Atrof muhit global muammolari

Atrof muhit global muammolari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7039.693359375 KB

Ko'chirib olish

Atrof muhit global muammolari

Odamzot doimo tabiat qo’ynida faoliyat ko’rsatadi, u bilan uzluksiz munosabatda bo’lib kelmoqda. Bu faoliyat oqilona tashkil etilmasa, u bilan munosabat to’g’ri o’rnatilmasa, inson o’zi va tabiat uchun muammolar keltirib chiqaradi. Hozirgi davrda fan – texnika inqilobi sharoitida tabiat resurslaridan keng miqyosda foydalanish hamda atrof – muhitni ifloslantiruvchi sanoat, transport, qishloq xo’jaligi va maishiy chiqindilarning ortishi insonning tabiatga, atrof – muhitga ko’rsatayotgan umumiy salbiy ta’sirini keskin kuchaytirmoqda. XX asrning ikkinchi yarmiga kelib tabiatni muhofaza etish global (sayyoraviy) muammoga aylandi. Insoniyat madaniyati va tsivilizatsiya taqdiri xuddi ana shu muammoni hal etishga ko’p jihatdan bog’liqdir.

Yurtboshimiz ekologik muammo to’g’risida so’z yuritib, «ekologiya hozirgi zamonning keng miqyosidagi keskin ijtimoiy muammolaridan biridir. Uni hal etish barcha xalqlarning manfaatlariga mos bo’lib, sivilizattsiyaning hozirgi kuni va kelajagi ko’p jihatdan ana shu muammolarning hal qilinishiga bog’liqdir. Ekologiya xavfsizlik muammosi allaqachonlar milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan» degan edi.

Bu borada faktlarga murojaat etsak, ahvol yaqqol namoyon bo’ladi. Hozirgi kunda jahonning mamlakatlarida aholi soni to’xtovsiz o’sib bormoqda. Dunyo bo’yicha1930 yilda 2 mlrd, 1960 yilda 3 mlrd, 1986 yilda 5 mlrd, hozirgi vaqtda esa 6,3 – 6,5 mlrd. ga yetdi. Bunga, albatta tibbiyot xizmatining, oziq – ovqat, uy – joy va boshqa ijtimoiy ta’minotning yaxshiligi sabab bo’lmoqda. Ammo, aholi sonining o’sib borishi tabiiy muhitga salbiy ta’sir etib, atrof – muhitning ifloslanishiga oliib kelmoqda. Tabiiy resurslar ko’plab sarflanishi va ifloslanishi, inson salomatligiga turli turli darajadagi kasalliklarni keltirib chiqarmoqda.

• Hozirgi kunda planetamiz aholisining 2 / 3 qismi sifatli oziqaga ega emas, undan tashqari 50% aholi to’yib (I.Karimov –O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida…1997 yil 112 bet.) ovqatlanmaydi, 15 % aholi doimiy ochlikda bo’lsa, har yili 30 – 50 mln odam ochlikdan o’ladi. SHu sababli o’sib borayotgan aholi sonining ozuqa mahsulotlari bilan ta’minlab bo’ladimi yoki yo’qmi kabi muammo hayotning kun tartibida turmoqda.

BMT qoshidagi xalqaro muvofiqlashtiruvchi guruhning ma’lumotiga ko’ra, Yer yuzida yetishtirilgan va dengizlardan olingan maxsulotlar asosida planetada 31,5 mlrd aholini boqish mumkin ekanligi ta’kidlangan. Iqtisodchi olimlarning hisob-kitoblariga ko’ra, quruqlikda faqat madaniy o’simliklar ekilsa, ularning hosili bilan 50 mlrd aholini boqish bashorat qilinmoqda. Yer yuzining hammasini ekinzorga, dengiz va okeanlarni esa baliq ko’paytiradigan hovuzga aylantirib bo’lmaydi. Lekin, yangi texnologiyalar qo’llash asosida oqsil moddalari biosintez natijasida olinib, ular inson ozuqasining asosini tashkil qilishi mumkin. So’zsiz, qishloq xo’jaligi yangi – yangi agrotexnika va texnologiya usullarini qo’llash, yangi hosildor o’simliklar navlarini yaratish, mahsuldor hayvon zotlari bilan fermalarni to’ldirish, turli suv havzalari va dengiz ko’rfazlarida sun’iy usullar bilan baliq va boshqa foydali suv hayvonlarini ko’paytirish dengiz suv o’tlaridan keng ko’lamda foydalanish ozuqa manbaini oshirishning asosiy yo’llari hisoblanadi.

