logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Ekologiya
  4. Issiqxona gazlari. issiqxona effekti

Issiqxona gazlari. issiqxona effekti

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

248.93359375 KB
Ko'chirib olish
Issiqxona gazlari. issiqxona effekti. www.arxiv.uz • Hozirgi vaqtda atmosfera tarkibida tirik organizmlar uchun zararli gazlarning uchrash hollari ko’paymoqda. Sanoat, transport, energetika va boshqa ishlab chiqarish korxonalaridan chiqayotgan chiqindilar katta-katta tumanlar, bir necha minglab kilometrli  hududlar havosining ifloslanishiga olib kelmoqda.     BMT ning ma’lumotlariga ko’ra insoniyat paydo bo’lganidan to shu vaqtgacha 80-85 milliard tonna turli yoqilg’i yoqilgan. SHuning yarmi keyingi 25 yilga to’g’ri keladi. Faqatgina ko’mirning o’zi yiliga 2 milliard tonna yoqiladi.     Hozirgi kunda atmosfera turli xil yoqilg’ilarning yonishi tabiiy gaz yonuvchan slanes torf, yog’och, o’rmonlarning yonishi va vulqonlar otilishi natijasida 15 milliard tonna turli gaz va changlar qo’shilmoqda. Akademik A.P.Vinogradovning ta’kidlashicha, 2200-yillarda atmosferadagi karbonat angidrid miqdori hozirgiga nisbatan 20% ga oshadi. Fan va texnika inqilobining boshlanishidan oldin atmosferadagi karbonat angidrid miqdori uzoq vaqtgacha bir me’yorda edi. CHunki o’simlik fotosintez yo’li bilan atmosferadan 110 milliard tonna yoki 5% karbonat angidridni yutar edi. Buning o’rnini esa moddalarning chirishi, yoqilg’ining yonishi va yong’inlardan chiqqan gazlar egallar edi. Hozirgi vaqtda turli tashqi kuchlar ta’sirida biosfera sekin-asta o’zgarib bormoqda. CHunki inson hayotiy faoliyati natijasida kundan — kunga ko’payib borayotgan SO2 gazni o’simlik va okeandagi fitoplanktonlardan yutib ulgura olmayotir. yer sirtiga  yuqoridan  uzatilayotgan  infraqizil nurlanishning  katta qismi atmosferada  suv bug’lari, karbonat angidrid  va boshqa tabiiy “issiqxona gazlari” tamonidan yutiladi.  Bu gazlar  energiyani to’g’ridan–to’g’ri yer sirtiga  utishiga imkon bermaydi. Atmosferada ko’plab o’zaro ta’sirlashuvchi jarayonlar  (shudring, qirov, tuman, havo oqimlari, bug’lanish, bulutlar hosil bo’lishi, yomg’ir yog’ishi) sodir buladi. Biz hozirgi kunda, nisbatan sekin bo’lsada ana shunday o’zgarishlarni keltirib chiqarmoqdamiz. www.arxiv.uz • Biz atmosfera tarkibidagi gazlar muvozanatini o’zgartirdik va bunda davom etmoqdamiz. Bu fikr ayniqsa  asosiy  “issiqxona gazlari”- karbonat angidrid (SO2), metan (SN4) va azot oksidi (N2O) uchun to’g’ridir. Suv bug’lari  eng muhim issiqxona gazlari hisoblanadi, lekin inson faoliyati  unga to’g’ridan -  to’g’ri ta’sir kursatmaydi. Bugungi kunda  atmosferada karbonat angidrid va boshqa zaharli gazlarning ortishi  jonli organizmlar uchun har tamonlama  salbiy ta’sir  ko’rsatadi. A. R. Vinogradov ma’lumotiga asosan atmosferada 2330 mlrd tonna karbonat angidrid gaz mavjudligi ta’kidlangan. Agar yer  atmosferasidagi  karbonat angidrid  gazi miqdori ortib ketsa, kislorod miqdori  5% ga kamaysa  tirik organizmning nafas olishi  qiyinlashadi. Agar havodagi karbonat argidrid me’yoriga kelmasa yer yuzasining  harorati 1,5 — 4,5º S ga ortish mumkin. Natijada Iqlimning o’zgarishi  ayniqsa “CHo’llanish” jarayonlari kuchayishi kuzatiladi; www.arxiv.uz Yog’ingarchiliklar  o’zgaradi; Dengiz va okeanlar sathining  toshishi; Muzliklarning erishi va kamayishi  hayot uchun  salbiy  hodisalar kuzatiladi. Atmosfera havosida  tumanlar, uglerod- fotokimyoviy reaksiya mahsulotlari azot va oltingugurt  oksidlarining  bo’lishi  tiriklikning  nafas olish organlarida  kasallik paydo bo’ladi.  www.arxiv.uz •     Muammo shundan iboratki, inson faoliyati Atmosferadagi dimiqishni qalinlashtirmokda. Masalan, biz ko’mir, neft va tabiiy gaz yoqamiz, juda  katta miqdordagi karbonat angidridni havoga chiqaramiz.  