Farazning (gipoteza) fan va ijoddagi xususiyatlari. - Falsafa - Slaydlar

Farazning (gipoteza) fan va ijoddagi xususiyatlari.

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

928.125 KB

Ko'chirib olish

Farazning (gipoteza) fan va ijoddagi xususiyatlari. Farazning nazariyalar tuzishdagi o’rni Reja: 1. Faraz tushunchasining mohiyati 2. Nazariya tuzishda gipotetik-deduktiv usul 3. Farazning iqtisodiy tadqiqotlarda qo’llanilishi

Faraz tushunchasining mohiyati Farazda hisobga olingan taxminlarni tasdiqlash juda katta mehnatni talab etadi. Farazda har tomonlamalik mavjud. Demak, har tomonning o’zi ko’plab izlanishlarga majbur qiladi. Faraz – bilish uchun ob’yekt va sub’yektning holati, rivojlanishi, voqelikdagi o’rni haqida u yoki bu fikrning taxmin qilinishidir. Faraz bilish jarayonida turlicha xususiyatlarini namoyish qiladi. Chunki, biror-bir narsa yoki hodisa haqida har xil fikrlarni bildirish mumkin. Sababi, uning barcha holatlarini bir paytning o’zida zamonda ham, makonda ham qamrab olish qiyin. Uning bo’laklari haqida alohida-alohida fikr yuritish talab qilinadi.

Faraz qilinishi umumiy bilim va dalillarga, narsa va hodisalarning rivojlanish qonuniyatlariga zid kelmasligi lozim. Farazlar oddiy yoki murakkab jarayonlarni qamrab olishi mumkin. Shunday bo‘lsa-da, ko‘proq ob’yektiga nisbatan yaqinroq, uning ichki va tashqi xususiyatlaridan uzoqlashmasligi talab etiladi. Faraz taraqqiyotida ushbu ko‘rsatilgan xislatlar hisobga olinganda ijodiy faoliyat samarali bo’ladi. O’z navbatida, mazkur ko’rsatilgan jarayonlarni hisobga olmaslik ilmiy ijod jarayonida chalkashlikka olib keladi. Tadqiqot uchun zararli bo’lishi mumkin. Aniq faraz qilish uchun ob’yektivlik va sub’yektivlikning birlashishi yanada muvaffaqiyat keltiradi. Farazda asosiy xususiyat shundan iboratki, unda noma’lumdan ma’lumga, ehtimol tutilgan bilimdan haqiqiy bilimga, nisbiylikdan mutlaqlikka borish yo‘li hisobga olinadi. Ilmiy jarayonda faraz, ba’zida, tasavvurga sig’maydigan holatlarni hisobga olib amalga oshirilmasa fan ham taraqqiy qilmaydi. Yangilik yaratilmaydi. Turg’unlik yuz beradi. Farazda taxminiylik, ehtimollik, tasodifiylik, intuitsiya xususiyatlari mujassamlashsa, u yaxshi natija beradi.

Farazlar ilmiy bilishda turlicha xususiyatlarni bajarar ekan, ular bir-biridan farq qiladi. Farazlar ham falsafiy xususiyatga ega bo’lganligi uchun, har bir fanda xususiylik, umumiylik, eng umumiylik xislatlarini namoyon qiladi. Demak, fanda: a) xususiy farazlar b) umumiy farazlar v) falsafiy farazlar bo‘lishi mumkin. Farazlar qilish namoyon bo’ladigan narsa va hodisalardagi o’zining hajmi va tizimi, holatiga qarab ham farqlanadi. Ko’zga ko’rinmaydigan faraz ob’yektlari, yirik ob’yektlar farazlari, o’ta yirik faraz ob’yektlari, metagallaktika haqidagi farazlar va boshqalar.

Nazariya tuzishda gipotetik-deduktiv usul Bu usul ham ijodiy jarayonda qo’llaniladi. Tanlangan narsa yoki hodisani, aniqrog’i muammoni ilmiy dalillar va ular asosida erishilgan natija yordamida, ilmiy farazni shakllantirish uchun ijodkor, mantiqdagi abduktiv (lotincha abducere – o’tkazish) deb nomlangan tafakkur yuritish tizimiga binoan harakat qiladi. “ Abduksiya” ilmiy bilishni kuzatilayotgan faktlardan ularni tavsiflovchi va tushuntiruvchi gipoteza ( farazlar)lar orqali yangi bilimni kashf etishga o’tkazadi. Farazni o’rtaga qo’yish, tajribaviy dalillarni tushuntirish imkonini beradi. Farazdan alohida xulosalar keltirib chiqariladi. Bu xulosalar esa tajriba natijalariga solishtiriladi. Ilmiy bilishning ushbu uslubi gipotetik-deduktiv usul deb ataladi.