Inson har oyda o’z og’irligiga teng ozuqa iste’mol qiladi. Hisoblarga ko’ra, insonga bir kunda 630 – 750 gramm bug’doy (2470 kkal) bir yilda esa 200 – 274 kg bo’g’doy kerak bo’ladi. Bu mahsulotni yetishtirish uchun dehqon (fermer) har bir gektar yerdan 5 tonna atrofida hosil olib, yiliga 17 odamni boqishi lozim. Hozirgi kunda yangi texnologiyalarni qo’llash va quruqlikning kerakli joylaridan samarali foydalanish bilan 10 mlrd. odamni ozuqa bilan ta’minlash mumkin ekan.

Hozirgi paytda sayyoramizdagi foydali yerlarning maydoni 13,5 mlrd gektarga teng. SHundan 1,4 gektar madaniy yerlar (ekinzor bog’lar), 1,1 mlrd yerlar buzilgan, ya’ni o’simliklar o’stirish uchun keraksiz bo’lib qolgan, tejamkorsizlik bilan ishlatilgan maydonlar 4,4 mlrd gektar, cho’l, yarim cho’l, Arktika, Antarktika, yuqori tog’li cho’llar maydoni – 3,3 mlrd gektar, insonning salbiy faoliyati natijasida foydali yerlarning 1 mlrd gektari cho’llarga qo’shilgan.

Hozirgi kunda sayyoramizda yerlarning 300 mln gektari sho’rlangan, foydasiz holga kelgan, 600 –700 mln. gektari esa eroziyaga uchrab, mahsuldorligi past bo’lib qolgan. Sayyoramiz bo’yicha o’zlashtirilmagan 0,9 mlrd gektar yer qolgan, xolos. Foydali yerlarning ishdan chiqishiga tabiat qonunini buzish, xo’jasizlik bilan kelajakni ko’ra olmasdan foydalanish sabab bo’lgan. Inson yiliga Yer bag’ridan 100 mlrd tonna xom ashyo, shundan 1 mlrd tonna neftь, 2 mlrd tonna ko’mir va ko’plab gaz qazib olmoqda. Har yili atmosferaga 8 – 9 mlrd tonna SO2 qo’shilgan. SHu sababli bu gazning atmosferadagi miqdori 18 % ga ortganligi tufayli planetaning harorat 1S - 2S ko’tarilgan. Bu muhitda katta salbiy o’zgarishlar sodir bo’lmoqda.

Arktika, Antarktika va yuqori tog’ muzliklarining erishi tufayli dunyo okeanining sathi ko’tarilmoqda, qancha – qancha yerlar, ekinzorlar, qishloq va shaharlarni suv bosmoqda. Bunday ofat va halokatlarining dunyoning ayrim hududlarida sodir bo’lishining guvohi bo’lmoqdamiz. SHuni alohida ta’kidlash kerakka, oxirgi yillarda Yer atmosferasining tarkibi antropogen omillarning ta’siri tufayli yomon tomonga o’zgarib bormoqda. Sayyoramiz atmosferasining gaz tarkibida o’zgarish sezilmoqda, kislorodning sarflanishi 16 martagacha oshib ketgan. SHuning uchun uning miqdori jihatdan kamayish tendentsiyasi kuzatilmoqda, karbonat angidridning (S02) miqdori esa oshib bormoqda.

Agar o’tgan asrning o’rtalarida atmosfera tarkibida CO 2 ning miqdori 0,02% bo’lsa, hozirgi vaqtda bu raqam 0,03% gacha oshgan. Tashqi muhitga chiqariladigan CO 2 ning 31% ni AQSH, 18% ni MDH mamlakatlari, 7% ni Xitoy, 5,4% ni Olmoniya, 4,7% ni Yaponiya, 3% ni Frantsiya chiqarib tashlamoqda. Qolgan 31% ni esa boshqa mamlakatlarning hisobiga to’g’ri keladi. Ammo, shuni ham ta’kidlash kerakki keyingi yillarda gazning miqdori bundan ham ortib borish tendentsiyasi kuzatilmoqda. AQSHda atmosferaning ifloslanishida ko’rilgan zarar yiliga 50 – 60 mlrd dollarni tashkil etmoqda. SHularni hisobga olgan holda dunyoning taraqqiy etgan mamlakatlari tabiat muhofazasiga yiliga milliy daromadning 10 – 12 % ini ajratmoqdalar.

