Qishloq xo’jaligi va atrof-muhit

Qishloq xo’jaligi va atrof-muhit

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1599.5 KB

Ko'chirib olish

Qishloq xo’jaligi va atrof-muhitQishloq xo’jaligi va atrof-muhit www.arxiv.uz

Mustaqilligimizning dastlabki yillaridan boshlab mamlakatimiz agrar sohasiga e’tibor kuchaydi. Natijada qisqa fursatda dehqonchilikda paxta yakkahokimligiga barham berilib, uni rivojlantirish bozor tamoyillari asosida olib borildi. Misol uchun 1992-yilda paxta hosildorligi rejaga nisbatan 25,2st/ga o ’rniga 19 st/ga, g’alla 22,5st/ga bo’lgan bo’lsa, 1999-yilda 262 ming tonna paxta va 425 ming tonna don, 2005-yilda paxta 260,4 ming tonna, g’alla esa 577,6 ming tonnani tashkil etdi. Bu kabi ko’rsatkichlar keyingi yillarda ham yanada yuqori bo’lmoqdaki, bularning barchasi agrar sohada olib borilayotgan keng ko’lamli islohotlar samarasidir, albatta. www.arxiv.uz

O’zbekiston Respublikasi yer fondi 44,9 mln ga ni tashkil qiladi. Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yer fondi 3 toifaga bo’linadi: sug’oriladigan yerlar, lalmikor yerlar va tabiiy yaylovlar. Sug’oriladigan yerlar 4,3 mln ga ni tashkil qiladi va qishloq xo’jalik mahsulotining 93%dan ortig’ini beradi.T a b iiy y a y lo vla r S u g ' o r ila d ig a n y e r la r La lm ik o r y e r la r O ' r m o n la r Bo s h q a va is h la t ilm a y d ig a n y e r la r 50,1% 9,7%35,3% 3,2% 1,7% www.arxiv.uz

Qishloq xo’jaligi xususan, dehqonchilikni rivojlantirish ekologik toza va sifatli mahsulot yetishtirish zamon talabiga aylanmoqda. Zero, tarmoqda kimyoviy va zaharli moddalarni asossiz ravishda ko’p qo’llash, umuman dehqonchilikning ilmiy asoslarini chetlab o’tish kabi holatlar dala biosenozining degratsiyalashuviga olib keldi. Ko’plab foydali hasharotlar, qushlar va qadimdan ekib kelingan an’anaviy (tariq, chumiz , jut, zig’ir, adas, burchoq) ekinlarning siqib chiqarilishi unumdorlikning pasayishi, tuproqda gumusning 40-50%gacha kamayib texnogen omillar(yonilg’i, o’g’it, texnika) atrof-muhit musaffoligiga zarar yetkazdi. Afsuski o’tgan asrning 2-yarmida ekologik muammolarni bartaraf etishning ilmiy asoslari ishlab chiqilgan bo’lsa-da, ular ma’muriy buyruqbozlik tizimining qurboniga aylandi. www.arxiv.uz

Shu tariqa qishloq xo’jaligida dala ekinlari majmuasi, ya’ni agrosenozni tabiiy usulda emas, balki sun’iy ravishda boshqarish ekin turlarining qashshoqlashuvi, begona o’tlar, kasallik va zararkunandalarga qarshi tabiiy kushandalar yordami (biologik usul)da kurashish o’rniga keng ko’lamli kimyoviy choralar qo’llanildi va bu tabiatda ekologik nomutanosiblikni keltirib chiqardi.Yer resurslari holati va ulardan oqilona foydalanish masalalari milliy va global bo’lib qolmoqda. Ko’rilayotgan choralarga qaramay, yerlarning buzilish jarayoni kuchayib bormoqda va qishloq xo’jaligida foydalanish uchun yaroqli yerlar resurslari kamayib ketmoqda. www.arxiv.uz

Viloyat 1980-85y. 1990y. 1999y. O’zbekiston Respublikasi 59 58 55 Qoraqalpog’iston Respublikasi 46 44 41 Andijon 60 60 60 Buxoro 56 58 53 Jizzax 54 53 50 Qashqadaryo 46 54 51 Navoiy 56 59 52 Namangan 70 66 59 Samarqand 57 67 57 Surxondaryo 70 68 60 Sirdaryo 54 53 49 Toshkent 66 66 59 Farg’ona 65 66 56 Xorazm 76 54 54SUG’ORILADIGAN YERLAR SIFATINING O’ZGARISHI DINAMIKASI (100 BALLI SHKALA BO’YICHA BONITET BALLARI) www.arxiv.uz