Biz urmonlarni yoqayotganimizda  daraxtlar  tanasidagi uglerod atmosferaga chiqadi.  Inson faoliyatining  boshka turlari, jumladan chorvachilik va sholi ustirish metan, azot oksidi va boshqa issiqxona gazlarining  ajralishini ko’chaytiradi. Agar  chiqindilar hozirgidek sur’atda  davom etadigan bo’lsa, XXI-asr davomida  atmosferadagi karbonat angidrid miqdori sanoatlashishgacha bo’lgan  davrga nisbatan  ikki marta ortishi mumkin.      Ko’pchilik olimlarning fikricha, ehtimol, kelgusi 100 yil  davomida  «global isish» 1,4o -5,8o C qiymatlardan kuzatilishi mumkin.  Bu qiymatlar sanoatlashish davrigacha, ya’ni  1850 yilgacha  sel’siy haroratining 0,5ºC ga ko’tarilganiga qo’shimchadir. Bu  qiymatning ma’lum qismi ham o’tmishda  atmosferaga chiqarilgan  issiqxona gazlari tufayli bo’lishi mumkin.     Bugungi kunda insoniyat  uchun eng og’ir  global muammo isish  havfidir. www.arxiv.uz • Global isish muammosi  yoki issiqxona effektiga asosiy sabab,  atmosferaga har xil  gazlarining  ko’p chiqarilishi  yoki antropogen  oqibatlar  ta’siridir. sivilizatsiya  natijasida  sanoat va texnika  rivojlandi, avtomobillar soni keskin ko’paydi, o’rmonlar, o’tloqlar kamayishi tufayli  atmosferada SO2 gazi miqdori oshdi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz • Sanoat chiqindilari  qayta ishlanmasligi ham atmosferaga  chiqadigan SO2  gazining oshib ketishiga sabab bo’lmokda. Demak, u yoki bu tarzda hosil bo’lgan  karbonat angedrid va boshqa  zararli gazlar havoga tarqaladi, ularning  ko’zga ko’rinmaydigan  zarrachalarini g’ira — shira  pardalar hosil qilib,  havoda muallaq suzib turadi.     Issiqlik effektining asosiy  manbai suv bug’i (u yer Atmosferasida 0,3 % bo’lsa, issiqlik effekti natijasida 70% ga yetadi) va ayerozol hisoblanadi.  Biz har yili 6000 km3 (6▪1012t) suv sarflaymiz,  shundan asosiy qismi qaytmaydi.    Atmosferaga  suv bug’lariga ko’p tashlanishiga yana bir  sabab, issiqlik — energiya  kompleksi bilan bog’likdir. Eng ekologik toza hisoblangan  gaz yonishi orqali havoda kislorod bilan reaksiyaga kirishadi.Reaksiyada ishtirok etgan moddalarni hisoblasak, 1 kg tabiiy gaz  yonishidan 2,75 kg karbonat angidrid hosil bo’ladi. Bir yilda  dunyoda o’rtacha 2,2 trln. m3 tabiiy gaz va 3,5 mlrd. tonna neft maxsulotlari yonadi.  Ularning yonishidan atmosferaga  12 mlrd. tonna suv, isigan havo bug’i bir necha ming kub kilometr  balandlikka tarqaladi. Mana shu vaziyatlar orqali biz atmosferada  issiqlik effektini o’z qulimiz bilan  hosil qilamiz. Neft maxsulotlari yonganda  atmosferaga  SO2 ga qaraganda  10 ming marta og’ir zarrachalar uchib chiqadi.   www.arxiv.uz • .      Ayni  kunda   atmosfera   tarkibidagi   kislorod   muammosi   ham   dolzarb   bo’lib,  undagi  kislorod  miqdori  yildan-yilga  kamayib  bormoqda.  Masalan,   AQSH   ning   sanoat,   transport,   aholi   va   hayvonot   dunyosi   iste’mol   etayotgan   kislorod   o’rnini   shu   mamlakat   hududidagi   o’simliklar   ishlab   chiqarayotgan   kislorod   qoplamayotir.   SHuning   uchun,   AQSH   toza   havo   olishda   boshqa   davlatlar   hisobiga   yashamoqda.   Atmosfera   turli   yo’llar   bilan  ifloslanadi.  Ifloslanish  sabablarini  aniqlash  va  uning  oldini  olish  katta   amaliy   ahamiyatga   ega   va   zarurdir.   J.   