O’zbekistonda ekotizimlar muammolari va ularni bartaraf etish yo’llari - Ekologiya - Slaydlar

O’zbekistonda ekotizimlar muammolari va ularni bartaraf etish yo’llari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1230 KB

Ko'chirib olish

FokinaLida.75@mail.ruO’zbekistonda ekotizimlar muammolari va ularni bartaraf etish yo’llari www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru Reja: • 1. O`zbekistonni geografik joylanishi • 2.O`zbekistonda ekologik muammolarni vujudga kelish sabablari va omillari. • 3.Orol va Orolbo`yi muammolar • 4. Aholini ichimlik suvi bilan ta`minlash • 5. Aholini sog`ligi www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru• O`zbekiston O`rta Osiyoning markazida , Yevrosiyo materigining ichki kontinental qismida joylashgan. O`zbekiston O`rta Oisyo davlatlarining hammasi va janubiy Osiyo davlatlaridan Afg`oniston Bilan chegaradosh Tabiiy geografik jihatdan O`zbeistonning katta qismi Turon past tekisligida, sharqiy va janubiy qismi tog` va tog` vodiylaridan iborat. O`zbekistonning shimoliy qismi ochiq , shuning uchun shimoldan kelayotgan sovuq havo massalari bemalol kirib kela oladi. Hind okeanidan keladigan iliq havo massalarini janubdagi tog`lar to`sib qoladi. O`zbekistonning iqtisodiy geografik o`rni O`rta Osiyo davlatlari ichida eng qulay , chunki u bu davlatlarining hammasi bilan chegaralanadi, hamda asosiy transport yo`llari O`zbekiston orqali o`tadi. Ammo, Dune miqyosida qaraydigan bo`lsak O`zbekistonni iqtisodiy geografik joylashishi juda noqulay. Chunki u okeanlardan va asosiy xalqaro transport yo`llari juda uzoqda joylashgan. www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru• O`zbekistonda ekologik muammolarni vujudga kelish sabablari va omillari -1960 yillardan e`tiboran tabiiy resurslardan ekstensiv xarakatda keng miqyosda foydalanishning kuchayishi , suv va havo havzalarining ifloslanishi, boyliklarni qashshoqlanib borishi salbiy hodisalar O`zbekistonda ko`plab ekologik muammolarni tarkib topishiga ta`sir ko`rsatadi. Avvaliga ekologik muammolar ayrim resurslar (komponentlar ) bilan bog`liq holdarivojlangan bo`lsa, 80 yillar boshlab xududiy muammolarga aylana bordi. Ekologik muammolarni tarkib toptiruvchi va harakterga keltiruvchi asosiy omillarhavo va suvning ifloslanishi, tuproqning degradatsiyalashuvi, o`simliklarning mahsuldorligini keskin darajada kamayib borishi, eroziya, sho`rlanish zol qum shakllarini vujudga keligshi va boshqalar hisoblanadi. Eng muhimi aholi , aholi orasida turli kasalliklarni tarqalishi, yosh go`daklarning o`lim koeffitsentini ortib borishi, umuman aholi orasida o`lim miqdorining ortishi ekologik vaziyatning tangligini jiddiylashtiradi. www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru• Qishloq joylarda ichimlik suvi, sanoat shaharlari va ularning atrofida atmosfera havosi hamda suv havzalarini ifloslanishi ekologik vaziyatni keskinlashuviga kuchli ta`sir ko`rsatadi. Daryo suvlarining sifatini buzilishi sug`orma yerlarda tuproqda tuz to`planishi , kimyoviy ashyolar, og`ir metallar , organik maxsulotlarning yig`ilishiga olib keladi, jiddiylashadi, tuproqdagi kimyoviy ashyolar ekinlarga o`tib, ularning mahsulotlarini zaharlaydi. Chorva mollarining sog`lig`iga putur yetkazadi. Bularning barchasi ekologik vaziyatlarni keskinlashtiradi, o`z navbatida ma`lum yo`nalishda soha yoki majmuali muammo tarkib