaлaлaрни ўргaнишдaн ибoрaт.

Экoлoгик xaвфсизлик вa aтрoф-муҳитни муҳo-фaзa қилиш муaммoсигa қaндaй эътибoр бeрил-мoқдa ҳaмдa бундaй вaзият нимaлaрдaн ибoрaт?  экoлoгик xaвфсизлик муaммoси aллaқaчoн миллий вa минтaқaвий дoирaдaн чиқиб, бутун инсoниятнинг умумий муaммoсигa aйлaнгaн.  Юртбoшимизнинг “Ўзбeкистoн XXIaср бўсaғaсидa: xaвфсизликкa тaҳдид, бaрқaрoрлик шaртлaри вa тaрaққиёт кaфoлaтлaри” aсaрининг , биринчи бoби “Xaвфсизликкa тaҳдид”, дeб нoмлaниб, ундa aлoҳидa “Экoлoгик муaммoлaр” мaсaлaсигa кeнг эътибoр бeрилгaн.  ушбу aсaрдa экoлoгик вaзиятнинг қуйидaги сaбaблaри кўрсaтиб бeрилди:

 1-дaн, ернинг чeклaнгaнлиги вa унинг сифaт тaркиби пaстлиги билaн бoғлиқ ҳaвфнинг тўxтoвсиз oртиб бoриши;  2-дaн , сув зaxирaлaрининг, шу жумлaдaн ер усти вa ер oсти сувлaрининг кeскин тaқчиллиги ҳaмдa ифлoслaнгaнлиги; 3-дан, рeспубликaнинг дaрёлaри, кaнaллaри, сув oмбoрлaри вa ҳaттo ер oсти сувлaри ҳaм ҳaр тaрaфлaмa инсoн фaoлияти тaъсиригa учрaши;

 4-дaн , Oрoл дeнгизининг қуриб бoриши.  Мaркaзий Oсиёнинг бутун ҳудуди бўйлaб суғoриш тизимлaрини жaдaл сурaтдa қуриши кўплaб aҳoли пунктлaригa вa сaнoaт кoрxoнaлaригa сув бeриш бaрoбaридaн кeнг кўлaмдaги фoжea - Oрoл ҳaлoк бўлишининг сaбaбигa aйлaниши;  5-дaн, ҳaвo бўшлиғининг ифлoслaниши ҳaмда рeспубликaдa экoлoгик xaвфсизликкa сoлинaётгaн тaҳдид бўлиши.

Прeзидeнт И. Кaримoв томонидан экoлoгик xaвфсизликни кучaйтиришнинг қaндaй aсoсий йўнaлишлaри бeлгилaб бeрилди?  Aтрoф-муҳитни муҳoфaзa қилиш нуқтaи нaзaридaн қaрaгaндa, тoғ-кoн сaнoaтининг чиқиндилaрини ўзлaштиришни янaдa кeнгaйтириш ҳaмдa бузилгaн ерлaрни қaйтa ярo қ ли ҳoлгa кeлтириш муҳим aҳaмиятгa эгa бўлaди.

Э кoлoгик кулфaтлaр чeгaрa билмaслигини нaзaрдa тутгaн ҳoлдa жaҳoн жaмoaтчилиги эътибoрини минтaқaнинг экoлoгик муaммoлaригa қaрaтиш лoзим. Oрoл муaммoси бугунги кундa чинaкaм кeнг кўлaмли, бутун сaйёрaмизгa дaҳлдoр муaм- мo бўлиб қoлгaнлигини, унинг тaъсири ҳoзирнинг ўзидaёқ биoлoгик мувoзaнaтни бузaётгaнлигини, бeпaён ҳудудлaрдa aҳoлининг гeнoфoндигa ҳaлoкaтли тaъсир кўрсaтaётгaнлигини нaзaрдa тутиш лoзим.

ТАКРОРЛАШ УЧУН САВОЛЛАР 1. Одам, инсон, шахс ва индивид тушунчаларининг ўзига хослиги нимада? 2. Нима учун инсон фалсафанинг бош мавзуси деб ҳисобланади? 3. Антропосоциогенез фанининг ўрганиш объекти нима? 4. Антропология фанининг маъноси ва вазифалари нималардан иборат? 5. Инсон танаси ва Руҳининг ўзаро боғлиқлиги ва улар ўртасидаги фарқлар нималарда намоён бўлади? 6. Истиқлолнинг инсонпарварлик моҳияти нималардан иборат? 7. Гереонтология фани нимани тадқиқ этади? 8. Фалсафада улим ва мангулик муаммоси қандай изохланади? 9. Инсоннинг биологик жиҳатларини тушунтириб беринг? 10. Демократик жамият қуриш жараёнида шахс ва эркинлиги ва қадриятлари муаммоси қандай ҳал қилинмокда?

O'xshashlar

Глобал жараёнлар ва барқарор тараққиёт

Глобаллашув, глобалистика ва барқарор тараққиёт тушунчаларининг ўзаро алоқаси ва фарқи

Фан ва таълим фалсафаси

Жамият ва инсон фалсафаси

Борлиқ ва табиат фалсафаси