Detri   atmosfera   ifloslanishi   sabablarini   to’rt   guruhga   bo’lishni   taklif   etgan. •      Tabiiy   yo’l   bilan   ifloslanish   (mineral,   o’simlik,   hayvon   va   mikroorganizmlar   ta’sirida); •      Sanoat   tarmoqlari   transport   va   turar   joylarni   isitishda   foydalaniladigan   yoqilg’ilar  orqali  ifloslanish; •     Sanoat  chiqindilari  orqali  ifloslanish; •      Sanoat   chiqindilari   va   maishiy-xo’jalik   chiqindilarini   yoqish   orqali   ifloslanish;      Rus  olimlari  N.A.Gladkov  va  boshqalar  1975-yilda  atmosfera   ifloslanishining  asosan  ikki  guruhga  bo’lib  o’rganilishini  taklif  etadi.  yer   yuzasining  turli  mintaqalarida  vulqonlar  otilishidan  chiqqan  kul  va  gazlar,   o’rmon,  dashtlardagi  yong’inlar  turli  tuz  zarralari  bilan  to’yingan  tumanlar,   tuproq  changlari  va  mayda  qumlar,  mikroorganizmlar,  hayvon  chiqindilari   va  kosmos  changlari  atmosferaning  tabiiy  yo’l  bilan  ifloslanishida  asosiy   rol’   o’ynaydi.   Bu   komponentlar   atmosfera   tarkibida   me’yordan   ortiq   bo’lsa,  katta  halokatlar  ro’y  berishi  mumkin. www.arxiv.uz • Ammo transport, sanoat va boshqalarning chiqindilari tabiiy yo’l bilan ifloslanishiga qaraganda anchagina xavflidir.     Sanoat obektlari va issiqlik elektr stansiyalarida yoqilg’ilarning to’liq yonmasligi oqibatida yuz minglab trubalardan turli miqdorda zaharli gazlar havoga chiqib, ba’zilari esa yer yuzasiga tushganda, boshqalari atmosfera qatlamlarida uzoq vaqtgacha saqlanishi mumkin. Sanoat tarmoqlari havoga turli zaharli modda va gazlar chiqarish bilan bir qatorda atmosferadan juda katta miqdorda kislorod yutadi, masalan, bir tonna cho’yanni rudadan ajratib olish uchun 150 m3, bir tonna po’lat olish uchun 35-70 m3, bir tonna ammiak olish uchun 500 m3 va bir tonna atsetilen olish uchun 3600 m3 kislorod ketadi. Po’lat eritib olish uchun kislorodga bo’lgan talab keyingi yillarda 2,6 marta, domna pechlarida 4,2 marta oshdi.     Umuman sanoat tarmoqlarida kisloroddan foydalanish keyingi besh yil ichida besh baravarga oshdi. Mutaxassislarning ma’lumotlariga qaraganda, har yili bizning respublikamizning atmosfera havosiga to’rt million tonnaga yaqin zararli moddalar qo’shilmoqda. SHundan 50% i uglerod oksidi, 15% i uglevodorod chiqindilari, 14% i oltingugurt oksidi, 9% i azot oksidi, 8% i qattiq moddalar va 4% ga yaqini o’ziga xos o’tkir zaharli moddalardir. Respublikada havoni bulg’ayotgan 3500 doimiy manba bo’lib, ularning yarmiga yaqini chang va turli xil zararli gazlarni tutib qoluvchi va tozalovchi moslamaga ega. Bu moslamalarning 4,1 qismi  samaradorligi juda past. Atrof-muhitning me’yoridan ortiqcha ifloslanishi, ayniqsa, yirik shaharlarga xos.     O’zbekiston Respublikasida Olmaliq, Farg’ona, Bekobod, Andijon, Ohangaron, Angren, Toshkent, Samarqand, Navoiy shaharlari atmosferasi eng ko’p ifloslangan shaharlar jumlasiga kiradi. www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I. A. «O`zbekiston XXI asr bo`saasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» Toshkent. O`zbekiston, 1997. 2. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish. T.Oqituvchi, 1991. 3. Biologik xilma-xillikni saqlash milliy strategiya va harakat rejasi. T.1998. 4. Tilovov T. Ekologiyaning dolzarb muammolari. Qarshi. Nasaf, 2003. 5. To`xtayev A. Xamidov A. Ekologiya asoslari va tabiatni muxofaza qilish. T. O`qit. 1997. 6. To`xtayev A. Ekologiya. T. O`qituvchi,1996. 7.  www.ziyonet.uz 8.   www.nature.uz 9.   www.uz.wikipedia.org   www.arxiv.uz

O'xshashlar

Iqlim o‘zgarishlariga sabab bo‘ladigan issiqxona gazlarini o‘rganish
Iqlim o’zgarishiga sabab bo’ladigan issiqxona gazlarini o’rganish
Iqlim o‘zgarishini oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlar
Iqlim o’zgarishi va tuproqlarnging ifloslanishi muammolari
Iqlim oʻzgarishini keltirib chiqaruvchi manbalar va omillar