topadi va shakllanish bosqichiga o`tadi. • www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru• Ekologik muammolarni vujudga kelishi xududning tabiiy sharoiti, resurslardan foydalanish xarakteri, landshaftlarning strukturali-dinamik holati, barqarorligi, tabiiy –antropogen hodisalarning rivojlanish imkoniyatlari va ularni oldini olish tadbirlarini mavjudligi kabi jarayonlar Bilan bovosita bog`liq. B uborada resurslardan foydalanishni boshqarish muhim Amaliy ahamiyatga ega., tabiatdan foydalanishning ilmiy tamoiyillari ishlab chiqarishga qanchalik to`g`ri tadbiq etilgan bo`lsa ekologik muvozanat shunchalik mustahkam barqaror bo`ladi, noxush hodisalarni tarkib topish sabablarini potensial imkoniyatlari kuchli darajada jilovlangan bo`ladi. Darvoqe, tabiatdan foydalanishni qanchalik omilkorolik bilan boshqarilsa, geosistemalarda ichki va tashqi ziddiyatlarshunchalik cheklangan hamda dinamik harakatlar yo`nalishi maqsadga muvofiq bo`ladi. www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru• Ekologik muammolarni tasniflash- Yuqorida takidlangandek ekologik muammolar odatda biror tabiiy resurs yoki geosistema bilan bog`liq bo`ladi. Bir ba`zan ikki yoki uch turdagi resurslar bilan bog`liq bo`lgan ekologik muammolar ham tarkib topgan. • O`zbekistonda quyidagi ustivor ekologik muammolarni mavjudligi barchaga ma`lum: 1) suv, 2) atmosfera havosi 3) yer 4) o`simlik 5) hayvonot olami 6) ma`dan 7) aholi sog`lig`i • Ekologik muammolar ma`lum ma`noda tabiatni muhofaza qilish muammolariga juda yaqin turadi , farq juda kam. Shuni hisobga olib ularni bir muammo tarkibida tadqiqot qilish maqsadga muvofiq. Quyida ekologik muammolarni tasniflash sxemasi berilgan. • Xududiy ekologik muammolar ularning miqyosiga qarab turli kattalikdagi maydonlarni egallaydi. Ularning barchasi ham ustivorligi Bilan ajralib turadi, lekin Orol va Orolbo`yi muammosi eng ustivor va oldin darajali Amaliy ahamiyati bilan jahonga ma`lum. • O`zbekistonda shuningdek butun O`rta Osiyo va Qozog`istonning tekislik qismi uchun suv muammosi eng ustivorligi Bilan tavsiflanadi. Suv taqchilligi ko`plab halq xo`jaligining sohalarini rivojlantirishni cheklaydi., boz ustiga mavjud suv resurslarini ifloslanib borayotganligi muammoni yanada keskinlashishiga va tenglikni kuchayishiga ta`sir etmoqda. www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru• Suv resurslarini ifloslanishi bilan bog`liq ekologik muammolar. XX asrning 50-60 yillarida O`rta Osiyoda suv muammosi amalda hali kun tartibida bo`lmagan. 60-yillarning oxiridan bu muammo tarkib topa boshladi. 70-80 yillarda shakllanib bu jarayon ham davom etmoqda. Muammoni tarkib topishga vohalardan chiqayotgan qaytgan suvlarni 31 kub km bir qismini Amudaryo va Sirdaryo xavzalariga tashlanishi bilan bog`liq. Bu hodisa daryo suvlarining ifloslanishiga olib keladi. Kollektor – zovur suvlar (KZS) tarkibida suvda eriydigan tuzlar, mineral o`g`itlar , pestitsidlar, sanoat , , kommuna – maishiy va fermalarning oqava suvlari hamda boshqa toifadagi organik biogen, kimyoviy tozalanmagan suvlarni qo`shilishi tufayli Amudaryo Termezdan, Sirdaryo Uchqo`rg`ondan boshlab ichimlik sifatida foydalanish uchun mutloqo yaroqsiz. Boz ustiga suvning minerallashuv darajasini me`yordan 2 – 5 barovar ortib kelganligi sug`orishda foydalanishni ham murakkablashtirmoqda • Darvoqe, suv resruslarini ifloslanishi nafaqat