Hozirgi davrda insoniyat jamiyatida jadal rivojlanib borayotgan bir paytda tabiiy muvozanatni, tabiatni muhofaza qilishda, dunyo miqyosidagi muammolaridan biri atmosfera ozon qatlamini, uning normal holatini saqlab qolish va muhofaza qilishdan iborat. Ma’lumki, ozon qatlamining organik hayot uchun ahamiyati nihoyatda kattadir. Hozirgi paytda «Ozon ekrani» sayyoramizning janubiy va shimoliy qutb teppasida ko’proq to’planib, ozon yemirilishiga sabab bo’layapti. Bu qatlamni asrashda Birlashgan Millatlar Tashkilotining atrof muhitni muhofaza qilish dasturining ahamiyati katta va muhim rol o’ynaydi.

Hozirgi davrda insoniyat jamiyatida jadal rivojlanib borayotgan bir paytda tabiiy muvozanatni, tabiatni muhofaza qilishda, dunyo miqyosidagi muammolaridan biri atmosfera ozon qatlamini, uning normal holatini saqlab qolish va muhofaza qilishdan iborat. Ma’lumki, ozon qatlamining organik hayot uchun ahamiyati nihoyatda kattadir. Hozirgi paytda «Ozon ekrani» sayyoramizning janubiy va shimoliy qutb teppasida ko’proq to’planib, ozon yemirilishiga sabab bo’layapti. Bu qatlamni asrashda Birlashgan Millatlar Tashkilotining atrof muhitni muhofaza qilish dasturining ahamiyati katta va muhim rol o’ynaydi.

Respublikamizda ozon qatlamini himoya qilish, uni buzuvchi va yemiruvchi moddalar va chiqitlarni kamaytirish haqidagi Vazirlar mahkamasining qarori qabul qilingan va chora – tadbirlar ishlab chiqilgan. Tabiatni, atrof – muhitni muhofaza qilish va asrash dastlab uni har tomonlama chuqur va ongli ravishda bilishdan boshlanadi. Hozirgi paytda planetamizda 670 mingga yaqin o’simlik va 1,5 mln. dan ortiq hayvon turlari mavjud. Lekin ularning turlarining yuqolib ketishi xavfi tezlashib bormoqda. SHu bois o’simlik va hayvonot olami muhofaza qilish va biologik xilma – xillikni asrab qolish muhim muammolardan hisoblanadi. Mutaxassislarning ma’lumotiga qaraganda har yili bitta o’simlik va bittadan 10 tagacha hayvon turi nobud bo’lib ketmoqda.

Bu muammo jahon miqyosida zarur chora – tadbirlarni ilmiy asosda ishlab chiqish va amalga oshirish ehtiyojini tug’dirmoqda. Hozirgi kunda O’zbekistonda o’simlik va hayvonot turlari soni 27 mingdan ortiq bo’lib, ulardan hayvon turlari 15 mingtani, o’simliklar turlari esa 11 mingni tashkil etadi. Respublika hududida 4500 ga yaqin gulli o’simlik turlari bo’lib, ulardan 400 tasi jiddiy muhofazaga muxtojdir. O’zbekistonning 305 dan ortiq o’simlik va 184 ga yaqin turli hayvonlar turi yangi «Qizil kitob» ga kiritilgan.

O’tmishda nabotot va hayvonot dunyosini muhofaza qilishga yaxshi e’tibor berilmadi, ulardan samarali foydalanishda ham jiddiy xatoliklarga yo’l qo’yildi. SHu sababli bularning qimmatli turlari yo’q qilindi. Keyingi yillarda Respublikamizda tabiatni, nabotot va hayvonot dunyosini muhofaza qilish va ulardan unumli foydalanish to’g’risida bir qator qonunlar, qarorlar qabul qilindi va bu borada chora – tadbirlar kuchaydi, ilmiy va amaliy jihatlariga ko’proq ahamiyat berilmoqda. Bugungi kunda insoniyat yer yuzasida yashab qolishi uchun texnika, kosmos mo’’jizalari emas, eng avvalo ichimlik suvining yetali bo’lishi lozimligini yaxshi anglab yetdi.