Farazning iqtisodiy tadqiqotlarda qo’llanilishi Faraz ilmiy bilishning barcha sohalarida qo‘llaniladi. Bundan ijtimoiy-gumanitar, iqtisodiy fanlar ham istisno emas. Ayniqsa, zamonaviy iqtisodchilar faraz muammosini o‘zining bilim sohasidagi faoliyatining ajralmas qismi, deb bilishi kerak. Mantiqiylik - bu tarixiy jarayonni (tarixiylikni) nazariy jihatdan ilmiy asoslash va aks ettirishdir. Ammo bu aks ettirish jarayoni barcha tafsilotlarni qamrab ololmaydi. Shuning uchun ham mantiqiylikda faraz ishlatiladi. Narsa va hodisani oldingi rivojlanish qonuniyatlari asosida miyada tahlil qilish natijasida keyingi holatlarni ochib berish mantiqiylikning vazifasidir. Demak, iqtisodiyot sohasi yangi ochilgan qo’riq emas. Hozirgacha ham iqtisodiyotdagi qonuniyatlar haqida fikrlar yuritilgan. Endilikda yangi zamon talablariga mos iqtisodiyot jarayoni qonuniyatlari asosida u yoki bu sohani farazlash kerak. Faraz esa mantiqqa suyanishi lozim.

 Mantiqiylik (iqtisodiyotda oladigan bo’lsak) iqtisodiyotni rivojlanish holatidagi tomonlarning o’zaro aloqadorligi va o’zaro ta’sirini tahlil qilish orqali tarixiy iqtisodiyotni fikran qayta hosil qilishdir. Bu iqtisodiy sohalarning hozirgi holati bilan solishtirishga va ma’lum bir yechimga kelish uchun asos bo’ladi.  Tarixiylik va mantiqiylik o’zaro dialektik munosabatda bo’lganda voqelikni to’g’ri aks ettirish sodir bo’ladi. Falsafa tarixida bu aloqadorlikni G.Gegel ko’proq tushuntirib bergan. Uning fikricha, mantiqiylik birlamchi bo’lsada, u tarixiylikning natijasiga ham aylanadi.  Iqtisodiyotda ham tarixiy jarayon tahlil qilinib, nazariy jihatdan olingan bilim asosida, mantiqiy xulosalar chiqariladi. Iqtisodiy tarix qanday bo’lgan bo’lsa, mantiqiy fikrlar ham shunga mos tushishi kerak. Shu sababli ilmiy tadqiqotda mantiqiylik bilan birga tarixiylik qo’llaniladi. Bu tadqiqotning xarakteri va xususiyatiga bog’liq.

Iqtisodiy raqobat - bu xo’jalik yuritishning yaxshi sharoitlari, mahsulot ishlab chiqarish va uni realizatsiya qilishning eng foydali shartlari, maksimal daromad olish uchun tadbirkorlarning raqobati, kurashi demakdir. F. fon Xayekning gipotezasi raqobatga jamiyatning asosiy iqtisodiy kuchi deb qaraydi, chunki raqobatga tayangan jamiyat o’z maqsadlariga boshqalarga qaraganda muvaffaqiyatliroq erishadi. Demokratik jamiyatda raqobat bu jadal o’zgaruvchi yashash sharoitlariga jamiyatda muttasil, uzluksiz o’zini o’zi moslashtirish, demakdir. Bozor yoki katallaktika tadbirkorlar ijodiy faoliyatini jadallashti radi, raqobat esa bozor iqtisodining rivojlanishini butun jamiyat uchun zarur tomonga yo’naltiradi. Raqobat sharoitlari da biznesmen, menejer har qanday kutilmagan hodisalarga tay yor turishi kerak.

F. fon Xayek bozor raqobati negiziga qurilgan iqtisodiy Katallaktika haqidagi gipotezani hozirgi zamon liberalizmi yo’nalishida rivojlantirdi. Hozirgi zamon liberalizmi g’oyalarining konseptual o’zagini to’rt asosiy element tashkil etadi: 1. Qonun oldida barchaning tengligi g’oyasi; 2. Ratsionallik g’oyasi (fon Xayek o’z gipotezasini ilgari surishda mana shu g’oyaga tayangan); 3. Bag’rikenglik (tolerantlik) g’oyasi; 4. Tarixiylik g’oyasi, ya’ni muammolarni kelajakda (kommu- nizm) yoki o’tmishda (traditsionalizm) emas, shu bugun, hozir hal qilishga intilish. Iqtisod fanida olim gipotezalarni ko’rib chiqishdan iqti sodiy nazariya tuzishga o’tar ekan, u ma’lum konseptual sxemadan o’rganilayotgan ob’yektlarning tabiati haqidagi gipoteza va farazlar majmui hamda mavjud nazariy xulosalardan foydalanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. О`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -T. “О`zbekiston”, 2009 2. Karimov I.A. О`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. 1-jild, - T. “О`zbekiston”, 1996. 3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild, -T. “О`zbekiston”, 1996. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild, -T. “О`zbekiston, 1996. 5. Karimov I.A. Bunyodkorlik yо`lidan. 4-jild, -T. “О`zbekiston”, 1996. 6. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot. 6-jild, -T. “О`zbekiston”, 1998. 7. S. Xantington “Stopknoveniye sivilizatsiy ? // Polis, M, 1994.

O'xshashlar

Fan va falsafa

Fan tarixi va falsafasi

Fan falsafasi va metodologiyasi

Falsafaning fan va dunyoqarashga doir mohiyati

Fan ijtimoiy – madaniy hodisa