Yerlarning degratsiya jarayonini 2 toifaga ajratiladi: birinchisi-iqlimning global isishi, relyefli sharoitlar (qiya pastliklar, yer suvlari tabiiy oqib chiqib ketishi yo’q bo’lgan chuqurliklar) aridlik va boshqalar kabi tabiat-iqlim omillari sababli; ikkinchisi-ekologik talablarni buzish orqali yer-suv resurslarini o’zlashtirish va foydalanish bilan bog’liq antropogen faoliyat natijasi hisoblanadi. Yerlar degratsiyasining xavfliligi uning odatda asta-sekin davom etishi, ko’zga ko’rinmasligidan iboratdir va vaqt o’tishi bilan hosildorlik pasayishi kuzatiladi, qo’shimcha organik va mineral o’g’itlar berish, ko’proq mehnat sarflash talabi yuzaga keladi. Yerdan foydalanishda yo’l qo’yilgan ekologik talablarni buzishlari ancha vaqtgacha o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatadi. www.arxiv.uz

Qishloq xo’jaligida kimyoviy moddalardan foydalanish hajmi ancha kamaytirilishiga qaramay(oxirgi 10-12 yil davomida pestisidlar va mineral o’g’itlardan foydalanish 3-4 barobarga kamaydi), zaharli moddalar qoldiq miqdori bilan tuproqni ifloslanishi keskinligicha qolmoqda. Yaylovlarning ozuqa hajmini hisobga olmay chorvani yaylovlarda boqish ularning degressiyasiga (ozuqa hajmini yo’qotishiga) olib keladi. Masalan, 1994-2004 yillar davomida yaylovlar degressiyasi Qoraqalpog’iston Respublikasi bo’yicha-1566,3 ming gektarni, Navoiyda-4093,6 ming gektarni, Buxoro viloyatida-1019,0 ming gektar, Samarqand viloyatida- 117,3 ming gektar, Surxondaryoda-205,7 ming gektar maydonni tashkil etdi . www.arxiv.uz

Viloyat 1999 2000 2001 2002 2003 O’zbekiston Respublikasi 1,800 1,930 1,500 1,333 1,095 Qoraqalpog’iston Respublikasi 3,620 4,350 3,500 2,009 1,993 Andijon 1,560 0,930 0,460 0,754 0,397 Buxoro 0,940 0,450 0,140 0,307 0,134 Jizzax 0,560 0,460 0,410 0,237 - Qashqadaryo 1,130 1,190 0,220 0,432 3,494 Navoiy 1,180 1,500 0,520 0,498 0,191 Namangan 1,220 1,440 1,220 0,646 0,555 Samarqand 0,830 1,260 0,750 0,696 0,409 Surxondaryo 1,660 1,840 - - 1,777 Sirdaryo 1,760 1,510 1,020 0556 0,334 Toshkent 1,570 1,880 1,290 1,650 0,456 Farg’ona 5,910 6,080 4,510 3,643 2,380 Xorazm 2,420 2,390 1,910 1,829 0,460 1999-2003 yillarda DDT(xlororganik pestisidlar) yig’indisi bilan ifloslanish dinamikasi (STCHK ulushida) (O’zgidromet ma’lumotlariga ko’ra) www.arxiv.uz

Keyingi yillarda ekinlarni tomchilatib sug’orish texnologiyasi keng qo’llanilmoqda. Tomchilatib sug’orish texnologiyasidan foydalanilganda sug’orish suvini 1555m /ga yoki 55,5%ga tejash mumkin. Afzalliklari: 1. Tomchilatib sug’orish tizimida o’simliklar bir tekis namlanishga erishiladi. 2. Vegetatsiya davrida 31,9% suv tejaladi. 3. Irrigatsion eroziyasi bo’lmaydi, tuproqning unumdorligi saqlanadi. 4. Mineral o’g’itlar tomchilatib sug’orish tizimi orqali eritilgan holda berilishi sababli o’g’it samaradorligi 30-40%ga oshadi. 5. Suvchining mehnat unumdorligi keskin ortadi (1ta suvchi bir vaqtning o’zida 10-20 soat ichida 4ga yerni sug’orishi mumkin). Albatta, bu texnologiyani joriy qilish uchun katta miqdorda investitsiya (1 ga yerga 3- 5ming AQSH dollari miqdorida), ammo bu mablag’ 2 yil ichida boshqa turdagi sarf- xarajatlarning kamayishi va ekin hosildorlining oshishi hisobiga to’liq qoplanadi. www.arxiv.uz

Dehqonchilikda tirik organizmlar- o’simliklar, tuproq va doimiy harakatdagi mezonlar-namlik,yorug’lik, issiqlik, suv, havo ba boshqalar bilan munosabatda bo’lar ekanmiz ular ekotizim nuqtai nazaridan baholanmog’i shart.Tabiatda jonli organizmlarni bir-birisiz tasavvur etib bo’lmaydi va bunday bus-butunlik ekologik muhitni tashkil etadiki, ularning o’zaro bog’liqligi, murakkab qonuniyatlar asosida sodir bo’ladi. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Ekologiya va atrof muhit

Atrof muhit global muammolari

Hayot va muhit ekologiyasi

Zaharli kimyoviy moddalar va ekogigiyena

Suv ekologik muhit sifatida