Ayniqsa Afrika, Osiyo qit’alarida ichimlik suvi juda tanqis va bu qit’alarning ayrim hududlarida qurg’oqchilik kengaygan va u keltirib chiqargan ocharchilik natijasida esa millionlab odamlar halok bo’lmoqda va 30 milliondan ortiq kishining hayoti xatar ostida. Hozirgi paytda planetamiz aholisining uchdan bir qismi turli mintaqalarda suv resurslariga nisbatan o’ta og’ir muhtojlikni boshidan kechirmoqda. Har kuni rivojlanayotgan mamlakatlar bolalaridan 6 ming nafari sanitariya – gigiena qoidalariga mutloqo to’g’ri kelmaydigan suv iste’mol qilinganliklari tufayli halok bo’lmoqda. Yer yuzidagi daryolarning yarmiga yaqini ifloslangan, ularning resurslari tushib bormoqda. SHuningdek yer sharida botqoqliklar maydoni va ichki suv resuslari qisqarmoqda. SHu jumladan Orol dengizining sathi va maydoni keskin qisqarib, buning oqibatida insonning o’zi, nabotot va hayvonot dunyosiga putur yetmoqda va ekologik muammolarni tug’dirmoqda. Bularning barchasi bir – biri bilan uzviy bog’liqdir. Planetamizdagi 2 mlrd kishi, ya’ni yer yuzasi aholisining uchdan bir qismining hayoti yer osti suvlari resurslariga bog’liq. Ayniqsa Xitoy, Hindiston, G’arbiy Osiyo, Arab yarim orollari, sobiq Sovet ittifoqi mamlakatlari va boshqa mintaqalarda yer osti suvlari zaxiralari keskin kamaymoqda.

• 2050 yilga kelib Yer yuzi aholisi 8 mlrd. ga ko’payishi kutilmoqda. Ob – havoning global o’sib ketishi natijasida tabiatda turli xil xavf – xatarlar, qurg’oqchilik yuz berishi mumkin. Ilm – fan shuni tan oladiki, agar kelajakda oziq – ovqat mahsulotlari, ayrim tugaydigan tabiiy resuslar va boshqa narsalar yetishmasa, ular o’rnini boshqa usullar bilan yaratilgan mahsulotlar bosishi mumkin, lekin suvning o’rnini boshqa biror bir narsa bosaolmaydi. SHu bois, sayyoramizda ichimlik suvining kamayib borayotganligi o’ta og’ir xavflarni tug’diradi. Bu esa ichimlik suvining yer osti, yer ustidagi daryo va ko’llar suvning turli xil ximikatlar bilan ifloslanishi natijasida kelib chiqmoqda. Sayyoramizdagi suv zaxiralaridan faqatgina 2,5 foizigina ichish uchun yaroqli ekan. SHundan 0,5 foizidan insoniyat o’z manfaati yo’lida foydalanmoqda.

Ichimlik suvidan foydalanish darajasi aholi miqdorining ko’payish darajasi bilan bevosita bog’liq jarayon. Lekin shu bilan birga, aholining miqdori sarf qilinadigan suvning miqdoriga doimo mutanosib bo’lavermaydi. Masalan, Yevropa mamlakatlarida aholi miqdorining kamayishi kuzatilayotgan bir paytda ichimlik suvidan foydalanishi koeffitsienti doimo yuqorilab (ko’tarilib) borayapti. Bizda esa, toza ichimlik suvga bo’lgan ehtiyojning tobora oshib borishi tendintsiyasi aslida aholi sonining ko’payishida emas, balki birinchidan, kishilarda tozalik va ozodalikning, shuningdek, sanoatda toza ichimlik suvga bo’lgan ehtiyojning kuchayib borishi bilan o’lchansa, ikkinchidan, toza ichimlik suvdan oqilona foydalanish darajasining susayishi va ayrim insonlarning ma’suliyatsizligi natijasida ro’y bermoqda.

Agar biz rivojlangan mamlaktlardagi yirik suv iste’molini hisobga oladigan bo’lsak, qarama – qarshi yo’nalgan manzarani ko’rishimiz mumkin. Masalan, Yaponiya poytaxti Tokioda o’tgan asarning 50 – yillarda toza ichimlik suvga ehtiyoj har bir kishiga bir kunga qarayb 400 litrgacha to’g’ri kelgan bo’lsa, bu ko’rsatgichni 2006 yilda 160 litrga tushira olganlar. Bizda esa buning aksidir. O’zbekiston Respublikasida suv resurslaridan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilishga katta e’tibor berib kelinmoqda. Respublikamizda «Suv va suvdan foydalanish to’g’risida» qonun qabul qilingan. Hukumatimiz suv resurslaridan oqilona foydalanish bilan bir qatorda, uni muhofaza qilish to’g’risida qator qarorlar qabul qildi. Keyingi yililarda ifloslangan suvni tozalovchi ko’plab inshoatlar qurildi. Natijada, ifloslangan oqova suvlar miqdori keskin darajada qisqardi. Hozirda respublikamizda suv ob’ektlari holati muntazam kuzatilib borilmoqda va ular ustidan qattiq nazorat o’rnatilmoqda. Olingan ma’lumotlarga muvofiq qishloq aholisining toza ichimlik suvi bilan ta’minlanishi 77% ni tashkil etadi.