sug`orma dehqonchilik, shuningdek aholining ichimlik suv sifatida foydalanishni, daryo yoqalaridagi to`qayzorlar deltalardagi yaylov, pichanzorlar va boshqa tarmoqlarni vegetatsiya faoliyati funksiyasi, inson hayotini murakablashtirmoqda, turli xunuk hodisalarni rivojlanishiga ta`sir etmoqda. Boshqacha aytganda suv Bilan bog`liq sanoat va qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishlarida qurilish, transport va aholi sog`lig`i sohalarida ekologik vaziyatlarni tang ahvolga solishmoqda. www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru• Suv muammosi murakkab ko`p qirrali, keng miqyosdir. U bir qancha kichik yoki bir aspektli muammolar majmuasidan iborat (sxemaga qarang), Ularning jami bir – birlariga bilan uzviy bog`liq va taqazo etadi. Suv muammosini yechimida ularni barchasiga alohida ahamiyat berilishi va e`tiborga olinishi darkor. • Atosfera havosining ifloslanishi Bilan bog`liq muammolar. Tirik organizm hayotida havoning musaffoligiga suvdan boshqa komponentlarni solishtirib bo`lmaydi. Havo qanchalik toza va beg`ubor bo`lsa inson hayoti ham shunchalik sog`lomligi va mustahkamligi Bilan tavsiflanadi. Sanoat shaharlari va yirik aholi punktlari avtotransport qatnovining gavjumligi havoni ifloslantiradi. Ishlab chiqarish xarakterga qarab havoga ko`p turdagi chiqindilar chiqariladi. Masalan: respublika sharoitida chiqindilarning taqsimlanishi quyidagicha uglerod oksid 53% , oltingugurt angidriti 15%, azot oksidlari 4%, uglevodorodlar 8%, qattiq moddalar5%, yuqori darajadagi zaharli o`ziga hos moddalar 15%. • Keyingi vaqtlarda atmosferaga chiqarilayotgan chiqindilarni miqdori 1985 yildan e`tiboran kamayib borish yo`nalishida bo`lsa 1996 yilda bu raqam 2,1 mln. T.gacha kamayadi. Bu jarayon ma`lum tadbirlarni amalga oshirilishi Bilan bog`liq . Umumiy chiqindilar majmuasida avtotransport ulushi ko`pligi Bilan ajralib turadi. www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru• Sanoat korxonalarida chiqadigan chiqindilarni tarqalishi shamol harakati tezligi va yo`nalishiga bog`liq. Tog` oldi va tog` vodiylarida chiqindilar shamol ta`sirida kata xududlarga yoyiladi. Oxongaron, Chirchiq, Surxondaryo vodiylarida bu jarayon yaxshi ifodalangan Oxongaron vodiysida Olmaliq tog` metallurgiya kombinati, Oxongaron sement zavodi, Nurobod , Angren GRES chiqindilarining tarqalish miqyosi, ayniqsa kata xatto Chotqol biosfera qo`riqxonasida ham og`ir metallar changlarini uchratish mumkin. Kombinatning faol ta`siri 20 – 25 km gacha yaxshi seziladi. • Atmosfera havosining ifloslanishi Bilan “ishqorli” yog`in – sochin faoliyati, azon qatlamining yupqalashishi, o`zgarishlar kabi muammolarni tarkib topishi aniqlangan. Eng muhimi aholi sog`lig`iga putur yetish jarayoni intensivlashmoqda.Turli og`ir metallar ionlari odam organizmiga, chorva mollariga havo, suv, o`simlik mahsulotlari orqali o`tib og`ir kasalliklarni vujudga keltirmoqda. Benzapiren, kadmiy, simob, qo`rg`oshin, oltingugurt, vanadiy oksidi va boshqa moddalar kishi uchun og`ir asorat qoldiradi. Binobarin, havoning chiqindilar Bilan ifloslanishini oldini olish uchun ma`lum chora tadbirlar majmuasi nihoyatda zarur. www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru• Yer resurslaridan foydalanish natijasida vujudga kelgan muammolar. Insonning xo`jalik faoliyati aksariyat yerda amalga oshadi. Yer dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik negizi. Uzoq tarixiy yillardan beri insonni yer boqib kelmoqda, kiyintirmoqda, sog`lig`ini tiklamoqda va hakazo. Shuning uchun ham yerdan turlicha foydalanish jarayonida turli muammolar tarkib topmoqda. Ularni barchasini bita, ya`ni , Yermuammosi deb atash mumkin. Insonning butun sivilizatsiya mobaynida 2,5-3,0 mld ga yerni muamaladan chiqardi. (Kovda 1985). Hozir ham yiliga o`rtacha 15 mln ga yer muomaladan chiqib bormoqda. • Yer muammosi ko`p aspektli , serqirrali va barcha xududlarga taaluqlidir. Yerdan oqilona foydalanish dehqonga naf beradi, yerdan noto`g`ri foydalanish uni qo`ldan ketishiga olib keladi. Yerdan foydalanish jarayonida yuqorida aytib o`tilgandek tuproq eroziyasi, sho`rlanish, qashshoqlanishga mahkum etadi, bu jarayon tuproq mahsuldorligini kamayib borishiga ta`sir etadi. www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru• O`zbekistonda sug`orma yerlar “oltin ” fond hisoblanadi., chunki qishloq xo`jaligidan keladigan jami daromadning 95 % o`zlashtirilgan yerlarga to`g`ri keladi. Lekin sug`orma yerlarning (4,2 mln ga ) yarmidan ko`pi (58 %) turli darajada sho`rlangan., uhozirda progressiv o`sish yo`nalishda rivojlanmoqda. Eng asosiy sabab vohalarda grunt suvlarining yetiq oqimini ta`minlanmagandir. Mavjud zovur tizimlari (46,7 m ga)dalalardan gurunt suvlarini chetga o`z vaqtida chiqara olmayatpi, boz ustiga 6,5 mln ga maydonda zovur tizimlari umuman yo`q. Shuning uchun ham paxta va boshqa ekinlarning hosildorligining kamligi bilan tavsiflanadi. Sug`orma yerlarning sho`rlanish muammosi eng muhim , eng dolzarb, yechimi o`ta zarur hisoblanadi, muammoni ijobiy hal qilish uchun barcha imkoniyat , resurs, ilmiy va amaliy ishlanmalar, ilg`or tajribalar safarbar qilingan, biroq bularning samarasi ko`rinmayapti. Eng asosiysi mavjud zovur tarmoqlari va tik zovurlar ahvoli talabga to`liq javob bermayapti, ularning oayqa qamish bilan to`lib yotgani, tik zovurlarning samarali ishlamasligi gurunt suvlarini kollektorlarga o`z vaqtida chiqib ketishiga to`siqlik qilmoqda. Lekin muammo yechimi hal bo`lishi lozim. www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru• Vohalarda irrigatsiya eroziyasi va deflyatsiya hodisalari keng miqyosda rivojlangan, bularning har biri alohida muammo hisoblanadi. Respublikadagi sug`orma yerlardan 2,9 mln ga yer deflyatsiya va irrigatsiya eroziyasiga uchragan. Buning oqibatida tuproqlarning hosildorligi me`yordan ancha past, har yili paxta, g`alla va boshqa ekinlardan kam hosil olinmoqda. Bu muammo sho`rlanishdan keyingi ustuvor muammo hisoblanadi., bu ham o`z yechimini sabrsizlik bilan kutmoqda. Tog` yonbag`irlaridagi eroziya, lalmi yerlardagi tuproq yuvilishini e`tiborga olinsa dolzarbligi yanada ortadi. • Tekislikdagi vohalarda grunt suvlari sathini ko`tarib ketganligi ham eng dolzarb va qta muhim ekologik muammodir. Sug`orma yerlarni zahmatkashligi yer va binolar poydevorini osti • www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ruАтмосфера хавоси ифлосланишининг ижтимоий- иктисодий окибатлари • Инсоннинг ифлос хавода нафас олиши купгина кунгилсиз окибатларга олиб келади, баъзан бу хол улим билан тугайди. • Атмосфера хавоси таркибида кургошин, маргимуш, мис ва бошка овир металларнинг каттик, бирикмалари, олтингугур г гази, углерод оксиди, фтор бирикмаси, азот оксиди, аммиак, углеводородлар, бошка газсимон ва