O’zbekiston olimlari tomonidan qurib borayotgan Orol va Orol bo’yida ekologik xavfsizlikni ta’minlash muammolarini hal etish, shuningdek o’ta sho’rlangan, uchuvchan qum – tuproq tuz zarrachalarining zararli ta’sirini kamaytirish, tuzga chidamli o’simliklarni o’stirish, shamolga bardosh bera oladigan mustahkam tuproq tuzilmasi hosil qilish tavsiyalari ishlab chiqildi.

O r o l d e n g i z i 1 9 5 7 - 2 0 0 7 y i l l a r

Suv muammosiga oid ekologik xavfsizlikni kuchaytirishning hozirgi asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat: 1. Suvni tejaydigan yangi texnologiyalarni keng joriy etish va zamonaviy usullarni qo’llash. 2. Katta – katta xududlardagi tabiiy sharoitlarni to’liq hisobga olish, tabbiy zaxiralardan samarali va kompleks foydalanish. Buning uchun atrof – muhitni ilmiy asoslangan tarzda o’zgartirish (daryolar oqimi, yerning namini qochirish, suv chiqarish) va boshqalar.

Atrof – muhit, iqtisod sohalari va axolining ehtiyojlari yo’lida suvlardan oqilona foydalanishni ta’minlash maqsadida suv munosabatlarini tartibga solish qonunning asosiy vazifalaridir. Viloyatimizning go’zal va betakror tabiati qadim – qadimdan dunyo aholisini maftun etib kelgan. SHu bois uning atrof tabiati, hayvon va o’simliklar dunyosi haqida sayyorlar, olimu – fuzalolar, quyingchi bu ajoyib yurtda qadami yetgan har bir odam katta havas bilan fikrlarini bayon etganlar, ko’plab asarlar yozib qoldirganlar.

Istiqlol sharofati sababli, ona tabiatimiz jon saqlab qoldi. Uni shafqatsizlarcha bulg’ash, kemirish, oyoq osti qilish chek qo’yildi. Borliq tabiatimizni parvarish qilish, e’zozlash, asliga qaytarish, uni yanada boyitish asl maqsadga aylantirildi. «O’simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish va ulardan unumli foydalanish to’g’risida»gi va shu kabi O’zbekiston Respublikasining qonunlari va qarorlari bu yo’ldagi muhim qadamlardan biri bo’ldi. Viloyatimiz o’simlik va hayvonot dunyosi haqidagi gap ketayotgan ekan, bu mavzu hammamizni xushyor torttirishi zarur. CHunki, ayrim achinarli holat yurtimiz tabiati mehrli munosabatga muhtoj ekanidan darak beradi.

Mutaxassislarning ma’lumotlariga ko’ra Zarafshon vohasida ko’pgina o’simliklar va hayvonot turlari yo’qolib ketgan. Yana ayrimlari yo’qolish arafasida. Hozirgi kunda viloyatimizda uchraydigan 44 – ta o’simlik va 48 – ta hayvon turlari O’zbekiston «Qizil kitobiga» kiritilgan. SHuningdek, viloyatimizda suv resurslaridan samarali foydalanish talab darajasida emas. Ayniqsa, Zarafshon daryosi suv havzasining aholi, ekologik holati va o’zgarishlari, ularning oldini olishga doir muhim muammolarga e’tiborni qaratishi darkor.

Xulosa qilib shuni alohida ta’kidlash kerakki, tabiatga nisbatan turli salbiy faoliyatlariga qaramasdan oxirgi natija ijobiy yutuqlarga erishildi. Ya’ni turli ekosistemalarda ekologik va biologik turg’unlik rivojlanadi. Bu rivojlanish inson zakovati, uning ongli ijobiy faoliyati mahsuloti sifatida yuzaga keladi.

O'xshashlar

Ekologiya va atrof muhit

Qishloq xo’jaligi va atrof-muhit

Global muammolar

Biosfera, global eko tizim

Atmosfera havosi ifloslanishi - global muammo