суюк, моддалар микдори РЭМ даражасидан ошиб кетса бундай хаво тарик организмга катта таъсир курсатади. Чунончи, олтингугурт (II) оксиди ва унинг бошка бирикмалари хар хавода 0,85 мг дан зиёд булганда кузнинг шиллик, пардасини ва нафас олиш йулини яллиглантиради; олтингутурт гази РЭМ 0,05 мг дан ошганда организмнинг огир бронхит, гастрит, ларингит билан огришига олиб ке- лади, нафас олиш йулида илгаридан мавжуд булган касалликларни кузгайди, бош миянинг баъзи вазифаларини узгартиради, гипогликемия ва гиповитаминозлар пайдо була бошлайди, болаларнинг усишида оркада колиш юз беради, упкада янги элементларнинг вужудга келиши кузатилади. www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru• Углерод оксидининг РЭМ 0,5 мг дан ортиши гемоглобин харакатини кучайтиради, тукималард~ кислороднинг етишмаслигига олиб келади, асаб ва юрак-кон томирлари тизимларининг бетартиб харакатини келтириб чикаради, атесклерознинг келиб чикишига сабабчи булади. Бош айланиш, бош окрик, кучли ялликланиш, юракнинг кучли уриши, уйкунинг бузилиши кузатилади. • Фтор, фторли водород бирикмалари микдори РЭМ 0,005 мг цан зиёд булса, тери ва кузнинг шиллик пардаси нескин яллигланади, бурундан кон келади, тумов, йуталиш, атеросклероз кучаяди. Азот икки оксиди микдори РЭМ 0,06 дан ортса организмда упка ва нафас йулларини кучли яллиглайди, уларда шамоллашнинг вужудга келишига кумаклашади, кон босими камаяди. www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru• Курюшин ва унинг бирикмалари РЭМ 0,0017 мг дан ортганда тупланиш хусусиятига эга булади (организмда захарли моддаларнинг йигилиши)ионнинг таркибини узгартиради ва мия суягига таъсир курсатади, мускулларнинг кучсизланишини оширади, асаб тизимини бузади, бош миянинг шамоллаши, буйрак ва жигарнинг зарарланиши кузатилади. Болалар учун хавфли, жисмоний исиши секинлашади. Табиий кувшин таъсирида организмда модда алмашуви бузилади, болаларнинг аклий жихатдан оркада колиши ва миянинг хроник касалланиши содир булади. Атмосфера хавосининг ифлосланиши нафакат нисон саломатлиги, шунингдек, чорва молларининг касалланишига фаол таъсир этади. Турсунзода шах- ридаги алюминий корхонасининг 80-йиллар ва 90-йилларнинг бошида Узбекистондаги Сариосиё, Узун туманларининг хавосини кучли тарзда ифлослаган даврида куплаб чорва молларининг, касалланиши, жойларда улимига хам олиб келди. Шунингдек маданий экинзорларнинг щриши, дарахтзорларнинг зарар криши содир булди. Айникса, Сариосиё туманидаги бочар фторидли водород газининг таъсирида жиддий зарар курди, довруги достон булган Дашнобод анорлари, узум, урик, полиз экинзорлари тутзорлар бириди ёки мевалар пншса хам уз жойида корайиб колаверди. www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ru www.arxiv.uz

FokinaLida.75@mail.ruFoydalanilgan adabiyotlar ro`yhati: 1. O`zbekiston tabiatini muhofaza qilish – Vahobov X., Rafiqov A – O`z MU , Toshkent- 2001 2. Ekologiya (10 klass) - YE.A. Kriksunov., V.V.Pasechnik – Moskva “Drofa” 2004 3. Ekologiya (umuta`lim maktablari, akademik litseylar va kollejlar uchun) – A.S.To`xtayev – Toshkent “O`qituvchi” 2001 4. Inson va tabiat – A.S.To`xtayev ., E.Turdiqulov – Toshkent “O`qituvchi”2003 5. www.ziyonet.uz www.arxiv.uz

O'xshashlar

Ekotizimlar

Biotsenoz va ekotizimlar

O’zbekistonda ekologik masalalar va ularning hal qilish yo’llari

Ekotizimlar sistemasi

Populyatsiya tushunchasi va ekotizimlar